indywidualnych gospodarstw rolnych w warunkach nasilającej się konkurencji
Wprowadzenie
Wraz z rozwojem ekonomicznym systematycznie maleje znaczenie rol-nictwa w gospodarce, co znajduje odzwierciedlenie w ciągłym spadku znaczenia tego sektora w tworzeniu Produktu Krajowego Brutto (PKB) poszczególnych krajów.1 Ta tendencja jest uniwersalną prawidłowością, uwarunkowaną ekonomicznymi procesami rozwojowymi.2 Przy czym,
„kurczenie się” rolnictwa nie oznacza automatycznie jego marginaliza-cji.3 Wprawdzie rozmiary zasobów wytwórczych istniejących w sektorze rolnym zmniejszają się i nadal będą się stopniowo zmniejszać, to jedno-cześnie zachodzące przeobrażenia strukturalne powinny systematycznie
1 Zob. Skodlarski J., Matera R.: Gospodarka światowa. Geneza i rozwój. Wydaw-nictwo Naukowe PWN, Warszawa 2005.
2 Zob. Tomczak T.: Od rolnictwa do agrobiznesu. Transformacja gospodarki rolni-czo-żywnościowej Stanów Zjednoczonych Ameryki Północnej, SGH, Warszawa 2004, s. 210.
3 Zob. Woś A.: Konkurencyjność wewnętrzna rolnictwa, IERiGŻ, Warszawa 1999, s. 14.
poprawiać efektywność ich wykorzystania, a w konsekwencji skutkować wzrostem produkcji rolniczej i sprawności funkcjonowania rolnictwa jako działu gospodarki.4
Położenie rolnictwa w makrostrukturach ekonomicznych jest specyficzne i uwarunkowane w głównej mierze znaczeniem tego sektora w zaspokaja-niu podstawowych potrzeb człowieka w zakresie konsumpcji. Z tego wzglę-du poszczególne kraje dążą na ogół do zapewnienia bezpieczeństwa żyw-nościowego swoich mieszkańców. Spełnienie tego warunku determinuje konieczność prowadzenia działalności rolniczej umożliwiającej uzyskanie takiej ilości i jakości produkcji, która umożliwiłaby zaspokojenie potrzeb w zakresie wyżywienia narodowego przynajmniej na podstawowym pozio-mie, przy zachowaniu równowagi w handlu artykułami spożywczymi.5 Po-nadto, w ostatnim okresie coraz częściej podkreślane jest fundamentalne znaczenie sektora rolnego w płaszczyźnie świadczenia dóbr publicznych, zwłaszcza w ochronie środowiska i zachowaniu naturalnych walorów kra-jobrazu, a także znaczący wkład tego segmentu aktywności ekonomicznej ludności w żywotność obszarów wiejskich.6
Pod względem zdolności rolnictwa do kreowania wielkości PKB (czy wartości dodanej) sytuacja w naszym kraju jest typowa, zgodna z tenden-cjami światowymi.7 Tylko w latach 1995-2008 udział rolnictwa, leśnictwa i łowiectwa w całkowitej wartości dodanej brutto polskiej gospodarki zmniej-szył się z 8,0 do 3,7%.8 Jednocześnie, jak wykazują doświadczenia krajów o wysokim poziomie rozwoju gospodarczego, ekonomiczne ograniczanie znaczenia tego sektora nie wiąże się ze zmniejszaniem jego oddziaływania na sytuację ogólnogospodarczą państwa.9 Przy czym, o wymiarze wpływu rolnictwa na gospodarkę danego kraju decyduje wielkość zasobów wy-twórczych zaangażowanych w działalności rolniczej, zakres aktywności ekonomicznej podmiotów sektora rolnego oraz poziom wykorzystania posiadanego potencjału produkcyjnego.10
W gronie państw Wspólnoty Polska jest krajem, który pomimo postę-pującej dezagraryzacji gospodarki11 nadal cechuje się relatywnie pokaź-nym znaczeniem rolnictwa w kształtowaniu sytuacji
społeczno-ekonomicz-4 Zob. Woś A.: Konkurencyjność… op. cit., s. 14.
5 Małysz J.: Bezpieczeństwo żywnościowe strategiczną potrzebą ludzkości, Druk-tur, Warszawa 2008.
6 Zob. Zegar J.St.: Koncepcja badań nad rolnictwem społecznie zrównoważo-nym, Program Wieloletni, Raport nr 11, IERiGŻ-PIB, Warszawa 2005, s. 13.
7 Tomczak F.: Gospodarka rodzinna… op. cit., s. 79.
8 Por. Rocznik statystyczny rolnictwa 2009, GUS, Warszawa 2009, s. 36-37.
9 Tomczak F.: Od rolnictwa do agrobiznesu… op. cit., s. 464.
1 0 Por. Grzelak A.: Znaczenie rolnictwa dla… op. cit., s. 107-108, 111.
1 1 Hunek T.: Rolnictwo w procesie formowania się nowego ładu społeczno-go-spodarczego Polski [w:] Wieś i rolnictwo na przełomie wieków, IRWiR-PAN, War-szawa 2001.
nej kraju. Ten duży wpływ jest uwarunkowany wieloma różnorodnymi przy-czynami, wśród których należy podkreślić rolę działalności rolniczej w za-trudnieniu i kreowaniu dochodów ludności. Pomimo że coraz wyraźniej zaznaczają się tendencje do podejmowania pozarolniczej działalności ekonomicznej ludności rolniczej zarówno w ramach gospodarstwa jak i poza nim, to nadal w polskich warunkach działalność rolnicza stanowiła główne źródło dochodu dla znacznej grupy ludności.12
Następuje jednak dywersyfikacja aktywności ekonomicznej populacji rolniczej i zmniejszanie się znaczenia działalności rolniczej w kształtowaniu sytuacji dochodowej tej społeczności. Jednocześnie proces ten oznacza poprawę wykorzystania potencjału produkcyjnego (zwłaszcza zasobów zie-mi i pracy), przyczynia się do wzrostu dochodów, poprawy konkurencyjno-ści sektora rolnego i do wdrażania wielofunkcyjnego rozwoju rolnictwa (ob-szarów wiejskich), ze skrupulatnym uwzględnianiem kwestii odpowiedniej ilości i jakości wytwarzanych surowców rolniczych, oraz wymogów ochrony środowiska i zachowania naturalnych walorów krajobrazu. Te uwarunkowa-nia determinują konieczność utrzymauwarunkowa-nia działalności rolniczej na obszarze całej Unii, z równoczesnym zapewnieniem rolników satysfakcjonujących dochodów. Z tego względu kwestią zasadniczą staje się miejsce, jakie zaj-mują (będą zajmować) polskie gospodarstwa w rolnictwie europejskim.
Wszystkie zasygnalizowane powyżej czynniki powodują, że monitorowa-nie zmian w obrębie struktur rolniczych odgrywa kluczową rolę w badaniu problemów rozwoju rolnictwa w warunkach narastającej konkurencji, zwłasz-cza w obrębie rozdrobnionych indywidualnych gospodarstw rolnych. Tego rodzaju podmioty13 stanowią najpopularniejszą formę prawną podmiotów funkcjonujących w sferze produkcji artykułów rolniczych. W użytkowaniu gospodarstw indywidualnych jest około 90% wykorzystywanych rolniczo użyt-ków rolnych. Gospodarstwa te wytarzają większość produkcji rolniczej, bo około 86% rolniczej produkcji towarowej oraz 93% wartości dodanej.14
Z tego względu główny przedmiot pracy stanowią dominujące w struk-turach produkcyjnych polskiego rolnictwa gospodarstwa indywidualne o obszarze powyżej 1 ha użytków rolnych (UR), tj. indywidualne gospo-darstwa rolne,15 będące de facto gospodarstwami rodzinnymi.16
1 2 Z danych GUS wynika, że dochody z rolnictwa przekraczały połowę wartości dochodów ogółem dla 33,7% (w 2005 roku – dla 36,3%) gospodarstw domowych z użytkownikiem gospodarstwa indywidualnego o powierzchni powyżej 1 ha UR – por. Charakterystyka gospodarstw rolnych w 2007 r., GUS, Warszawa 2008, s. 134.
1 3 W tekście pracy stosuje się zamiennie określenia: gospodarstwo, jednostka, podmiot.
1 4 Por. Rocznik Statystyczny Rolnictwa i Obszarów Wiejskich 2010.
1 5 Pomimo pewnych różnic pojęciowych używa się zamiennie nazw rolnictwo (go-spodarstwo): indywidualne, rodzinne, chłopskie.
1 6 Zegar J. St.: Dochody w rolnictwie w okresie transformacji i integracji europejskiej, IERiGŻ-PIB, Warszawa 2008, 27, 19.