PRZYGOTOWANIA DO WYJAZDU

Wacław Rzewuski wyruszył na Wschód wiosną 1817 roku⁸⁶². Wyjechał z kraju w tajemniczych okolicznościach, nie informując nikogo i nie zostawiając żadnego śladu w listach czy zapiskach. Do Stambułu dotarł drogą lądową przez Bałkany⁸⁶³. Dlaczego wyjechał? Oficjalnym powodem była chęć nabycia oryginalnych koni arabskich. Czy jednak mógł istnieć jeszcze jakiś inny, ukryty motyw?

W drodze na Wschód, kiedy „[…] na Wiedeń i Tryest wybierał się do Arabii […]”, Wacław zatrzymał się w szwajcarskim mieście Brűn. Napotkanym tu przypadkiem rodakom, tak tłumaczył motywy swojego wyjazdu: „Już mnie ta Europa swą cywilizacją znudziła […].

Opuszczam ją na zawsze, zostanę Beduinem, i między nimi będę szukał sławy, a nie wątpię o szczęściu jakie u nich znajdę. Tryb życia jaki oddawna dla siebie obrałem jest zupełnie beduiński. Miast i wsi, w których człowiek żyje jak więzień, nienawidzę. Lubię swobodę, a kiedy patrzę na step albo przynajmniej spostrzegam namioty, serce we mnie bije z błogości.

Gdzie są domy, gdzie cywilizacja wygładziła ludzi, tam ani swobody, ani serca być nie może”⁸⁶⁴.

Antoni J. Rolle uważa, że taki motyw wyjazdu Wacława jest wielce prawdopodobny.

Zawiera się w nim niechęć do cywilizacji Europy, pragnienie poznania czegoś nowego, żądza przygody, „[…] zbytek fantazji rycerskiej, żądnej przygód, trzymanej dotąd w karbach […]”⁸⁶⁵.

Lucjan Siemieński podejrzewa natomiast, że powodem mogła być kobieta, która stanąwszy pomiędzy Emirem a Rozalią sprawiła, że ten, chcąc uciec od zakazanej miłości, zdecydował się wyjechać⁸⁶⁶. Na dowód przytacza wypowiedź hrabiego, jaką miał odkryć w jego prywatnych papierach:

862 K. Pułaski, Kronika..., s. 192; S. Kieniewicz, Rzewuski Wacław Seweryn..., s. 181; A. Piskor, Siedem..., s.

170.

863 J. Reychman, Podróżnicy polscy..., s. 29; J. Brzoza, Emir Rzewuski..., s. 26.

864 H. Rzewuski, Pamiętniki Bartłomieja Michałowskiego..., t. III, s. 68. Michałowski przytacza tę wypowiedź jako autentyczną. Pisze, że słów hrabiego początkowo nie brano zbyt poważnie: „[…] My tego uważać nie mogliśmy jak tylko chimerę pańską. Aniśmy mogli przypuścić żeby mąż zacnie urodzony a do tego katolik, mógł przystać do rozbójników, bisurmanów, by żyć końskiem mlekiem, rabowac karawany, bez żadnych pociech religijnych, a umierać bez księdza. Myśleliśmy, że jak w Wiedniu obaczy się między krewnemi, i wpadnie w towarzystwo wyższe tej stolicy, w której był wychowany, ta dziwaczna myśl go opuści. Ale pokazało się, że jego dziwactwo było stalsze niżeśmy się spodziewali, bo nad kilka dni nie zatrzymał się w Wiedniu […]”.

Zob.: Ibidem, s. 69.

865 A. J. Rolle, Emir Rzewuski..., s. 35.

866 L. Siemieński, Wacław Rzewuski i przygody jego..., s. 14.

158 Dlaczegoż chwile szczęścia tak prędko są przemijające? Ledwie błysną, znikają zaraz! Dlaczego i te szczęśliwe momenta, które spędzamy przy ukochanej, nie są podobne jedna do drugich? I tak, pierwsze chwile, jakie spędziłem z … (tu nazwisko pisane kluczem) były bez chmurki… Do następnych przymięszała się pewna żenada; za trzecim razem ciążył nam przymus. A jednak ani moje, ani jej serce nie zmieniło się… Odjechałem nakoniec i w duszy mojej osiadła cisza rozpaczy, stokroć więcej męcząca niż najgwałtowniejsze wybuchy. O droga moja N,N.! tyś tylko jedna, którą prawdziwie ukochałem; odkąd bowiem ogarnęło mię to uczucie, czuję się z gruntu zmienionym. X to człowiek nic nie wart - gorszy niż ten, co zatruł studnię Zemzen […]⁸⁶⁷.

Przypuszczenia Siemieńskiego oburzały Jadwigę Rzewuską, która twierdziła, że z wyjazdem Wacława związana była jakaś tajna misja. Zdanie jej podzielił Leon Kapliński⁸⁶⁸. Oboje oparli się na insynuacjach, czynionych wielokrotnie przez samego Rzewuskiego, który w swoich wspomnieniach lubił dawać do zrozumienia, jakoby jego podróż miała jakiś tajemniczy, ukryty cel⁸⁶⁹.

Dokładny opis przygotowań hrabiego do wyprawy nie jest znany, należy się jednak domyślać, że przedsięwzięcie tego typu wymagało wiele zabiegów i starań. Kwestią najwyższej wagi był odpowiedni ekwipunek, pozwalający znosić trudy podróży przez pustynię: „Kto nie przywykł do niewygód i nie może poprzestać na zaspokojeniu głodu kukuryzianną mąką, musi mieć jeszcze z sobą o tyle komfortu, o ile w jukach na koniu przenieść może”⁸⁷⁰. Koniczne było też zwerbowanie pewnych i sprawdzonych ludzi, gotowych wziąć udział w tak ryzykownej ekspedycji. Musiały to być osoby doświadczone i odporne na wszelkiego rodzaju trudy. Dopiero z tak skompletowaną załogą można było rozpocząć wędrówkę.

Ważną kwestią, ułatwiającą znacznie poruszanie się w krajach arabskich, było uzyskanie pełnomocnictw od rządu tureckiego. Od XVI wieku Syria, Egipt i inne tereny pozostające w sferze zainteresowań polskiego podróżnika znajdowały się pod panowaniem dynastii Osmanów⁸⁷¹. Aby otrzymać od lokalnych urzędników niezbędną pomoc i pozwolenie przejazdu, należało posiadać listy od sułtana. Istotną rolę w ich zdobyciu odegrało

867 Cyt. za: L. Siemieński, Wacław Rzewuski i przygody jego..., s. 15. Siemieński nie podaje żadnych dodatkowych informacji, pozwalających zidentyfikować tajemniczą N. N. czy równie zagadkowego X.

868 Rzewuska zanotowała: „Do tej podróży na wschodzie przyłączyła się missya, mająca na celu działanie przeciw wpływom angielskim za pomocą tajnych stowarzyszeń, rozgałęzionych od wyższego Egiptu do Benares, a także przyjął na siebie missyę traktowania różnych kwestyj wysokiego znaczenia religijnego, szczególnie w posiadaniu kościoła grobu Chrystusowego, o który ciągle walczyli Grecy z katolikami”. Zob.: L.

P. Leliwa, Wielka rodzina..., s. 201. Podobnie wypowiada się Leon Kapliński: „[…] powierzoną mu [Wacławowi Rzewuskiemu – F.K.] została pewna dyplomatyczna misya, jak to w ciągu Pamiętników, przerywanych ciągle opisem ras końskich, doczytać się można”. Zob.: tenże, Emir Rzewuski..., s. 26.

869 J. Reychman, Podróżnicy polscy..., s. 112-113.

870 T. Rutkowski, Wiadomość o rassach..., s. 451.

871 J. Reychman, Historia Turcji, Warszawa 1973, s. 46.

159 pośrednictwo cara Aleksandra I, który był przecież zainteresowany importem koni do swoich stajni. Monarcha działał w tej kwestii poprzez rosyjską ambasadę w Konstantynopolu⁸⁷².

W grudniu 1817 roku Rzewuski był już w Stambule, tu zastał go list królowej wirtemberskiej, w którym dziękuje mu ona „[…] za gotowość kierowania nabyciem [do jej stajni – F. K.] koni arabskich”⁸⁷³. Katarzyna, siostra cara Aleksandra, pisała:

Panie Hrabio, dowiaduję się z listu radcy dworu p. Butieniewa, który miał wiadomość od generała Wasiliewa, że znajdujesz się w Stambule […] Pisze mi pan Butieniew, że Pan chcesz mi dać dowód swojej życzliwości i podejmiesz się pokierować zakupem koni arabskich, w czym oddasz mi prawdziwą przysługę. Nadzwyczajnie bowiem zamiłowana jestem w koniach, mam już piękne stado i rokrocznie staram się o poprawienie rasy. Od dawna niczego tak nie pragnę, jak dostać kochejlana, jeżelibyś mógł go nabyć, zrobiłbyś mi wielką uciechę. O co mi idzie wyłożyłam panu Butieniewowi, obligując go, aby się z panem porozumiał, tak co do kupna, jak transportu […] Wierz mi, Panie Hrabio, że zawsze zachowam w pamięci Twą uprzejmość, choćby i kupno nie miało się udać. Zostaję z wysokim poważaniem i życzliwością! (Podpisano) Katarzyna⁸⁷⁴.

Pośrednikiem w kontaktach pomiędzy Katarzyną a Wacławem został więc od początku Apollinarij Pietrowicz Butieniew, radca poselstwa, rosyjski dyplomata i przedstawiciel rosyjski w Turcji⁸⁷⁵. Bawiąc w Konstantynopolu hrabia poczynił wiele ciekawych znajomości, m.in. z posłem hiszpańskim, panem Havas czy posłem francuskim, nazwiskiem Charles François marqius de Riffordeau duc de Riviére. Ponadto zawarł umowę z bankierem Dautzem, „[…] który mu otworzył kredyt [na wydatki związane z podróżą i zakupem koni – F. K.] i pozwolił, by na jego imię wysyłano pieniądze z kraju, owe 100 000 rocznej intraty, należne mu wedle umowy dawniejszej”⁸⁷⁶.

Te finansowe regulacje były dla hrabiego niezwykle istotne; ułatwiały mu dalszą podróż:

Przed wyruszeniem w pustynię, należy poczynić niezbędne kroki, w jednym lub kilku sąsiadujących ze sobą miastach, celem zapewnienia sobie potrzebnych funduszów oraz dēpōt dla przyszłych zakupów. […] Konsul i bankier krajowy mogą być w tem pomocni. Ułatwiają oni nabywcy poznanie jakiego Beduina, który go prowadzi w pustynię, po zawarciu umowy zapewniającej osobiste bezpieczeństwo. Co się tyczy bankierów - trzeba mieć na nich akredytywy bankierów konstantynopolitańskich lub kupców francuskich rezydujących bądź w tych miastach, bądź też w ich promieniu. Przytem, dzięki temu, że paszowie używają czasem do manipulacji podatkami pośrednictwa domów handlowych, istnieje tysiąc sposobów zapewnienia sobie funduszów⁸⁷⁷.

872 S. Kieniewicz, Rzewuski Wacław Seweryn..., s. 181.

873 Katarzyna Wirtemberska do W. Rzewuskiego, Stuttgart 12 XII 1817, [w:] Korespondencja i papiery Wacława Seweryna Rzewuskiego (emira) dot. zakupu koni dla dworów wirtemberskiego i rosyjskiego z lat 1817-1825, BN III 5677, k. 6-7.

874 Ibidem, k. 6-7.

875 A. J. Rolle, Emir Rzewuski..., s. 35.

876 Ibidem, s. 35. Chodziło o owe 100 000 zł. na utrzymanie rocznie, jakie ojciec podróżnika, Seweryn Rzewuski, jeszcze za swego życia przelał na Wacława, kiedy ten zawarł związek małżeński.

877 Kupno koni w pustyni u Arabów, Beduinów Arabji. Wyjątki z pamiętnika Wacława Seweryna hr. Rzewuskiego (zwanego Emir Tadż el-Faher Abd el- niszan) „Sur les chevaux orientaux et provenant des races orientales”,

160 Należy przypuszczać, że właśnie w Konstantynopolu Rzewuski zaopatrzył się w większość niezbędnych w podróży przedmiotów, w ten sposób bowiem postępowało wielu Europejczyków udających się na wschód. Do rzeczy najbardziej pożądanych na pustyni należała broń, a przede wszystkim proch. Należało zabrać go w dość dużej ilości, bowiem w dalszej części podróży nie było możliwości jego zakupu, a jeśli nawet był osiągalny, jego jakość była bardzo słaba. Bardzo przydatne mogły okazać się narzędzia: świdry, młoty, cęgi i sznury, niezbędne do szybkiego rozbijania obozu. Większość trasy pokonywano wierzchem, z tego powodu nieocenione były wygodne i dobrze dopasowane siodła. Ostatnim elementem wyposażenia były wreszcie wszelkiego rodzaju torby, sakwy podróżne i skrzynie, w których przewożono cały dobytek karawany.

Orszak hrabiego składał się z kilkunastu ludzi. Najważniejszą osobą był w nim doktor Konstanty Chotyniecki, osobisty lekarz hrabiego. Niewiele wiadomo o tym człowieku.

Prawdopodobnie pochodził z Sieniawy, w 1813 roku doktoryzował się w Wiedniu, tytuł jego pracy doktorskiej brzmiał De podagra⁸⁷⁸. Dobrze władał piórem, znał biegle język francuski.

Bardzo związany z Rzewuskim, był zawsze w jego pobliżu, często pełniąc obowiązki sekretarza. Duża część papierów znakomitego podróżnika pisana była właśnie ręką Chotynieckiego⁸⁷⁹. W czasie podróży medyk przybrał wschodni przydomek; posługiwał się tytułem Hekim Pasza⁸⁸⁰. Do orszaku należeli ponadto Antoni Zakrzewski, skarbnik karawany, sługa Marcin, przezwany z arabska Naser i kozak Sokół, zwany po arabsku Hannah. Ten ostatni dowodził ośmioosobową drużyną kozacką, a na wszelkich dokumentach umów zawieranych w czasie wyprawy podpisywał się znakiem krzyża z dziwnym dodatkiem

„niewolnik sawrański” (Serf du domaniede Hawrań). Nie wiadomo skąd wziął się ten przydomek, można jednak przypuszczać, że to Rzewuski pragnął faktem posiadania niewolnika podnieść swój prestiż w oczach Beduinów⁸⁸¹. Inne osoby biorące udział w wyprawie to najęci prawdopodobnie w Konstantynopolu: tłumacz Ormianin Hadżi Migiridicz, oraz Schlitter, weterynarz i koniuszy. Schlitter co prawda nigdy nie zapuszczał się

„Jeździec i Hodowca”, nr 33, 20 XI 1933, (numer specjalny poświęcony hodowli konia arabskiego w Polsce), s.

677. Aleksander Piskor pisze, że Wacław wyjeżdżając „[…] Pozastawiał majątki, pozaciągał długi, lecz wiózł z sobą większą ilość pieniędzy”. Zob.: tenże, Siedem..., s. 170. Trudno w to uwierzyć, przypuszczalnie hrabia nie wiózł ze sobą żywej gotówki, a fundusze zdobywał na miejscu, otwierając kredyty u lokalnych kupców, bankierów.

878 L. Gąsiorowski, Zbiór wiadomości do historii sztuki lekarskiej w Polsce, t. III, Poznań, 1854, s. 289.

879 Tak twierdzi A. J. Rolle, powołując się na znajdujący się w jego posiadaniu zbiór rękopisów Emira. Zbiór ten miał być jednym z najważniejszych źródeł, na jakich oparł się kreśląc biografię hrabiego. Zob.: tenże, Emir Rzewuski..., s.35.

880 A. Piskor, Siedem..., s. 177.

881 Podróż do Arabii: o koniach kohejlanach, Beduinach i przygodach w Arabii; na podstawie rękopisu Wacława Seweryna Rzewuskiego Sur les Chevaux Orientaux et provenants des Races Orientales..., s. 6.

161 na pustynię, był jednak ważną postacią w całym przedsięwzięciu. Do jego obowiązków należało doglądanie zakupionych zwierząt już w Tarsie lub Aleksandrii i przygotowywanie ich do podróży do Europy⁸⁸². W Aleppo do wyprawy dołączyć miał Mordo, Ormianin, chrześcijanin⁸⁸³.