Przyczyny, sposoby i rozm iary nadużyć

358 M an ip u lacje i n ad u ży cia p rz y księgow ości w spół­ k ach p ra w n y c h z d a rz a ły się ju ż od czasu, pow stania d zisiejszy ch spółek p raw n y ch . N ad u ży cia te id ą ró w ­ no legle z zaniedbaniem obow iązków n ależy ty c h k o n ­ tro li i re w iz y j p rzez o rg a n y nadzorcze.

359 K ażde ożyw ienie ru ch u finansow ego p o w o d u je za­ k ła d a n ie n o w ych spółek, p rzy czem n ie da się uniknąć., iż do nich p rz y s tę p u ją sp ek u lan c i i ludzie nieodpo­ w iedni. Po p ew n y m czasie w ychodzą re g u la rn ie na- ja w m a n ip u la c je znane ju ż pow szechnie z p o p rzed ­ nich okresów d o b re j k o n ju n k tu ry .

360 Jako znam ienne p rz y k ła d y św iatow ego znaczenia p rzy to c zy ć m ożna dw a w y p ad k i, i to: Johna Lava z ro k u 1720 oraz Iv a ra K re u g e ra z ro k u 1932.

N ie zaszkodzi rów n ież w spom nieć o m asow em za­ k ła d a n iu spółek p ra w n y c h po w o jn ie francusko-nie- m ieck iej. W N iem czech załam ał się te n rozw ój b a r ­ dzo szybko, bo ju ż po trze ch la tach p o w stały ta k zw ane „ k ra c h y “.

#

361 N iem iecki autor, O tto G lagau, pisze w sw e j książ­ ce z ro k u 1877 pod ty t.:

„D er B órsen- u n d G riindungs-S chw indel" m iędzy innem i:

R obotnik godzi się d zisiaj na pow ażne re d u k ­ c je płacy, k tó re przep row ad zon o ju ż w e w sz y st­ kich w arsztatach , n aw et p aństw ow ych. Lecz r o ­ b o ty niem a. W ielk ie fab ry k i, ja k K rupp, W ohlert, Borsig, H artm an n, L iiders itp., zw o ln iły 1/3 do % sw ych robotników , sk ró ciły częściow o czas p ra c y 10

146 Spółki praw ne

do połowy- M ałe p rzed sięb io rstw a są zam knięte. Mimo to b ra k zam ów ień, a k ażd e w iększe zam ó­ w ienie m a c h a ra k te r szczęśliw ego p rzy p ad k u .

•m

362 G lagau p o d a je ró w n ież około 2000 f i r m , w k tó ­ ry c h w p r z e c i ą g u t r z e c h l a t w y k ry to n ie ­ zdrow e sp e k u la c je i nadużycia.

W ty m czasie w y n o siły s tra ty k u rsow e n a ak cjach n a giełdzie b e rliń s k ie j około 700 m iljo n ó w talaró w . P oniew aż n ie w szy stk ie tra n s a k c je p rzech o d ziły przez giełdę, w ięc fak ty c zn e s tra ty k u rsu m ia ły w ty m cza­ sokresie w ynosić około p ó łto ra m iljo n a talaró w , w ięc r o c z n i e 500 m iljo n ó w ta la ró w czyli 3 m ilja rd y zło­ tych, nie u w zg lęd n iają c ów czesnej w ię k sz e j siły n a ­ b y w c z e j pieniądza.

O grom u o k ro p n y ch m a te rja ln y c h n astęp stw i m o­ ra ln y c h sk u tk ó w ty c h s tra t giełdow ych d la h an d lu i p rzem y słu nie m ożna w cale w szechstro n nie u w y ­ datnić.

363 G lag au o p isu je zarazem sposób p o w staw an ia spó­ łe k a k c y jn y c h :

N o tarju sz, p rz y jm u ją c y a k t założenia spółki, b y ł rów nocześnie p rezesem ra d y nad zorczej. W B erlinie istn ieli adw okaci sp ecjaliści d la sp raw z a k ła d a n ia spó­ łe k a k c y jn y c h . O prócz h o n o ra rju m u zy sk iw ali jesz cze a k c je gratisow e, w y so k ie ta n tje m y , p ob o ry ja k o sy n d y cy itp.. N a w a ln y c h zgrom adzeniach r e j w odzili specjaliści, k tó rz y w y m ow ą sw o ją p o tra fili n ie ty lk o obalić k ażd ą w ątpliw o ść i k a ż d y sprzeciw , lecz p r z y ­ g arn ąć ja k n a jw ię c e j ofiar. P ro k u ra to r m ógł ty lk o w rzad k ich w y p ad k ach w d ro ży ć śledztw o, poniew aż w sz y stk o b y ło u ję te w ta k ie form y, że p rzek ro czeń p ra w n y c h nie m ożna było udow odnić. C hoć p rzyszło do ro z p ra w y k a rn e j, to in n y s p e c ja lista w y k azy w ał, że w łaśn ie t a osoba o sk arżo n a je s t niew inna.

Przyczyny, sposoby i rozm iary nadużyć 147 364 S p raw y te poszły w n et w zapom nienie, gd y ż ju ż

10 la t p ó źn iej zaczęło się znow u zak ład an ie now ych spółek a k c y jn y c h . T ra n sa k c je te osłabły następnie, lecz po dalszych 10 la tach p o w tó rz y ły się n a nowo. W N iem czech założono spółek a k c y jn y c h w latach 1871—1873: 928 spółek z k ap itałe m 2871 m ilj. m arek 1874—1876: 187 _{„ ‘ ■ 170} 5 ? 5 ?

1888—1890: 780 „ „ 868 _{?? ??}

1897—1899: 947 „ „ 1388 5 ? 95 Po ciężkich la tach „krachu*1 1874/76 ilość nowo-założonych spółek a k c y jn y c h znow u stale w zrastała.

#

365 P rzesilen ia ś wl i a t o w e g o znaczenia p o w ta rz a ­ ją się z p ew n ą reg u larn o ścią i p rz e p la ta n e b y w a ją stale now ym rozkw item . W te n sposób m ożna n a stę ­ p u ją c e o k resy k ry ży só w zestaw ić:

1815 — sk u tk i w o jen napoleońskich, 1825 — n ad m iern e p ro d u k c je w A nglji, 1836/38 — w ie lk ie b a n k ru c tw a w A m eryce,

1847 — n ad m iern e sp e k u la c je z pow odu budow y kolei,

1856 — w ielk ie załam ania się b ank ó w i kolei w A m eryce i E uropie,

1874 — k a ta stro fa ln e b a n k ru c tw a w A n g lji, A u strji i N iem czech, spow odow ane p rzew ażn ie przez oszukańcze spółki,

1882 — w ie lk ie b a n k ru c tw a w e F ra n c ji,

1890/92 — n ad m iern e sp ek u lac je w N iem czech i A nglji. 1895 — k a ta stro fa ln e sp e k u la c je w c a łe j E uropie, 1900/02— ogólne p rzesilen ie w śro d k o w e j E uropie, 1914/18 — k a ta stro fa w o jn y św iatow ej,

1919/23 — in fla c ja w E uropie,

148 Spółki praw ne

366 W P o l s c e zaczęło się niezdrow e zak ład an ie spó­ łe k a k c y jn y c h zaraz po je j w skrzeszeniu. O d 1919 do 1924 ro k u p o trac ili o b y w atele polscy n a a k c ja c h i w b an k ach o lbrzy m ią część sw ych oszczędności. 367 P ew n a część ty c h n iezd ro w ych „ g ry n d e re k “ o d b y ­

w a ła się pod płaszczy k iem p a trjo ty z m u , uzasadniano bow iem potrzebę zak ład an ia spółek a k c y jn y c h k o n ie­ cznością w y k u p ie n ia p rzem y słu z rą k obcych.

Z akładano tak że now e fa b ry k i zu p ełnie b ezm yśl­ nie, bez znajom ości tech n iczn y ch i bez fachow ców . W ystarczyło czasem posiadanie te re n u z jak im ś śpich- rzem , ażeby stw orzyć spółkę a k c y jn ą i w ybudow ać gm ach fa b ry c z n y n a ja k ą ś sp e c ja ln ą fa b ry k a c ję .

B anki u d zielały ch ętn ie pożyczek. P ro c e n ty b y ły ta k w ysokie, że n ik t ich nie m ógł w ygospodarow ać. W te n sposób zam roziły b a n k i sw oje k a p ita ły w a k c ja c h i pożyczkach.

368 G ospodarka ta n ie w y ch odziła n ajaw , gdyż stały spadek m a rk i p o lsk ie j um ożliw iał w y liczan ie f i k ­ c y j n y c h zysków . W y płacano w ysokie d yw id en dy , choć po p rzeliczen iu m a re k polskich n a w alu tę stałą m ożna b y ło stw ierdzić pow ażne straty . D opiero w p ro w ad zen ie złotego otw orzyło oczy n a n iezd ro w ą gospodarkę. W ielk a część spółek u p a d ła k ró tk i czas po u sta le n iu w alu ty , a pozostałe spółki d o czekały się olbrzym iego sp ad k u k u rs u a k c y j.

369 W p raw d zie i zag ran icą nie działo się lep iej, co je d n a k je st d la nas w ątp liw ą pociechą.

N a giełdach w N ow ym Jo rk u , Londynie, P a ry ż u i B erlin ie sp ad ły a k c je w la tach 1930 do 1932 do 20% w arto ści z ro k u 1929. N a jw ię c e j s tra t poniósł N ow y Jork i B erlin.

Przyczyny, sposoby i rozm iary nadużyć

149

W czasie od ro k u 1921 do 1931 u p ad ło w S tanach Z jednoczonych 9285 banków , k tó ry c h d ep o zy ty w y ­ no siły przeszło 4 m ilja rd y dolarów . D ep o zy ta r ju sze stra c ili od 70 do 100% sw oich w kładów .

370 W p ew n y ch ok resach k ry z y s u zw rócono uw agę n a n a u k ę e k o n o m j i , k tó ra n a p o dstaw ie d a w n ie j­ szych w y p ad k ó w m iała dać pew ne w sk azów ki co do rozm iarów i czasokresów o czekiw an ych przesileń.

O kazało się je d n a k , że życie n ie k ro c z y dro g ą ró w ­ n ą i n ie zw aża na te o rje ekonom ji. N a jle p sz y ekono­ m ista nie m ógł udzielić m ia ro d a jn y c h w skazów ek, gdzie ulokow ać p ien iąd ze w zg lędn ie ja k ie k u p ić ak c je . N a­ w et n a jp e w n ie jsz e w a lu ty u le g a ły pow ażnym zniżkom . 371 W k ażd y m razie o k resy p rzesilen ia p o w sta ją zaw ­ sze bezpośrednio po o k resach n a d m ie rn e j w y tw ó rczo ­ ści i sp ek u lac ji, p rzyczem d e c y d u ją c ą chw ilą je s t za­ łam an ie się w ięk szy ch je d n o ste k z pow odu n a d m i e r ­ n y c h z o b o w i ą z a ń

-Z ty c h pow odów n ależy być stale przy g o to w an y m ta k n a o k resy przesileń, ja k i n a o k resy d o b re j kon- ju n k tu r y . Z biornikiem w y p ad k ó w b ęd ą zaw sze spół­ k i a k c y jn e .

#

372 N ależy jeszcze nadm ienić, że ty lk o część nadu ży ć w sp ółkach p ra w n y c h d o staje się do p u b liczn ej w ia­ domości.

T w ierd z i się, że u ja w n ie n ie w szy stk ich n ad użyć p rz y p ra w iło b y społeczeństw o o jeszcze w iększe szko­ dy, w y w o łu ją c popłoch i g łęb o k ą nieufność do w sz y st­ k ic h przedsięw zięć na w ięk szą skalę.

150 Spółki praw ne S p o ł e c z e ń s t w u j e d n a k z a t a j e n i u n a d u ż y ć , l e c z n i u im .

373 K ontro lę n ad działalnością i rach u nko w ością w spółkach p ra w n y c h p rz e p ro w a d z a ją w m yśl p rz e ­ pisów u staw ow ych ra d a n adzorcza i k o m isja r e w iz y j­ na. U staw y je d n a k nie p rzew id u ją, k to m oże być członkiem ty c h w ładz nadzorczych. W y k lu cza się j e ­ d y n ie u rzęd n ik ó w i k ie ro w n ik ó w o d n ośn ej sp ó łk i (art. 93 p ra w a o spółkach a k cy jn y ch ).

P ew n e tru d n o ści p rz y w y b o rze członków w ład z nadzorczych sp raw ia ich zależność od b a n k ó w lub in ­ ny ch in s ty tu c y j oraz od g ru p y w iększości a k c jo n a rju - szy. P rzew id zian e w p raw d zie w p ra w ie o spółkach a k c y jn y c h przym usow e w p ro w ad zen ie członków rad y n ad zo rczej i k o m isji re w iz y jn e j z m niejszości n ie­ m a w ielkiego znaczenia, gdy ż u ch w ały w ład z n ad zo r­ czych z a p a d a ją w iększością głosów.

374 N adużycia i fałszow an ia bilansów w spółkach p ra w n y c h p o w sta ją p rzez fałszy w e p rzed sta w ien ie sta n u m ajątk ow ego, k tó r y m a zaw sze w p ły w n a w y ­ sokość s tra t w zględnie zysków .

375 P o d w y ż s z e n i a tego stan u m a jątk o w eg o po­ w s ta ją z n a stę p u ją c y c h p rzy cz y n :

a) podw yższenie k u rs u a k c y j celem ich sprzed aży, b) celem fu z ji przed siębio rstw a,

c) u zy sk an ie pożyczek, d) odw leczenie upadłości,

e) u sp o k o jen ie nag lący ch w ierzycieli, f) u k ry c ie sprzen iew ierzeń,

n i e z a l e ż y n a n a z a p o b i e ż e

-Przyczyny, sposoby i rozm iary nadużyć

151

g) w y k azan ie d o d a tn ie j d ziałalności k ie ro w n ic tw a w obec ra d y n ad zo rczej lub w alneg o zgrom adzenia, h) w y p łace n ie w ię k sz e j ta n tje m y zarządow i i radzie

nadzorczej,

i) zachęcenie k lien tó w do tra n s a k c y j h an d lo w y ch ze spółką.

376 P rz y c z y n y o b n i ż e n i a stan u m a jątk o w eg o są n a ­ stę p u ją c e :

a) obniżenie k u rs u ak cy j celem ich w y k u p u ,

b) odstraszenie in n y c h od założenia podobnego p rz e d ­ siębiorstw a,

c) odm ow y podw yższenia p ła c y robotnikom , d) uszczuplenie p o d atk u dochodowego.

#

377 Z e s t a w i e n i e b i l a n s u d l a s p ó ł e k p r a w ­ n y c h n i e j e s t t a k ł a t w e , j a k t o s i ę n a o g ó ł w y d a j e .

B ilans odpow iadać m usi p otrzebom p rzed się b io r­ stw a, a k c jo n a rju s z y i przepisom p raw n y m , przyczem zachodzi p ra w ie zaw sze p ew n e zain tereso w an ie osób z zarz ąd u i w ład z nadzorczych.

Z ty c h pow odów m usi b y ć bilan s kom prom isem ty ch czterech czynników .

378 T rudność n ależy te g o p rzed sta w ien ia b ilan su po ­ lega też n a tern, że n a jw ię c e j in te re s u ją się bilansem osoby nieobeznane z te ch n ik ą b ilansow ania, p rzez co p o w sta ją pew n e w ątpliw o ści n a jczęście j u laików .

152 Spółki praw ne

379 G dzie a k c je są w je d n y m ręk u , tam rząd zi oczy­ w iście ów a k c j o n a r j u s z .

Z a r z ą d d y sp o n u je szerszem i p raw am i, je żeli a k c je z n a jd u ją się w n a jró ż n ie jsz y c h rękach.

380 Z arząd m a zaw sze n a jw ię k sz y w p ły w n a sposób zestaw ien ia b ilan su oraz w y lic zen ia w y n ik u . Jeżeli zarząd i ra d a nadzorcza są zgodni, to żaden fachow iec czy rew id en t n ie zdoła u ją ć rzeczyw istości, k tó r e j ja s ­ nym obrazem w in ie n b y ć bilans.

K apitały spółek akcyjnych

153