Regulacje dotyczące małżeństwa przyjęte na szczeblu międzynarodowymszczeblu międzynarodowym

I.3.1. W aktach prawa międzynarodowego dotyczących praw człowieka

Kwestie związane z małżeństwem są przedmiotem wielu regulacji przyjętych na szczeblu międzynarodowym. Źródła te nie mają jednolitego charakteru.

Można wśród nich wyróżnić przede wszystkim umowy międzynarodowe do-tyczące praw człowieka, do których zaliczane jest prawo do zawarcia małżeń-stwa i założenia rodziny⁵¹.

Spośród aktów prawa międzynarodowego należących do tej kategorii w pierwszej kolejności trzeba wymienić Powszechną deklarację praw czło-wieka⁵², przyjętą w 1948 r. przez Zgromadzenie Ogólne ONZ. Jej art. 16 stanowi, że mężczyźni i kobiety bez względu na jakiekolwiek różnice rasy, narodowości lub wyznania mają prawo po osiągnięciu pełnoletności do za-warcia małżeństwa i założenia rodziny, a ich małżeństwo może być zawarte jedynie na podstawie swobodnie wyrażonej, pełnej zgody. Mimo że dekla-racja nie ma charakteru prawnie wiążącego⁵³, stanowi niezwykle istotny do-kument w dziedzinie ochrony praw człowieka. Wynika to przede wszystkim z tego, że została przyjęta przez znaczną część społeczności międzynarodo-wej, jako że, w kontekście niewiążącego charakteru deklaracji, państwa nie miały większych oporów przed jej przyjęciem, z powodu czego nabrała ona

51 A. Zielonacki, Prawo do zawarcia małżeństwa i założenia rodziny [w:] R. Wieruszewski (red.), Prawa człowieka: model prawny, Warszawa–Wrocław 1991, s. 295; L. Garlicki, Art. 12. Prawo do zawar-cia małżeństwa [w:] L. Garlicki (red.), Konwencja o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności, t. 1: Komentarz do artykułów 1–18, Warszawa 2010, s. 711; B. Gronowska, T. Jasudowicz, M. Balce-rzak, M. Lubiszewski, R. Mizerski, Prawa człowieka i ich ochrona, Toruń 2010, s. 425.

52 Deklaracja, jako akt niewiążący, nie ma formalnego promulgatora. Oficjalne wersje językowe deklaracji oraz jej tłumaczenie w ponad 380 językach dostępne na stronie internetowej Biura Wysokie-go Komisarza Narodów Zjednoczonych do spraw Praw Człowieka, http://www.ohchr.org [dostęp: 30 czerwca 2018 r.].

53 Prawo międzynarodowe publiczne zalicza ją do tzw. soft law.

powszechnego charakteru⁵⁴. Ponadto deklaracja jest pierwszym dokumen-tem przyjętym na szczeblu międzynarodowym, w którym prawa człowieka zostały ujęte kompleksowo, przez co była traktowana jako wzór dla później-szych porozumień w zakresie praw człowieka.

Przepisy odnoszące się do małżeństwa są również częścią Konwencji ge-newskiej dotyczącej statusu uchodźców z 1951 r.⁵⁵ Konwencja weszła w życie 22 kwietnia 1954 r. i obecnie wiąże sto czterdzieści pięć państw świata. Pol-ska jest stroną Konwencji od 27 września 1991 r.⁵⁶

Konwencja w art. 1 definiuje uchodźców jako osoby, które przebywają poza krajem swego pochodzenia na skutek posiadania uzasadnionej obawy przed prześladowaniem w tym kraju ze względu na rasę, religię, narodo-wość, poglądy polityczne lub przynależność do określonej grupy społecz-nej. Artykuł 12 ust. 1 Konwencji dotyczy statusu osobowego i stanowi, że określa go prawo miejsca stałego zamieszkania uchodźcy, a jeśli nigdzie stale nie zamieszkuje – prawo państwa, w którym przebywa. W pojęciu statusu osobowego mieszczą się wszelkie kwestie należące do zakresu prawa osobo-wego, rodzinnego i spadkoosobo-wego, dla których zazwyczaj właściwe jest prawo ojczyste⁵⁷, także możność zawarcia małżeństwa, co wynika z poprzednich wersji Konwencji, stworzonych w czasie prac nad jej ostatecznym tekstem⁵⁸. Tym samym w przypadku uchodźców do określenia ich praw związanych z zawarciem małżeństwa nie będzie stosowane ich prawo ojczyste. Jest to umotywowane tym, że prześladowanie w państwie pochodzenia, o którym mowa w art. 1, niejednokrotnie odbywa się w świetle prawa, które ma cha-rakter dyskryminujący⁵⁹.

Ponadto art. 12 ust. 2 nakazuje państwom stronom Konwencji uzna-wanie praw związanych ze statusem osobowym uchodźcy, które nabył on wcześniej, w szczególności praw związanych z małżeństwem. Obowiązek po stronie państw stron jest jednak warunkowany tym, aby zostały, w miarę możliwości, dopełnione formalności przewidziane w prawie tego państwa.

W praktyce najczęściej będzie chodzić o wpisanie małżeństwa do

odpo-54 J. Hołda, Z. Hołda, D. Ostrowska, J.A. Rybczyńska, Prawa człowieka. Zarys wykładu, Warszawa 2008, s. 53–54.

55 Konwencja dotycząca statusu uchodźców, sporządzona w Genewie dnia 28 lipca 1951 r., Dz.U.

z 1991 r. Nr 119, poz. 515 i 517.

56 Dane ze strony internetowej United Nations Treaty Collection, http://treaties.un.org [dostęp:

30 czerwca 2018 r.].

57 M. Pilich, Komentarz do art. 3 [w:] J. Poczobut (red.), Prawo prywatne międzynarodowe. Komen-tarz, Warszawa 2017, s. 163.

58 M. Domański, Zawieranie małżeństw przez uchodźców, PiP 2009, nr 3, s. 75–76.

59 P. Weis, The Regufee Convention, 1951: The Travaux Preparatoires Analysed with a Commentary by Dr Paul Weis, dostępna na stronie internetowej Wysokiego Komisarza Narodów Zjednoczonych do spraw uchodźców, https://www.unher. org [dostęp: 30 czerwca 2018 r.], s. 66.

wiedniego rejestru. Poza tym nakaz uznawania praw uchodźców związanych z małżeństwem istnieje pod warunkiem, że prawa te byłyby uznane przez prawo tego państwa, gdyby dana osoba nie była uchodźcą. Oznacza to, że uznawane mogą być tylko takie małżeństwa uchodźców, które nie są sprzecz-ne z podstawowymi zasadami porządku publiczsprzecz-nego państwa określanymi przez status osobowy uchodźcy. Zatem na przykład państwa, w których obowiązuje zasada monogamii, nie mają obowiązku uznawania małżeństw poligamicznych zawartych przez uchodźców przed opuszczeniem przez nich swojego państwa pochodzenia. Postanowienie art. 12 ma zastosowanie nie-zależnie od tego, czy dana osoba ma nadany status uchodźcy i czy ma miejsce zamieszkania w państwie, które ten status jej nadało⁶⁰.

Małżeństwu poświęcone zostały przepisy uzupełniającej⁶¹ konwencji w sprawie zniesienia niewolnictwa⁶² z 1956 r. Konwencja została podpisana przez trzydzieści pięć państw, w tym przez Polskę. Obecnie jej stronami są sto dwadzieścia cztery państwa⁶³.

Konwencja obliguje państwa strony do zniesienia niewolnictwa, niewoli za długi i pańszczyzny. Dotyczy także kwestii związanych z małżeństwem, jako że badania poprzedzające stworzenie konwencji wykazały, że w wielu miejscach na świecie panna młoda jest de facto uważana za własność swoje-go ojca lub opiekuna, a do ślubu może dojść jedynie wtedy, gdy wyrazi on zgodę na jej zamążpójście oraz gdy jej przyszły mąż zapłaci za nią określoną sumę pieniędzy. Co więcej, bardzo często małżeństwo jest zawierane bez jej zgody albo jest ona zbyt młoda, aby mogła samodzielnie podejmować wią-żące decyzje dotyczące jej samej. Z kolei po śmierci męża wdowa jest trak-towana jako część masy spadkowej i jest „dziedziczona” przez spadkobiercę swojego zmarłego męża, stając się jego własnością. Unormowania tego typu zostały przez twórców konwencji potraktowane podobnie do pozostawania w niewoli⁶⁴.

60 M. Domański, Zawieranie małżeństw…, s. 81; M. Pilich, Komentarz do art. 3, s. 164; M. Świer-czyński, Komentarz do art. 3. Właściwość prawa wobec bezpaństwowca [w:] M. Pazdan (red.), Prawo prywatne międzynarodowe. Komentarz, Warszawa 2018, s. 101.

61 Konwencja uzupełnia konwencję w sprawie niewolnictwa, która została podpisana 25 września 1926 r. w Genewie przez trzydzieści pięć państw, w tym przez Polskę. Polska ratyfikowała konwencję 1 września 1930r., Dz.U. z 1930 r. Nr 6, poz. 48.

62 Uzupełniająca konwencja w sprawie zniesienia niewolnictwa, handlu niewolnikami oraz in-stytucji i praktyk zbliżonych do niewolnictwa podpisana w Genewie dnia 7 września 1956 r., Dz.U.

z 1963 r. Nr 33, poz. 185.

63 Dane ze strony internetowej United Nations Treaty Collection, http://treaties.un.org [dostęp:

30 czerwca 2018 r.].

64 J.A.C. Gutteridge, Supplementary Slavery Convention, 1956, ICLQ 1957, t. 6, nr 3, s. 452–453.

Wobec powyższego konwencja nakazuje zniesienie instytucji lub praktyk, przez które kobieta, pozbawiona prawa sprzeciwu, zostaje przyrzeczona na żonę lub wydana za mąż za wynagrodzeniem na rzecz jej rodziców, opiekuna, rodziny lub jakiejkolwiek innej osoby. Państwa powinny także zakazać sytua-cji, w których mąż kobiety, jego rodzina lub jego klan mają prawo przekazać ją innej osobie w zamian za otrzymane wynagrodzenie. Konwencja nakazuje też odejście od praktyki, zgodnie z którą kobieta z chwilą śmierci swego męża może być przekazana w spadku innej osobie.

W tym celu państwa powinny ustanowić dolną granicę wieku zawarcia małżeństwa oraz zachęcać do stosowania takich środków, dzięki którym obie strony wstępujące w związek małżeński miałyby możność swobodnego wyra-żania zgody na dany związek w obecności właściwej świeckiej osoby urzędo-wej albo przedstawiciela wyznania, oraz nakłaniać do rejestracji małżeństw.

Umową międzynarodową przyjętą na forum ONZ, która porusza kwe-stie związane z zawarciem małżeństwa, jest Międzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych z 1966 r.⁶⁵ Jak dotąd do paktu przystąpiło 170 państw⁶⁶. Artykuł 23 paktu został poświęcony zawarciu małżeństwa.

Zgodnie z nim każdy mężczyzna i każda kobieta w wieku małżeńskim mają prawo do zawarcia małżeństwa i założenia rodziny, a związek ten może być zawarty wyłącznie w drodze swobodnie wyrażonej i pełnej zgody przyszłych małżonków. Państwa będące stronami paktu mają tym samym obowiązek przyjęcia w swoich porządkach prawnych takich rozwiązań dotyczących zawarcia małżeństwa, które zapewniałyby skuteczność powyższego przepisu.

Powinny one przede wszystkim przewidzieć sankcje o charakterze cywilno- prawnym (takie jak nieistnienie małżeństwa, możliwość jego unieważnienia lub nieważność z mocy prawa) dla małżeństw zawieranych bez pełnej swobody nupturientów w tym zakresie⁶⁷.

Regulację zawartą w Międzynarodowym pakcie praw obywatelskich i politycznych powtarza przyjęty w tej samej dacie Międzynarodowy pakt praw gospodarczych, społecznych i kulturalnych⁶⁸, który w art. 10 ust. 1 stanowi, że najszersza ochrona i pomoc powinna zostać przyznana rodzinie jako naturalnej i podstawowej komórce społeczeństwa, związek małżeński zaś powinien być zawierany na podstawie dobrowolnie wyrażonej zgody przyszłych małżonków. Realizacji tego celu służy istniejący po stronie państw będących stronami paktu obowiązek stworzenia krajowych regulacji, które

65 Dz.U. z 1977 r. Nr 38, poz. 167.

66 Dane ze strony internetowej United Nations Treaty Collection, http://treaties.un.org [dostęp:

30 czerwca 2018 r.].

67 A. Zielonacki, Prawo do zawarcia…, s. 305.

68 Dz.U. z 1977 r. Nr 38, poz. 169.

gwarantowałyby dobrowolne zawieranie małżeństw przez osoby będące świadome swoich działań i ich konsekwencji⁶⁹.

Aktem o równie istotnym znaczeniu jest Konwencja o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności⁷⁰ przyjęta w 1950 r. pod egidą Rady Europy. Obecnie wiąże ona czterdzieści siedem państw⁷¹. Artykuł 12 Kon-wencji stanowi, że mężczyźni i kobiety w wieku małżeńskim mają prawo do zawarcia małżeństwa i założenia rodziny zgodnie z ustawami krajowymi re-gulującymi korzystanie z tego prawa. Użyta w polskim przekładzie Konwen-cji liczba mnoga „mężczyźni i kobiety” nie oznacza, że prawo do zawarcia małżeństwa obejmuje inne małżeństwa niż monogamiczne. Oficjalne wersje językowe Konwencji także różnią się pod tym względem: w wersji angielskiej użyta jest liczba mnoga (men and women), a w wersji francuskiej – liczba po-jedyncza (l’homme et la femme). Jak zauważa Cezary Mik, nigdy nie było co do tego wątpliwości, że art. 12 Konwencji dotyczy małżeństwa zawieranego między jedną kobietą i jednym mężczyzną. Odmienną interpretację można by jedynie przyjąć wskutek zastosowania wykładni ewolucyjnej, która byłaby spowodowana radykalnymi zmianami stosunków społecznych w państwach europejskich, na przykład w wyniku ich islamizacji⁷².

Konwencja formułuje więc ogólne prawo do zawarcia małżeństwa, jed-nak regulację wymaganego wieku i zakazów małżeńskich oraz samej pro-cedury zawierania małżeństwa pozostawia państwom będącym stronami Konwencji. Prawo do zawarcia małżeństwa na gruncie Konwencji obejmuje jedynie prawo do zawarcia małżeństwa z osobą odmiennej płci. Nie ma przy tym znaczenia to, że niektóre państwa w swoim prawodawstwie przyjęły re-gulacje, na mocy których zakres pojęcia „małżeństwo” został rozszerzony na związki osób tej samej płci, lub też wprowadzone zostały instytucje podobne do małżeństwa⁷³. Nie wpływa to bowiem na wykładnię art. 12 Konwencji.

Prawo do zawarcia małżeństwa może zostać przyznane w tych państwach osobom tej samej płci na mocy przepisów krajowych. Artykuł 12 nie obligu-je także państw będących stronami konwencji, w których małżeństwo może być zawarte jedynie przez osoby różnej płci, do wprowadzenia do swoich

69 A.N. Schulz, Artykuł 10. Ochrona rodziny, macierzyństwa oraz dzieci i młodzieży [w:] Z. Kędzia, A. Hernandez-Połczyńska (red.), Międzynarodowy Pakt Praw Gospodarczych, Socjalnych i Kulturalnych.

Komentarz, Warszawa 2018, s. 489.

70 Dz.U. z 1993 r. Nr 61, poz. 284.

71 Dane ze strony internetowej Biura Traktatowego Rady Europy, http://conventions.coe.int [do-stęp: 30 czerwca 2018 r.].

72 C. Mik, Zawarcie i rozwiązanie małżeństwa w świetle orzecznictwa Europejskiego Trybunału Praw Człowieka [w:] M. Kosek, J. Słyk (red.), W trosce o rodzinę. Księga pamiątkowa ku czci Profesor Wandy Stojanowskiej, Warszawa 2008, s. 283.

73 M.A. Nowicki, Wokół Konwencji Europejskiej. Komentarz do Europejskiej Konwencji Praw Czło-wieka, Warszawa 2013, s. 857.

porządków prawnych regulacji umożliwiających zawieranie małżeństw przez pary tej samej płci⁷⁴.

Prawo do zawarcia małżeństwa przewidziane w art. 12 Konwencji nie ma jednak charakteru bezwzględnego. Państwa będące stronami Konwencji mogą więc wprowadzić do swoich porządków prawnych ograniczenia możli-wości zawierania małżeństwa, wykluczając tym samym zawieranie małżeństw przez osoby, które nie osiągnęły określonego wieku, nie są w stanie kierować swoim postępowaniem lub przebywają w zakładach karnych, odbywając karę pozbawienia wolności. Prawo krajowe może także wprowadzić do swojego prawa rodzinnego inne przeszkody małżeńskie, zarówno o charakterze usu-walnym, jak i nieusuwalnym.

Co istotne, prawo do zawarcia małżeństwa nie jest tożsame z dowolnym wyborem miejsca, w którym małżeństwo będzie zawarte. Tym samym od-mowa wjazdu jednego z nupturientów na terytorium państwa, w którym przebywa osoba, z którą małżeństwo ma być zawarte, nie narusza art. 12 Konwencji, o ile możliwe jest, aby zawarcie małżeństwa nastąpiło w innym państwie⁷⁵.

Bardzo podobna regulacja, również w skali regionalnej, została przyjęta w 1969 r. przez członków Organizacji Państw Amerykańskich. Amerykań-ska Konwencja praw człowieka (zwana także Paktem z San José)⁷⁶, wiążąca obecnie dwadzieścia trzy państwa, w art. 17 uznaje prawo mężczyzn i ko-biet, w odpowiednim wieku, do zawarcia małżeństwa i założenia rodziny, jeżeli spełniają oni przesłanki przewidziane przez prawo krajowe. Przesłanki te nie mogą naruszać ustanowionej w Konwencji zasady niedyskryminacji.

Ponadto małżeństwo nie może być zawarte bez swobodnej i pełnej zgody przyszłych małżonków.

Postanowienia dotyczące zawarcia małżeństwa zostały także zawarte w dokumentach przyjmowanych w dziedzinie praw człowieka przez państwa muzułmańskie.

Pierwszym z nich jest Powszechna deklaracja islamska praw człowieka z 1981 r.⁷⁷ Deklaracja została przygotowana przez Radę Islamską – organiza-cję pozarządową mającą siedzibę w Londynie⁷⁸. Deklaracja nie ma więc

sta-74 Ibidem, s. 858.

75 C. Mik, op.cit., s. 291.

76 Tekst Konwencji w jęz. angielskim i hiszpańskim oraz wykaz państw będących jej stronami są dostępne na stronie internetowej Organizacji Państw Amerykańskich, http://www.oas.org [dostęp:

30 czerwca 2018 r.], przekł. pol. A. Paprocka [w:] M. Zubik (red.), Księga Jubileuszowa Rzecznika Praw Obywatelskich, t. 2: Wybór dokumentów prawa międzynarodowego dotyczących praw człowieka, Warszawa 2008, s. 99.

77 Powszechna deklaracja islamska praw człowieka ogłoszona 19 września 1981 r. w Paryżu, w sie-dzibie UNESCO.

78 W. Bar, Wolność religijna w Dār al-Islām. Zagadnienia prawa wyznaniowego, Lublin 2003, s. 88.

tusu umowy międzynarodowej i nie jest źródłem prawa. Ma jednak pewne znaczenie jako pierwszy współcześnie przyjęty przez państwa muzułmańskie dokument w dziedzinie praw człowieka⁷⁹.

Deklaracja posiada dwie wersje językowe – angielską⁸⁰ i arabską, przy czym istnieją znaczące różnice pomiędzy nimi. Angielska wersja widocznie nawiązuje do Powszechnej deklaracji praw człowieka z 1948 r., podczas gdy wersja w języku arabskim w dużej mierze odwołuje się do prawa szariatu⁸¹.

Zawarciu małżeństwa poświęcony został art. 19a, zgodnie z którym każ-dy ma prawo do zawarcia małżeństwa, założenia rodziny i posiadania dzieci zgodnie ze swoją religią, tradycjami i kulturą. Oczywiście zwrot „zgodnie ze swoją religią” oznacza zgodnie z islamem⁸². Tym samym art. 19a gwarantu-je zawarcie małżeństwa w formie przewidzianej w prawie szariatu. W przy-padku kobiet oznacza to więc możliwość poślubienia jedynie muzułmanina, gdyż prawo szariatu nie uznaje małżeństwa muzułmanki z mężczyzną, który nie jest muzułmaninem, traktując takie małżeństwo za nieważne, a jego za-warcie skutkuje odpowiedzialnością karną. Z kolei w przypadku mężczyzn prawo zawarcia małżeństwa ograniczone jest do małżeństwa z muzułmanką lub „kobietą Księgi”, tj. chrześcijanką lub żydówką.

Drugim istotnym dokumentem jest Deklaracja praw człowieka w isla-mie⁸³, przyjęta w 1990 r. w Kairze przez czterdzieści pięć państw należących do Organizacji Współpracy Islamskiej.

W porównaniu z Powszechną deklaracją islamską praw człowieka, która była przygotowana przez konserwatywną Radę Islamską, Deklaracja kairska, będąca oficjalnym dokumentem rządowym, zawiera znacznie mniej odnie-sień do prawa szariatu⁸⁴.

Deklaracja w art. 5 stanowi, że rodzina jest podstawą społeczeństwa, a małżeństwo jej fundamentem. Mężczyźni i kobiety mają prawo do za-warcia małżeństwa bez jakiejkolwiek dyskryminacji opartej na rasie, kolo-rze skóry, narodowości, która uniemożliwiałaby skorzystanie z tego prawa.

Społeczeństwo i państwo będą usuwać jakiekolwiek utrudnienia w zawarciu małżeństwa oraz będą chronić rodzinę i zabezpieczać jej pomyślność.

79 A.A.M. Olayemi, A.M.H. Alabi, A.H. Buang, Islamic Human Rights Law: A Critical Evaluation of UIDHR & CDHRI in Context Of UDHR, „Journal of Islam, Law, and Judiciary” 2015, t. 1, nr 3, s. 30.

80 Wersja anglojęzyczna dostępna na stronie Biblioteki Praw Człowieka (ang. Human Rights Li-brary) University of Minnesota, http://hrlibrary.umn.edu [dostęp: 30 czerwca 2018 r.].

81 T. Koraytem, Arab Islamic Developments on Human Rights, „Arab Law Quarterly” 2001, t. 16, nr 3, s. 260.

82 Ibidem.

83 Deklaracja praw człowieka w islamie Organizacji Współpracy Islamskiej, ogłoszona w Kairze dnia 5 sierpnia 1990 r. podczas sesji Ministrów Spraw Zagranicznych państw członkowskich.

84 A.E. Mayer, Islam and Human Rights – Politics and Traditions, Boulder 1999, s. 23.

Pierwszym wiążącym dokumentem w dziedzinie praw człowieka przyję-tym przez państwa muzułmańskie jest Arabska karta praw człowieka (ang.

Arab Charter on Human Rights)⁸⁵. Została uchwalona 22 maja 2004 r. w Tu-nisie przez Radę Ligi Państw Arabskich⁸⁶. Weszła w życie 15 marca 2008 r.

po ratyfikacji przez 10 państw.

Artykuł 33 karty⁸⁷ poświęcony został małżeństwu i rodzinie. Stanowi on, że rodzina jest naturalną i podstawową komórką społeczeństwa. Opiera się na małżeństwie mężczyzny i kobiety. Mężczyźni i kobiety w odpowiednim wieku mają prawo do zawarcia małżeństwa i założenia rodziny zgodnie z za-sadami i warunkami określonymi przez prawo małżeńskie. Żadne małżeń-stwo nie może zostać zawarte bez pełnej i dobrowolnej zgody obu stron.

Obowiązujące przepisy regulują prawa i obowiązki mężczyzny i kobiety w odniesieniu do zawarcia małżeństwa, podczas jego trwania oraz w odnie-sieniu do jego rozwiązania.

Również państwa afrykańskie zawarły umowę, która dotyczy praw czło-wieka – Afrykańska karta praw człoczło-wieka i Ludów (ang. African Charter on Human and Peoples’ Rights)⁸⁸ – została przyjęta na konferencji Organizacji Jedności Afrykańskiej w Nairobi 26 czerwca 1981 r. Karta weszła w życie 21 października 1986 r. Niemal wszystkie państwa należące do Unii Afry-kańskiej, która w 2002 r. zastąpiła Organizację Jedności AfryAfry-kańskiej, są stronami karty. Wyjątkiem w tym zakresie jest Maroko. Karta wiąże tym samym pięćdziesiąt cztery państwa afrykańskie⁸⁹.

W karcie nie zamieszczono przepisu poświęconego prawu do zawarcia małżeństwa, jest jedynie generalny przepis dotyczący rodziny i obowiązku państwa do jej ochrony. Prawo do swobody zawarcia małżeństwa jest wy-wodzone z treści art. 5, który stanowi, że każda osoba ma prawo do posza-nowania swojej godności przyrodzonej oraz do uznania swojej osobowości prawnej, a wszelkie formy wyzysku i poniżenia człowieka, szczególnie nie-wolnictwo, handel niewolnikami, tortury, okrutne, nieludzkie lub

poniżają-85 Pierwsza wersja karty została przyjęta 15 września 1994 r., lecz nie weszła w życie z powodu braku ratyfikacji przez jakiekolwiek państwo.

86 M.A. Al-Midani, M. Cabanettes, Arab Charter on Human Rights 2004, „Boston University International Law Journal” 2006, t. 24, s. 147–148.

87 Tekst karty w jęz. ang. dostępny na stronie Biblioteki Praw Człowieka (ang. Human Rights Library) University of Minnesota, http://hrlibrary.umn.edu [dostęp: 30 czerwca 2018 r.].

88 Tekst karty w jęz. ang. dostępny na stronie internetowej Afrykańskiej Komisji Praw Człowieka i Ludów (ang. African Commission on Human and Peoples’ Rights), http://www.achpr.org [dostęp:

88 Tekst karty w jęz. ang. dostępny na stronie internetowej Afrykańskiej Komisji Praw Człowieka i Ludów (ang. African Commission on Human and Peoples’ Rights), http://www.achpr.org [dostęp: