Przedmiot przeżycia estetycznego

Estetycy polscy lat 1918 – 1939, wyodrębniając obiektywne kryteria przeżycia estetycznego, przedmiot przeżycia i jego społeczno-kulturowe uwarunkowania, w pierw-szym przypadku zwracali uwagę na trzy zagadnienia: ograniczenia formalne (jakości ma-terialne przedmiotu), sposób istnienia przedmiotu estetycznego i sposób rozumienia dzieł sztuki jako przedmiotu estetycznego. Każdemu z wymienionych zagadnień poświęcali odrębne rozważania, w których dokonywali ich parcelacji na bardziej szczegółowe, a za-razem istotne ich zdaniem kwestie.

W odniesieniu do zaprezentowanej powyżej parcelacji problemów związanych z przedmiotowym wymiarem doznania estetycznego postaram się nakreślić stanowisko, jakie wobec tych zagadnień zajął Stanisław Machniewicz. Jednocześnie zastrzec należy, że, jak w poprzednich wypadkach, jego poglądy nie zostały wyrażone bezpośrednio. Roz-ważania Machniewicza na temat powyższych zagadnień, na których trop możemy wpaść skrupulatnie śledząc tok jego wywodu, mają charakter czysto opisowy i sygnalizacyjny. Bardzo często występują również jako swoiste dygresje, co utwierdza nas w przekonaniu, że tym, co interesowało go najbardziej, było uczynienie stosunku człowieka do sztuki poznawczo czynnym. Wobec tego, omawiając zagadnienie przedmiotu przeżycia este-tycznego i zajmowanego wobec tej problematyki stanowiska Machniewicza, należy przedstawić stanowisko lwowskiego pedagoga na tle sądów ówczesnych badaczy.

Czołowi estetycy dwudziestolecia omawiając kwestię przedmiotowego uwarun-kowania przeżyć estetycznych zwracali szczególną uwagę na cztery zagadnienia42. Po pierwsze, fundamentalnym problemem było to, czy przedmiotem przeżycia estetycznego może być obiekt dowolny, czy jedynie taki, który posiada specjalne kwalifikacje jako-ściowe? Po drugie, jeśli przedmiotem przeżycia estetycznego będzie przedmiot o wyjąt-kowej strukturze formalnej, to jakie cechy czynią go niepospolitym? Wobec tego, czy możliwe jest wykrycie zakresu pewnych stałych jakości warunkujących przeżycie i czy jakościowe kwalifikacje przedmiotu determinują przebieg przeżycia estetycznego pod-miotu?⁴³. Po trzecie, czy przedmiot estetyczny stanowi obiekt przynależny do specjalnej grupy przedmiotów o wyjątkowych jakościach wobec pozostałych, naocznie danych? Ostatnim, czwartym z kolei zagadnieniem był problem możliwości dokonania typologii

42 Wymienione tu kategorie nie są autonomicznymi, lecz ściśle wynikającymi z siebie etapami w rozważa-niu przedmiotowych uwarunkowań doznania estetycznego.

195 przedmiotów estetycznych, i co z tym związane, czy możliwa jest rodzajowa odmienność przeżyć estetycznych?44. Wszystkie z wymienionych powyżej aspektów odnajdziemy także w treści Estetyki życia codziennego, z tą jednak różnicą, że nie stanowią one głów-nego problemu zainteresowań Machniewicza. w porównaniu do innych estetyków dwu-dziestolecia, w szczególności Władysława Witwickiego i Mieczysława Wallisa, proble-matyka ta w myśli autora Estetyki… traktowana jest bardzo lapidarnie i drugorzędnie, co wynika z takiego, a nie innego charakteru jego dzieła oraz towarzyszących mu założeń. Witwicki i Wallis byli przeświadczenie o tym, że przeżycie estetyczne wywoływane jest przez określony (posiadający szczególne jakości wzbudzające przeżycie estetyczne) przedmiot. Adekwatnie do tego stanowiska uważali, że od właściwości przedmiotu prze-życia estetycznego zależy struktura i przebieg tego doświadczenia. Reprezentując takie stanowisko wychodzili z założenia, że możliwe jest stworzenie pewnego kompleksu cech i jakości, które najczęściej wzbudzają przeżycia estetyczne. Wśród wymienianych przez nich aksjomatów i własności przedmiotu estetycznego znajdowały się te, które Stanisław Machniewicz zaliczał do dwóch, jego zdaniem fundamentalnych, elementów tworzących

strukturę dzieła sztuki: w a r t o ś c i k o n s t r u k t y w n y c h i d e k o r a t y- w n y c h45.

Wprowadzone przez Machniewicza rozróżnienie, i przypisanie kategoriom kon-strukcji i dekoracji pewnych cech i własności, pokrywają się ze sporządzonym przez Wal-lisa i Witwickiego kompleksem jakości najczęściej wzbudzających przeżycie estetyczne (w kontekście przedmiotowego jego uwarunkowania). Dokonując porównawczego zesta-wienia, Machniewicza kategorii konstrukcji należało by przypisać, wskazane przez wy-mienionych badaczy: harmonijność, symetryczność, celowość budowy lub funkcji, przej-rzystość kompozycji, prawidłowość i pewnego typu regularność, prostotę budowy oraz konstrukcji ogólnej przedmiotu46.

Z kolei do elementów czysto dekoracyjnych zaliczyć można płynność linii, har-monię kontrastów (w przypadku sztuki malarskiej), zniewalający koloryt, nasycenie barw. Wymienione tu jakości, choć przypisane konkretnym kategoriom, nie stanowią au-tonomicznych cech, lecz ściśle ze sobą powiązane składniki struktury przedmiotu prze-życia estetycznego.

44 Tamże.

45 Zob. S. Machniewicz, Schematy estetyczne, [w:] tegoż, dz. cyt. s. 24–32.

46 Por. S. Machniewicz, dz. cyt. i M. Wallis, O przedmiotach pięknych i ślicznych, [w:] tegoż., dz. cyt. s. 250–252, 264–270; W. Witwicki, Uczucia estetyczne, Łódź 1947, s. 6–12, 15–16.

196 Kompleks wymienionych tu cech przedmiotowych, które Mieczysław Wallis i Władysław Witwicki wymieniają jako najczęściej wzbudzające, czy też gwarantujące doznanie estetyczne, sprowadzić można do pewnego ogólnego sądu, w myśl którego ce-chą wspólną wszystkich przedmiotów pięknych – estetycznych, jest to, co uporządko-wane według pewnej zasady, reguły; co regularne według określonego typu i prawa47. W przypadku stanowiska, jakie zajmuje autor Estetyki życia codziennego, swoiste stałe estetyczne wyznaczają kategorie konstrukcji i dekoracji48. One także decydują o formal-nych aspektach piękna danego przedmiotu. Są, jak sygnalizuje Machniewicz, powszech-nie obecnymi w każdym dziele sztuki pierwiastkami.

Wymienione powyżej, obiektywne jakości przedmiotowe jednoznacznie wska-zują na ich przynależność do „Wielkiej Teorii” estetycznej wraz z jej uzupełnieniami i zastrzeżeniami⁴⁹. Harmonijność, rytmiczność, symetryczność, celowość, prostota – to klasyczne kategorie. Ich obecność w teoriach estetycznych pierwszej połowy XX wieku nie budzi zdziwienia, zwarzywszy na fakt, że omawiana tu problematyka dotyczy obiek-tywnych uwarunkowań przedmiotowej determinacji przeżycia estetycznego50. Pamiętać należy jednak o tym, że określone kwalifikacje jakościowe przedmiotu były uznawane za te najczęściej wzbudzające przeżycie estetyczne. Jakości konieczne, ale nie ostateczne i wystarczające. Przedstawiciele estetyki tej epoki doskonale zdawali sobie sprawę z tego, że określenie poszczególnych cech przedmiotowych nie prowadzi do uniwersalizacji – nie każdy przedmiot wyposażony w dane jakości będzie jednocześnie estetycznie warto-ściowym. Nie każdy musi stanowić przedmiot przeżycia estetycznego.

Wydaje się, że podzielali oni – Machniewicz, Wallis i Witwicki – oświeceniowe stanowisko Immanuela Kanta, iż sądy estetyczne są sądami jednostkowymi, co nie wy-klucza ich powszechności, oraz faktu, że każdy taki sąd jest inny z racji różnego rodzaju przedmiotów, a tym samym wsparty na jego formalnej strukturze. Zbliżone do autora Krytyki władzy sądzenia przekonanie wyraża Wallis, który pisze: „każdy przedmiot, który danej nam lub może dać doznanie estetyczne, nazywam <<przedmiotem estetycz-nym>>”51. Wypowiedź autora U podstaw estetyki daje do zrozumienia, po pierwsze, że

47 B. Dziemidok, dz. cyt., s. 15.

48 Zob. S. Machniewicz, O dziele sztuki, dz. cyt. s. 35 – 47; Co to jest styl, [w:] tegoż, dz. cyt. s. 63–72.

49 Na temat uzupełnień i zastrzeżeń „Wielkiej Teorii” zob. W. Tatarkiewicz, Dzieje sześciu pojęć, dz. cyt. s. 148–164.

50 Wymienione jakości obecne były również w pracach teoretyków zorientowanych subiektywistycznie, co potwierdza powszechność panującego w polskiej estetyce dwudziestolecia przeświadczenia o obiektyw-nych, przedmiotowych uwarunkowaniach przeżycia estetycznego.

197 przedmioty wzbudzające przeżycia estetyczne stanowią odrębną kategorię przedmiotów. Po drugie, w myśl kantowskiej zasady – zaliczanie przedmiotu do przestrzeni obiektów estetycznych nie oznacza wcale, że przedmiot ten zawsze i każdemu odbiorcy zapewnia doznania estetyczne. Dokonuje się to w odpowiednich warunkach u osób posiadających specjalne dyspozycje i kwalifikacje, o które to upomina się w Estetyce życia codziennego Machniewicz. Innymi słowy, „każde dzieło sztuki (…) jest przedmiotem estetycznym, ale nie każdy przedmiot estetyczny jest dziełem sztuki”52. Oprócz dzieł sztuki przedmio-tem estetycznym może być wszelkie naoczne zjawisko zarejestrowane sensualnie przez człowieka: przyroda, twory techniki, doktryny naukowe53. W konsekwencji natura i nad-budowany na niej kulturowy świat człowieka. Dzieło sztuki stanowi tym samym inną, aksjologicznie wzniosłą wobec każdego innego przedmiotu estetycznego kategorię.

Przytoczona definicja przedmiotu estetycznego autorstwa Mieczysława Wallisa, w kontekście filozoficznych poglądów Kanta, stanowi jednocześnie lapidarną charakte-rystykę rozumienia przedmiotu estetycznego w treści Estetyki życia codziennego Mach-niewicza. W ujęciu lwowianina każde dzieło sztuki stanowi przedmiot estetyczny w gra-nicach swojej schematycznej struktury formalnej, tj. pod względem obiektywistycznych uwarunkowań przedmiotowych. Jednak zaistnienie tego przedmiotu jako estetycznego w świadomości odbiorcy wymaga pewnych uwarunkowań intelektualno-emocjonalnych. Machniewicz wyraźnie pisze o tym w artykule Oczy, które patrzą, a nie… widzą oraz w O dziele sztuki, gdzie, z jednej strony podkreśla wagę formalnych (przedmiotowych) uwa-runkowań konstytuujących przedmiot estetyczny, z drugiej, wskazuje na istotną rolę pod-miotu w jego istnieniu: „W doskonalą, zrozumiałą i odczutą formę dziel sztuki każdy człowiek, stosownie do danych i dostępnych mu sil, wlewa niejako treść własną, wypeł-niają własną tęsknotą i własną myślą. Trzeba jednak, by tę formalną stronę dzieł sztuki dostrzegł, poznał i zrozumiał”54.

Konkludując, w ujęciu Stanisława Machniewicza dzieło sztuki jest przedmiotem estetycznym, którego poznanie i doświadczenie stanowi wypadkową aktu interioryzacji, jak i eksterioryzacji, co czyni je przedmiotem jakościowo odmiennym od innych. Powyż-sze stwierdzenie i rodzaj definicji dzieła sztuki stanowi jednocześnie odpowiedź na pyta-nie o to, czy przedmioty wzbudzające przeżycie estetyczne stanowią specjalną grupę oraz sygnalizują już pewne założenia, co do sposobu ich istnienia, co będzie temat kolejnych

52 Tamże.

53 B. Dziemidok, dz. cyt. s. 19.

198 podrozdziałów. Stanowisko Machniewicza wobec określenia tego, czym jest przedmiot estetyczny przedstawia się bardzo relatywnie. Z pełnym przekonaniem stwierdza on, że dzieło sztuki jest jednocześnie przedmiotem estetycznym. Z kolei wszelkie inne artefakty kultury materialnej, którym na pierwszy rzut oka odmówiono by miana dzieł sztuki, mogą stać się przedmiotami estetycznymi (przedmiotami przeżycia estetycznego) o ile ich struktura formalna posiada pewne walory konstrukcyjno-dekoratywne, a otaczający się nimi podmiot posiada wszelkie klasyfikacje intelektualne do ich spostrzeżenia.