recenzja Hugo Krügera

recenzję pracy M. chlamtacza sporządził niemiecki uczony Hugo Krüger⁴⁸. Już na jej początku autor dostrzega, iż dogmat umowy rzeczowej, która znajduje swe ucieleśnienie w traditio, celem przeniesienia własności rzeczy jest w czasach mu współczesnych tak rozpowszechniony, że znalazł odzwierciedlenie nawet w BGB⁴⁹. recenzent podkreśla, że konstrukcja za-prezentowana przez M. Chlamtacza jest bliska teorii S. Perozziego⁵⁰. Zgod-nie z nią akt tradycji jest aktem złożonym, a elementami, które należy przy nim uwzględniać, są: wola przeniesienia osoby przekazującej oraz nabycie posiadania przez przyjmującego rzecz⁵¹.

H. Krüger odnosi się z uznaniem do sformułowanej przez M. chlamtacza tezy, że traditio w źródłach nigdy nie jest jednoznacznie przedstawiana jako umowa oraz że sformułowania pactum i contractus nigdy nie pojawiają się w odniesieniu do traditio. Spostrzega również, iż lwowianin przytacza kilka fragmentów, aby zinterpretować je na korzyść przedstawianej przez siebie teorii. Niemiecki uczony wspomina o wypowiedzi paulusa w D. 39,5,10 oraz iavolenusa w D. 44,7,55. H. Krüger kwestionuje jednak pogląd, że z wypo-wiedzi paulusa można wnioskować, iż sama wola przeniesienia własności osoby przekazującej miałaby być wystarczająca. recenzent krytykuje rów-Zusammenschluss der Willen entsteht ein neuer Wille. – Der Vertrag ist nicht die Summe von zwei oder mehr Willensäusserungen, er ist eine Einheit. Por. F. ReGeLsbeRGeR: Pandekten. Bd. 1.

Leipzig 1893, s. 511–512.

46 M. chlaMtacz: Die rechtliche Natur…, s. 86.

47 M. chlamtacz definiuje tradycję w następujący sposób: Tradition als Uebereignungs- akt, ist der reale Vollzug des Veräusserungswillens. Zob. ibidem, s. 55.

48 H. kRüGeR: „Die rechtliche Natur der Uebereignungsart durch Tradition im römischen Recht”. Von Dr. Marcell Chlamtacz. Leipzig. Franz Wagner. 1897. IX. 205 S. ZrG 1898, Bd. 25, s. 468–479.

49 ibidem, s. 468.

50 Ibidem.

nież interpretację fragmentu D. 44,7,55 dokonaną przez M. chlamtacza⁵². Za-rzuca, że lwowski uczony pozbawia go jakiegokolwiek znaczenia dla teorii tradycji. Zdaniem recenzenta nie da się zaprzeczyć związkowi fragmentu wypowiedzi iavolenusa z tradycją. to, że fragment rozpoczyna się słowa-mi in omnibus rebus, quae dosłowa-minium transferunt, a kończy perduci ad effectum id quod inchoatur non potest, według niemieckiego uczonego jednoznacznie wskazuje na nabycie własności jako cel ostateczny. H. Krüger ponadto za-stanawia się nad interpolacjami w analizowanym fragmencie. przychyla się do poglądu M. chlamtacza, który opowiada się za ich istnieniem. podważa jednak część jego ustaleń, zarzucając autorowi recenzowanej pracy, że słowo ea wywołuje u niego „zgorszenie” zupełnie bez powodu⁵³.

recenzent podkreśla, że zasadniczym celem pracy lwowskiego uczone-go jest obalenie teorii umowy tradycji⁵⁴. Zgadza się z poglądem, że posia-danie dla osoby trzeciej może zostać nabyte przez osobę niepodporządko-waną – według prawa klasycznego tylko przez prokuratora, według prawa Justyniańskiego przez każdą libera persona⁵⁵. Istotnym pytaniem jest jednak, czy prokurator wraz z posiadaniem nabywa dla osoby reprezentowanej jed-nocześnie własność, jeśli causa skierowana jest na nabycie własności. roz-ważania M. chlamtacza dotyczące tego zagadnienia spotykają się z uzna-niem recenzenta. Niemiecki uczony podkreśla, że autor recenzowanej pracy przedstawia w bardzo jasny i zrozumiały sposób istniejące w źródłach roz-bieżności. paulus we fragmencie D. 3,5,23 wyraża stanowisko przeciwne do Ulpiana w D. 41,1,20,2 oraz Dioklecjana w c. 7,32,8. Zdaniem H. Krügera dwa ostatnie fragmenty pozwalają zauważyć, że akt nabycia własności dla osoby reprezentowanej dokonuje się nie z powodu woli pełnomocnika, lecz jako konsekwencja nabycia posiadania, czyli mocą prawnej konieczności.

przychyla się tym samym do poglądu M. chlamtacza, że zdanie: per liberam personam (procuratorem) adquiri non potest nie zostaje zanegowane. Niemiecki uczony, akceptując ustalenia M. chlamtacza, dodaje, że za ich trafnością przemawia także nieuwzględniona przez lwowianina konstytucja Diokle-cjana zawarta w c. 4,27,1⁵⁶. H. Krüger podkreśla, iż wola pełnomocnika co

52 ibidem, s. 469.

53 ibidem, s. 470.

54 Ibidem.

55 Por. F. knieP: Vacua possessio. Bd. 1. Jena 1886, s. 210.

56 H. Krüger stwierdza też, że zgodnie z początkowymi i końcowymi słowami c. 4,27,1 cesarz mógł w tym rozporządzeniu wykluczyć nabycie własności za pośred-nictwem traditio w odniesieniu do osoby prokuratora, ale mógł też tego nie uczynić.

por. c. 4,27,1,pr.-1 (Imperatores Diocletianus et Maximianus): pr. Excepta possessionis causa per liberam personam, quae alterius iuri non est subdita, nihil adquiri posse indubii iuris est 1. Si igitur procurator non sibi, sed ei, cuius negotia administrabat, redintegratae rei vindica-tionem pactus est idque pactum etiam stipulatio insecuta est. Nulla domino obligatio adquisita

93

1. Natura prawna aktu przenoszenia własności…

do nabycia własności dla osoby, której czynność dotyczy, jest nieskuteczna i bez znaczenia ze względu na to, że nabycie własności dokonuje się nieza-leżnie od niej. Z tej też przyczyny przychyla się do poglądu M. chlamtacza, który twierdzi, że zarówno prawnicy klasyczni, jak i Justynian nie uznawali traditio za rzeczową umowę o przeniesienie własności⁵⁷.

recenzent z uznaniem odnosi się do poglądu M. chlamtacza, który twierdzi, że tradycja nie może być „formą” umowy rzeczowej, ponieważ nie zawiera ona w sobie deklaracji woli nabywcy, co jest dla niej swego rodza-ju wymogiem. Uważa, że fragmenty D. 39,5,13 i D. 41,1,37,6 są dość trudne w interpretacji, w związku z czym, zdaniem H. Krügera, w odniesieniu do nich niełatwo dojść do porozumienia⁵⁸.

czyniąc kolejne pochwały względem osiągnięć lwowskiego uczonego, H. Krüger zaznacza również, że trud, który zadał sobie M. chlamtacz, aby szczegółowo odrzucić teorię natury umowy tradycji, w pełni się opłacił.

Zwraca jednak uwagę, że wszystkie argumenty autora, które przemawiają przeciwko naturze umowy, były uwzględniane także przez innych badaczy⁵⁹.

Niemiecki uczony przypomina jedną z tez sformułowanych przez M. chlamtacza. Lwowianin twierdzi, że traditio w odniesieniu do własności po stronie osoby przekazującej zakłada istnienie woli przeniesienia własno-ści, zaś po stronie przyjmującego – nabycie posiadania. Od przyjmującego nie wymaga się animus dominii accipiendi, czego z kolei potrzebują zwolen-nicy teorii umowy tradycji w odniesieniu do konstrukcji umowy, która, jak twierdzi M. chlamtacz, zostaje przez nich jedynie sfingowana. H. Krüger zgadza się z tezą, iż animus dominii accipiendi nigdzie w źródłach nie został wyraźnie wspomniany. podkreśla również, iż zdaniem autora wola przenie-sienia własności osoby przekazującej nie musi być deklarowana osobno przy tradycji. Może zostać zadeklarowana przed nią, a mianowicie w treści umo-wy kauzalnej. Konieczne jest, aby istniała ona jeszcze w momencie tradycji⁶⁰. W opinii lwowskiego romanisty wola przeniesienia własności przez osobę est. Servis autem res traditae dominis adquiruntur. <290 A.D.>. tłum. pol.: c. 4,27,1,pr.–1 (Imperatorzy Dioklecjan i Maksymian): „Jest bez wątpienia zasadą prawa, iż za wyjątkiem posiadania, nic nie może zostać nabyte dla osób trzecich przez wolną osobę, która nie jest podległa władzy innej osoby. 1. Jeżeli więc zastępca zawierając umowę, nie we wła-snym imieniu, lecz w imieniu osoby, na rzecz której dokonuje czynności prawnej, może zastrzec <w pewnych okolicznościach> prawo do skorzystania ze skargi wydobywczej

<w stosunku do rzeczy będącej przedmiotem umowy>, ale także do umowy dołączone jest zastrzeżenie, że pan nie zostaje obciążony żadnym zobowiązaniem. Jednak rzeczy wydane niewolnikom przypadają <ich> właścicielom”. tłum. – G.N.

57 H. krüGer: „Die rechtliche Natur…”…, s. 471.

58 Ibidem.

59 Ibidem.

przekazującą oraz kauzalna umowa stanowią jedność. Z kolei jeśli nabyw-ca nabyw-całkowicie pomija podstawę, wówczas chce jedynie nabycia posiadania.

tym faktem można wytłumaczyć, że tradycja może być skuteczna także wtedy, gdy strony nie są zgodne co do causa. H. Krüger podkreśla, że istnieją przypadki, gdy takie porozumienie jest konieczne, o czym M. Chlamtacz informuje w swej pracy⁶¹.

W celu należytego zrozumienia tego poglądu lwowskiego uczonego nie-zbędne jest odniesienie się do kwestii causa traditionis, czemu autor poświęca osobny rozdział. recenzent od razu zaznacza, że nie zgadza się w tej kwestii w pełni z M. chlamtaczem⁶². Wątpliwości H. Krügera nie budzi pogląd au-tora recenzowanej pracy, który twierdzi, że w przypadku traditio konieczna jest causa. Zastrzeżenia nasuwają się co do rozumienia przez rzymian poję-cia causa. Z fragmentów źródłowych można wywnioskować, że pojęcie causa nie było dla nich do końca jasne oraz nie zgadzali się ze sobą w tej kwestii⁶³.

recenzent z uznaniem odnosi się do interpretacji fragmentów wypowie-dzi Juliana w D. 41,1,36 oraz Ulpiana w D. 12,1,18,pr⁶⁴. Zdaniem H. Krügera

61 ibidem, s. 473. M. chlamtacz twierdzi, że Die Einigung der Partheien über die „causa traditions” ist insofern für die Beurtheilung der Wirkung der Übergabe von Bedeutung, inwie-fern wegen der nichterreichten[!] Einigung über die causa die Existenz des Uebereignungswil-lens (nicht aber auch des EmpfangswilUebereignungswil-lens) in einem konkreten Falle nicht angenommen werden kann. Zweifelsohne ist der Bestimmungsgrund der Übergabe eine psychologische Notwendigkeit – wenn also dieser Bestimmungsgrund nur nach stattgefundener Einigung kraft[!] der Lebens- und Verkehrsanschauung als existent erachtet warden kann und die Grundlage für den Uebe-reignungswillens bietet, so ist selbstverständlich, dass dann, aber auch nur dann, der Mangel an der Einigung über die causa den Mangel des Bestimmungsgrundes auf Seiten des Traden-ten herbeiführt, folglich auch die objektive ExisTraden-tenz des Uebereignungswillens ausschliesst. Zob.

M. chlaMtacz: Die rechtliche Natur…, s. 148. tłum. pol.: „zgoda stron co do causa traditionis dla oceny skuteczności aktu przekazania ma znaczenie o tyle, o ile w konkretnym przy-padku z powodu nieosiągniętego porozumienia co do causa nie można przyjąć istnienia woli przeniesienia własności (nie chodzi jednak o wolę odebrania rzeczy). Bez wątpienia przyczyna przekazania jest psychologiczną koniecznością – jeżeli więc przyczyna może zostać uznana za istniejącą jedynie po faktycznym dojściu do porozumienia na podsta-wie sposobu postrzegania życia i kontaktów międzyludzkich, a przedstawia ona pod-stawę woli przeniesienia własności, to jest oczywiste, że wówczas, ale tylko wówczas, brak zgody co do causa powoduje brak przyczyny po stronie osoby przekazującej, a za-tem wyklucza także obiektywne istnienie woli przeniesienia własności”. tłum. – G.N.

62 H. kRüGeR: „Die rechtliche Natur…”…, s. 473.

63 Ibidem.

64 ibidem, s. 473; M. ChLamTaCz: Die rechtliche Natur…, s. 93. por. D. 41,1,36; por. też D. 12,1,18,pr. (Ulpianus libro septimo disputationum): Si ego pecuniam tibi quasi donaturus dedero, tu quasi mutuam accipias, Iulianus scribit donationem non esse: sed an mutua sit, vi-dendum. et puto nec mutuam esse magisque nummos accipientis non fieri, cum alia opinione acceperit. quare si eos consumpserit, licet condictione teneatur, tamen doli exceptione uti poterit,

95

1. Natura prawna aktu przenoszenia własności…

M. chlamtacz trafnie wyjaśnia, dlaczego należy uwzględnić rozstrzygnięcie Juliana i zanegować zdanie Ulpiana⁶⁵. Kwestionuje jednak niektóre twier-dzenia autora dotyczące causa. Uważa, że M. chlamtacz myli się, twierdząc, że nabycie posiadania jest niezależne od causa. Nie dostrzega również żad-nych oznak interpolacji fragmentu wypowiedzi Juliana⁶⁶. Uważa, iż należy zakładać nie brak causa, lecz jej istnienie i, co więcej, koniecznie próbować ją ustalić⁶⁷. trzeba szukać jej w czynności prawnej, z powodu której dokonuje się traditio. H. Krüger tłumaczy, iż jeżeli osoba przekazująca pragnie doko-nać darowizny, a odbiorca przyjmuje rzecz jako pożyczkę, nie jest istotne, czy darowizna lub pożyczka dochodzą do skutku, czy też może nie zostaje dokonana żadna tego typu czynność. W tym momencie pojawia się jedynie problem, w czym tkwi causa w odniesieniu do aktu przejścia własności, który Julian bez wątpienia przyjmuje. Zdaniem recenzenta – pod warunkiem, że obydwie strony są w błędzie – dla tradycji decydująca jest czynność prawna, która w teorii prowadzi do nabycia własności, a co do której obydwie strony są zgodne. taka czynność prawna, której celem jest przeniesienie własności, jest zarówno darowizną, jak i pożyczką. Jeżeli chodzi o podstawę tradycji, gdy strony są zgodne, to w związku z tym jest ona, jak określa H. Krüger, ef-ficax (efektywna) oraz prowadzi do nabycia posiadania, a tym samym do na-bycia własności po stronie przyjmującego. chodzi tutaj, zdaniem uczonego, o subiektywną causa. istotne jest, że strony błędnie sądzą, iż są zgodne co do czynności prawnej, będącej podstawą aktu przeniesienia własności. Dlatego właśnie dochodzi tutaj do subiektywnego, a więc błędnego porozumienia, podczas gdy sama causa musi być uznawana za obiektywną. podkreśla, iż dla zaistnienia causa prawo nie wymaga ważnej czynności prawnej⁶⁸.

podsumowując swą recenzję, H. Krüger stwierdza, iż pracę M. chlamta-cza można uznać za solidną i, co za tym idzie, może zostać zarekomendo-wana szerokiemu gronu odbiorców. W opinii recenzenta romanista obalił teorię umowy rzeczowej, a przekonanie o istocie causa zostało wzmocnio-quia secundum voluntatem dantis nummi sunt consumpti; D. 12,1,18,pr. (Ulpianus w księdze siódmej Dysput): „iulianus pisze, że jeżeli daję ci pieniądze z zamiarem obdarowania ciebie, ty wszakże przyjmujesz je jak pożyczkę, to nie jest to darowizna. Zastanówmy się jednak czy jest to pożyczka. Według mnie nie, co więcej, monety nie stają się własnością odbiorcy, mimo że przyjął je, sądząc inaczej. Dlatego jeśli je wyda, to chociaż odpowiada na podstawie skargi prawa ścisłego o zwrot, jednak będzie mógł skorzystać z zarzutu podstępu, ponieważ zgodnie z wolą tego, który je dał, pieniądze zostały wydane”. Zob.

Digesta Iustiniani, Digesta Justyniańskie. Tekst i przekład. III. Księgi 12–19. Red. T. PaLmiRski. Kraków 2014, s. 21.

65 H. kRüGeR: „Die rechtliche Natur…”…, s. 473.

66 ibidem, s. 474; por. M. chlaMtacz: Die rechtliche Natur…, s. 94, 95.

67 H. kRüGeR: „Die rechtliche Natur…”…, s. 474.

ne. Konstrukcję aktu tradycji zaproponowaną przez M. chlamtacza można jednak nieco przemodelować. Zwraca także uwagę, iż zasługą autora jest dodanie cennego spisu tekstów źródłowych odnośnie do tradere i traditio według Indeksu berlińskiego⁶⁹.