Recenzja dorobku dr Marion von Dönhoff w zwi¹zku z postêpowa- postêpowa-niem Senatu Uniwersytetu Miko³aja Kopernika w Toruniu o

nada-nie tytu³u doktora honoris causa.

Bez przesady stwierdziæ mo¿na, i¿ dr Marion von Dönhoff nale¿y do naj-wybitniejszych i najbardziej znanych w skali œwiatowej publicystów politycz-nych i spo³eczpolitycz-nych. Niektórzy znawcy zagadnienia, m.in. prof. Franciszek Ryszka, na którego kompetentnej opinii ca³kowicie polegam, uwa¿aj¹, i¿ ty-godnik „Die Zeit”, z którym p. von Dönhoff zwi¹zana jest od chwili jego

powstania w 1946 roku, jest najlepszym czasopismem spo³eczno kultural-nym w Europie, a mo¿e nawet na œwiecie. Marion von Dönhoff, by³a zrazu cz³onkiem redakcji tego prawdziwie nie zale¿nego czasopisma, w roku 1955 objê³a w nim kierownictwo najwa¿niejszego politycznego dzia³u oraz stano-wisko zastêpcy redaktora naczelnego, w latach 1968-72 by³a redaktorem naczelnym, a po rezygnacji z tej funkcji zosta³a wydawc¹ „Die Zeit” (od kilku lat wspólnie z b. kanclerzem Helmutem Schmidtem).

Dr Marion Dönhoff jest autork¹ 8 ksi¹¿ek i ponad tysi¹ca artyku³ów, za-mieszczonych g³ównie w „Die Zeit”, ale tak¿e w innych renomowanych wy-dawnictwach i czasopismach niemieckich i zagranicznych. Skala Jej zaintere-sowañ poznawczych i bogactwo sposobów artykulacji przemyœleñ,

spostrze-¿eñ i prze¿yæ s¹ wprost imponuj¹ce. Tote¿ nie jest ³atwym zadaniem dokona-nie próby klasyfikacji Jej twórczoœci.

W dorobku publikacyjnym dr Marion Dönhoff mo¿na – moim zdaniem – wyró¿niæ nastêpuj¹ce g³ówne w¹tki, albo œciœlej mówi¹c, nurty tematyczne, z regu³y zreszt¹ przenikaj¹ce siê wzajemnie lub zazêbiaj¹ce siê ze sob¹:

1. chyba najwiêcej uwagi, co jest zrozumia³e, poœwiêci³a w swoich pracach problematyce niemieckiej. Nie by³o takiego wa¿nego wydarzenia politycz-nego w Republice Federalnej Niemiec, którego by dr Marion Dönhoff doraŸnie nie skomentowa³a i najczêœciej krytycznie je oceni³a. Odnosi, siê to zw³aszcza do polityki zagranicznej RFN oraz do tzw. problemu mieckiego, czyli wzajemnych stosunków miêdzy dwoma pañstwami nie-mieckimi, statutem Berlina Zachodniego oraz perspektywy zjednoczenia Niemiec. Jak gdyby podsumowaniem Jej twórczoœci w tej dziedzinie by³y ksi¹¿ki: „Die Bundesrepublik in der Ära Adenauer – Kritik und Perspek-tiven” („Republika Federalna w erze Adenauera – krytyka i perspekty-wy”) 1963 ; „Reise in ein fernes Land – Bericht über Kultur, Wirtschaft und Politik in der DDR” ("Podró¿ do dalekiego kraju – kultura, gospodar-ka i politygospodar-ka w NRD”) 1964 ; „Deutsche Außenpolitik von Adenauer bis Brandt. 25 Jahre miterlebt und komentiert” („Niemiecka polityka zagra-niczna od Adenauera do Brandta. Prze¿ycia i komentarze z 25 lat”) 1970.

We wszystkich tych pracach Autorka wystêpuje jako zdecydowany rzecz-nik pluralistycznej demokracji parlamentarnej w Niemczech, ale jedno-czeœnie nie jest nigdy bezkrytyczn¹ apologetyk¹ tego ustroju. Wrêcz

prze-ciwnie, bardzo czêsto ods³ania s³aboœci systemu i ostrzega przed gro¿¹cy-mi mu niebezpieczeñstwagro¿¹cy-mi. Na przyk³ad szerokim echem odbi³ siê Jej artyku³ na temat afer gospodarczych i nadu¿yæ w RFN, mog¹cych – jeœli ich nie ukróciæ – podwa¿yæ w opinii publicznej zaufanie do pañstwa pra-wa i bezpieczeñstpra-wa socjalnego.

2. Ju¿ w latach swojej m³odoœci, a w jeszcze wiêkszym stopniu po wojnie, Pani von Dönhoff odbywa³a liczne podró¿e zagraniczne przewa¿nie w ce-lach poznawczych. W Jej dzia³alnoœci pisarskiej problemy polityki œwiato-wej zajmuj¹ z pewnoœci¹ wyró¿nione miejsce. Uprawia³a tzw. globalisty-kê na d³ugo przedtem zanim sta³a siê ona przed paru laty poniek¹d modn¹ specjaln¹ ga³êzi¹ wiedzy. Ju¿ w 1965 roku, w oparciu o wczeœniej og³o-szone eseje, wyda³a ksi¹¿kê pt.. „Welt in Bewegung” („Œwiat w ruchu”).

W zasiêgu Jej obserwacji znajdowa³y siê stale procesy integracyjne w Europie Zachodniej, kszta³towanie siê stosunków Wschód-Zachód, ze szczególnym uwzglêdnieniem relacji Stany Zjednoczone – Zwi¹zek Ra-dziecki, narastanie konfliktów Pó³noc-Po³udnie i jego konsekwencje dla przysz³oœci œwiata i ludzkoœci.

3. Swoiste hobby, aczkolwiek niezwykle serio traktowane, stanowi w do-robku dr Dönhoff afrykanistyka. Jej spojrzenie na problematykê aparthei-du i procesu kszta³towania siê nowoczesnych struktur spo³eczno-politycz-nych w tzw. Czarnej Afryce, przy nieskrywanej sympatii, jak¹ darzy Au-torka ruchy emancypacyjne na tym kontynencie, odznacza siê ch³odnym realizmem i polityczn¹ trzeŸwoœci¹. Poniek¹d za przyk³adowy mo¿na by uznaæ Jej artyku³ pt. „Optimismus in Namibia” („Die Zeit”, 17,8,1990).

4. W twórczoœci pisarskiej dr Marion Dönhoff szczególne miejsce zajmuje biografistyka. Do tego dzia³u zaliczyæ mo¿na zarówno Jej m³odzieñcze wspomnienia, zw³aszcza z okresu pobytu w rodzinnych Prusach Wschod-nich gdzie m, In. zajmowa³a siê zarz¹dem rodowego maj¹tku w Friedrich-stein, jak i szkice poœwiêcone wspó³czesnym czo³owym politykom na are-nie miêdzynarodowej.

W historii Prus odró¿nia Autorka dwa nurty: postêpowy, nowoczesny, reformatorski, który uosabiaj¹ takie postacie jak Stein, Hardenberg i bracia Humboldtowie oraz wielkomocarstwowy, agresywny kreowany przez armiê prusk¹, Bismarcka i cesarza Wilhelma II. Identyfikuje siê z nurtem pierw-szym, który w czasach hitlerowskich reprezentowa³a opozycja, z któr¹ Pani

Dönhoff utrzymywa³a bliskie osobiste kontakty, m. in. tak¿e z p³k. Stauffen-bergiem. Do najwa¿niejszych Jej publikacji wspomnieniowych zaliczyæ mo¿-na ksi¹¿ki: „Namen, die keiner mehr nennt. Ostpreussen – Menschen und Geschichte” („Nazwy, których nikt ju¿ nie wymienia. Prusy Wschodnie – Ludzie i Dzieje”) oraz „Weit ist der Weg nach Osten” („Daleka jest droga na Wschód”). Jak siê wyrazi³ Ralf Dahrendorf, Marion Dönhoff reprezentowa³a etos pruski w najlepszym tego s³owa znaczeniu („Die Zeit”, 1.12.1989).

Dr M. Dönhoff jest autork¹ kilkudziesiêciu biogramów wybitnych mê¿ów stanu wspó³czesnego œwiata, z którymi osobiœcie siê spotyka³a. Na zadane Jej w 1984 roku pytanie, który z nich wywar³ na Niej najwiêksze wra¿enie wymieni³a Nehru, którego styl polityczny by³ – Jej zdaniem – skrzy¿owaniem brytyjskich regu³ gry politycznej z moralnoœci¹ Jego ojczystego kraju. Oprócz Nehru za najznakomitszych mê¿ów stanu. Okresu powojennego uwa¿a³a Helmuta Schmidta i Henry Kissingera. Czêœæ szkiców biograficznych wyda³a w specjalnej ksi¹¿ce pt. „Menschen, die wissen, worum es geht” („Ludzie, którzy wiedz¹ ,o co chodzi”). Ostatni biogram, poœwiêcony „Ministrowi Spraw Zagranicznych Jednoœci” – Hansowi Dietrichowi Genscherowi, ukaza³ siê w „Die Zeit” 5.10.1990 roku.

Dorobek Dr Marion v. Dönhoff ma charakter typowo publicystyczny, jed-nak¿e trudno zaiste wyobraziæ sobie specjalistê z zakresu nauki o polityce, który zajmuj¹c siê aktualnymi wydarzeniami politycznymi, móg³by z tego do-robku nie korzystaæ. Chodzi tu bowiem o prace oparte na solidnej bazie empirycznej i dokumentacyjnej, imponuj¹ce rozleg³¹ erudycj¹ i szerokimi horyzontami poznawczymi, intelektualnie rzetelne, nacechowane poczuciem odpowiedzialnoœci za s³owo, a przy tym odwa¿ne i niestereotypowe. Œwia-dectwo takie wystawi³ Pani von Dönhoff wybitny amerykañski intelektualista Gordon A. Craig w obszernym eseju opublikowanym w „The New York Review” 6.12.1990 roku.

Odrêbny rozdzia³ w ¿yciorysie intelektualnym i osobistym dr Marion Dönhoff stanowi¹ Jej stosunki z Polsk¹. Kraj nasz i nasz naród maj¹ w Niej serdecznego i niezawodnego przyjaciela, w dodatku znakomicie zorientowa-nego w skomplikowanej historii i niemniej zagmatwanej teraŸniejszoœci Pola-ków. Przez kilkadziesi¹t lat by³a Pani Dönhoff niezmiennie ¿arliwym rzeczni-kiem Niemiecko-polskiego zbli¿enia i pojednania, daj¹c temu wyraz w swo-jej twórczoœci pisarskiej i w dzia³alnoœci spo³ecznikowskiej. Uznanie

niena-ruszalnoœci polskiej granicy zachodniej uwa¿a³a zawsze za warunek koniecz-ny zjednoczenia Niemiec i utrwalenia pokoju w Europie, co mia³o tym wiêk-sze znaczenie i noœnoœæ moralno-polityczn¹, ¿e sama nale¿a³a przecie¿ do tzw. wypêdzonych ze stron ojczystych. Dziêki Jej uporczywym staraniom

„Die Zeit” sta³a siê autentyczn¹ niezmiernie wp³ywow¹ trybun¹ popularyzu-j¹c¹ ideê wspó³pracy niemiecko-polskiej. W czasopiœmie tym odbywali

sta-¿e i uzyskiwali stypendia m³odzi polscy dziennikarze (m.in. obecny ambasa-dor Rzeczypospolitej w Kolonii Janusz Reiter). Pani Dönhoff od pocz¹tku interesowa³a siê dzia³alnoœci¹ Wspólnej Niemiecko-polskiej Komisji Pod-rêcznikowej i udziela³a jej wszechstronnego poparcia, co mogê z wdziêczno-œci¹ zaœwiadczyæ jako wspó³twórca i d³ugoletni przewodnicz¹cy polskiej grupy ekspertów w tej Komisji. Dr Marion von Dönhoff by³a jednym z inicjatorów utworzenia Polskiego Instytutu w Darmsztacie z Karlem Dedeciusem, od wielu lat zasiada w Kuratorium tego Instytut i pe³ni³a w nim funkcje przewodnicz¹-cej.

Decyzjê o nadaniu dr Marion von Dönhoff zaszczytnego tytu³u doctora honoris causa Uniwersytetu Miko³aja Kopernika w Toruniu uwa¿am za nie-zwykle trafn¹ i gor¹co j¹ popieram.

Warszawa, 26.02.1991 r. W³adys³aw Markiewicz

5. Laudatio z okazji doktoratu honoris causa Marion Gräfin Dönhoff