Wskazanie prawa właściwego dla zawarcia małżeństwa w prawie kolizyjnymmałżeństwa w prawie kolizyjnym

II.1.1. Zakres zastosowania normy kolizyjnej wskazującej prawo właściwe dla zawarcia małżeństwa

Rozważając kwestię prawa właściwego dla zawarcia małżeństwa, należy roz-począć od ustalenia zakresu normy kolizyjnej, która wskazuje prawo właści-we dla tej kwłaści-westii. W pierwszej kolejności należy więc zdefiniować pojęcia zawarcia małżeństwa i samego małżeństwa.

Jak już zostało zauważone w poprzednim rozdziale, w prawie polskim pojęcie małżeństwa zostało uregulowane w Konstytucji RP jedynie w ogra-niczonym zakresie. Artykuł 18 ustawy zasadniczej stanowi, że „małżeństwo jako związek kobiety i mężczyzny, rodzina, macierzyństwo i rodzicielstwo znajdują się pod ochroną i opieką Rzeczypospolitej Polskiej”. Powyższa re-gulacja odnosi się jedynie do dwóch z elementów definicji małżeństwa, mia-nowicie do różności płci małżonków oraz monogamiczności, nie można jej więc uznać za pełną.

W podstawowym dla polskiego porządku prawnego akcie prawnym, w którym uregulowano kwestie dotyczące małżeństwa, tj. w KRO, nie za-warto legalnej definicji małżeństwa. Można ją jednak w pewnym stopniu zrekonstruować, opierając się na przepisach prawnych normujących zawarcie małżeństwa, zwłaszcza tych odnoszących się do zakazów małżeńskich.

Brak również legalnej definicji zawarcia małżeństwa na gruncie prawa kolizyjnego. Zarówno w uprzednio obowiązujących ustawach kolizyjnych z 1926 r. i z 1965 r., jak i w obecnie obowiązującej ustawie nie zamieszczono

definicji tego pojęcia. Dokonanie jego wykładni jest zabiegiem koniecznym do ustalenia zakresu zastosowania normy kolizyjnej, co przez naukę prawa prywatnego międzynarodowego nazywane jest zagadnieniem kwalifikacji⁵¹⁸. Ogólnie rzecz ujmując, problem kwalifikacji powstaje, gdy przesłanki za-stosowania danej normy kolizyjnej są określone za pomocą pojęć praw-nych – wówczas pojawia się pytanie, jaki system prawny jest właściwy dla oceny tych pojęć⁵¹⁹. Istnieją w tej materii cztery rozwiązania.

Według pierwszego z nich pojęciom użytym w normach kolizyjnych po-winno zostać nadane takie samo znaczenie, jakie nadają im normy prawa merytorycznego państwa siedziby sądu, który jest właściwy do orzekania w danej sprawie. W przypadku kwalifikacji pojęcia małżeństwa zastosowa-nie tej metody prowadziłoby do nadania mu takiego znaczenia, jakie wystę-puje w polskim prawie rodzinnym. Wydaje się to najbardziej oczywistym rozwiązaniem, normy merytoryczne i normy kolizyjne należą bowiem do jednego systemu. Ponadto kwalifikacja według merytorycznej legis fori jest najbardziej wygodna dla sędziego, który najlepiej zna własne prawo. Me-toda ta ma jednak również poważne wady. Po pierwsze nie jest możliwe jej zastosowanie w przypadku instytucji nieznanych naszemu prawu, a więc na przykład związków partnerskich lub małżeństw zawieranych przez osoby tej samej płci⁵²⁰. Po drugie, mimo że normy prawa merytorycznego i kolizyjne-go wchodzą w skład jednekolizyjne-go systemu prawnekolizyjne-go, ich funkcja jest krańcowo różna. W przypadku małżeństwa normy prawa merytorycznego określa-ją bowiem przesłanki jego zawarcia oraz konsekwencje prawne, natomiast podstawowym zadaniem norm kolizyjnych jest rozgraniczenie właściwości systemów prawnych różnych państw⁵²¹. Dodatkowo rozwiązanie to jest wy-kluczone w sytuacji gdy należy dokonać wykładni pojęcia użytego w tre-ści normy kolizyjnej zawartej w akcie prawnym, który ma za zadanie ujed-nolicenie prawa prywatnego międzynarodowego określonej grupy państw, na przykład w przypadku konwencji międzynarodowej lub rozporządzenia unijnego. Wówczas bowiem nadanie takiemu pojęciu znaczenia tożsamego względem tego samego pojęcia występującego na gruncie prawa merytorycz-nego damerytorycz-nego państwa całkowicie wypaczyłoby ideę ujednolicenia, powodu-jąc, że zostałaby ona zrealizowana jedynie na papierze, a nie w rzeczywistości.

Drugie rozwiązanie zakłada, że wykładnia pojęć występujących w nor-mie kolizyjnej powinna zostać dokonana według legis causae, a więc prawa

518 Zob. M. Pazdan, § 9. Problem kwalifikacji [w:] M. Pazdan (red.), System prawa prywatnego, t. 20A: Prawo prywatne międzynarodowe, Warszawa 2014, s. 303–305.

519 E. Rabel, Problem kwalifikacji, tłum. H. Trammer, SeD 1961, nr 36, s. 7.

520 Zakładając, że małżeństwo takie jest instytucją prawną odrębną od małżeństwa zawieranego przez osoby różnej płci.

521 K. Przybyłowski, Prawo prywatne międzynarodowe. Część ogólna, Lwów 1935, s. 2.

merytorycznego wskazanego przez tę normę. Ustalając prawo właściwe dla zawarcia małżeństwa, należałoby więc rozumieć małżeństwo tak, jak jest ono rozumiane w prawie właściwym dla jego zawarcia. Pomijając podstawową wadę, jaką jest obarczona ta metoda, tzn. błąd logiczny petitio principii, któ-ry polega na tym, że za przesłankę przyjmuje się to, co ma zostać udowod-nione⁵²², jej użycie w celu dokonania wykładni pojęcia małżeństwa wydaje się jeszcze mniej odpowiednie. Spowodowane jest to tym, że w znakomi-tej większości porządków prawnych kwestia prawa właściwego dla zawar-cia małżeństwa podlega ocenie według dwóch różnych norm kolizyjnych, tj. normie zbudowanej na podstawie określonego łącznika personalnego w zakresie możności zawarcia małżeństwa i przesłanek jego ważności oraz normie wskazującej legis loci celebrationis matrimonii jako prawo właściwe dla formy zawarcia małżeństwa. W przypadku małżeństwa zawieranego za granicą regułą będzie, że będą to dwa różne porządki prawne, co przy wybo-rze metody kwalifikacji według legis causae do dokonania wykładni pojęcia małżeństwa mogłoby z łatwością doprowadzić do sytuacji, w której pojęciu temu zostałyby nadane dwa, różne znaczenia.

W trzecim rozwiązaniu pojawia się założenie, że normy kolizyjne mają odmienny charakter od norm merytorycznych, co wiąże się z ich specyficz-nymi celami. Tym samym pojęcia używane w treści norm kolizyjnych należy rozumieć w oderwaniu od znaczeń nadawanych im na gruncie prawa mery-torycznego. Wykładnia pojęcia zawarcie małżeństwa powinna być zatem do-konana według kolizyjnej legis fori. Metoda ta zwana jest także kwalifikacją funkcjonalną, gdyż postuluje, aby wykładnia pojęć zawartych w normach kolizyjnych była spójna z wykładnią tożsamych pojęć występujących w in-nych aktach prawa krajowego. Jest to postulat wiążący się z szerszym założe-niem – istnienia tzw. racjonalnego ustawodawcy, który różnym pojęciom nie powinien nadawać tych samych nazw. W przypadku pojęć, które występują zarówno w prawie merytorycznym, jak i kolizyjnym, metoda ta pozornie wydaje się odpowiednia. Tak więc teoretycznie można by rozumieć poję-cie „zawarpoję-cie małżeństwa” występujące w normach kolizyjnych tak, jak jest ono rozumiane na gruncie prawa rodzinnego. Problem pojawia się jednak wówczas, gdy normy kolizyjne operują pojęciami, które nie znajdują swoich odpowiedników na gruncie prawa merytorycznego, na przykład „możność zawarcia małżeństwa”, które to pojęcie nie występuje w KRO. Co więcej, metoda ta nie nadaje się do zastosowania w przypadku wykładni pojęć wy-stępujących w konwencjach międzynarodowych i aktach prawa unijnego, gdyż w tym przypadku argument dotyczący spójności, opierający się na

522 M. Pazdan, Prawo prywatne międzynarodowe, wyd. 16, Warszawa 2017, s. 78.

pochodzeniu norm merytorycznych i kolizyjnych od tego samego ustawo-dawcy, traci zupełnie na znaczeniu.

Czwartą metodą jest kwalifikacja autonomiczna, która nakazuje, aby po-jęcia występujące w normach kolizyjnych były interpretowane niezależnie od znaczenia przypisywanego im na gruncie prawa merytorycznego. Jej twórcą jest Ernst Rabel, który proponował, aby znaczenie pojęć prawa międzynaro-dowego prywatnego było ustalane za pomocą analizy porównawczoprawnej, tj. poprzez porównywanie ich z pojęciami występującymi w innych porząd-kach prawnych. Podstawową zaletą tej metody jest to, że jej konsekwentne stosowanie przez sądy wszystkich państw powinno doprowadzić do powsta-nia wspólnej terminologii w dziedzinie prawa prywatnego międzynarodo-wego, co z kolei skutkowałoby jednolitością rozstrzygnięć, gdyż bez względu na to, jaki sąd rozpatrywałby daną sprawę, takie samo zdarzenie za każdym razem byłoby oceniane w taki sam sposób⁵²³.

Metoda ta wychodzi z podstawowego założenia, że prawo służy regula-cji pewnych zdarzeń i stosunków, które nie są charakterystyczne dla danego miejsca i czasu, ale raczej występują w każdym społeczeństwie. Co prawda re-gulacje prawne obowiązujące w różnych państwach nie są jednobrzmiące, nie należy jednak skupiać się na tych różnicach, lecz znaleźć niejako ich wspólny mianownik, tj. to, co Fritz Kahn nazywa „jądrem instytucji prawnej”⁵²⁴.

W przypadku więc zawarcia małżeństwa należałoby w pierwszej kolej-ności odpowiedzieć sobie na pytanie, co jest „jądrem” instytucji małżeństwa i procesu, w wyniku którego następuje jego zawarcie.

W rozdziale I zasygnalizowana została mnogość regulacji dotyczących małżeństwa, które obowiązują w różnych państwa świata. W tym miejscu podjęta zostanie próba wykazania, że pomimo tych odmienności istnieją pewne daleko idące podobieństwa w pojmowaniu instytucji małżeństwa.

Również samo jego zawarcie, mimo tego że może być uregulowane w różno-raki sposób, charakteryzuje się pewnymi cechami wspólnymi.

Aby małżeństwo mogło spełniać swoją społeczną rolę, tj. stanowić pod-stawę dla rodziny, musi mieć trwały charakter. Konsekwencją tego jest obję-cie małżeństwa ochroną przez państwo, co przejawia się w przede wszystkim w jego polityce społecznej, ale również w działalności legislacyjnej.

Na gruncie prawa cywilnego trwałość małżeństwa nie powinna być ab-solutnie utożsamiana z jego nierozerwalnością, jako że obecnie znakomita większość państw dopuszcza w swoim prawie możliwość rozwiązania mał-żeństwa przez rozwód. Jedynymi państwami, które obecnie nie uznają roz-wodów, są Watykan i Filipiny.

523 Zob. M. Pazdan, § 9. Problem kwalifikacji, s. 314.

524 E. Rabel, op.cit., s. 24.

Do niedawna takim państwem była również Malta, jednak 28 maja 2011 r. 52% obywateli tego państwa w powszechnym referendum opowie-działo się za legalizacją rozwodów. Skutkiem tego 25 lipca 2011 r. przyjęta została nowelizacja Kodeksu cywilnego Malty, która wprowadziła możliwość rozwodu⁵²⁵. Nowelizacja weszła w życie 1 października 2011 r.⁵²⁶ Przed tą zmianą uzyskanie rozwodu zgodnie z prawem Malty nie było możliwe, ist-niała jednak możliwość zarejestrowania orzeczenia rozwodowego wydanego przez sąd innego państwa, jeśli jedna ze stron postępowania miała miejsce zamieszkania w tym państwie lub posiadała jego obywatelstwo. Rejestracja takiego orzeczenia rozwodowego pozwalała zawrzeć zgodnie z prawem Malty ponowny związek małżeński. Jeżeli jednak powyższe przesłanki nie zostały spełnione, a orzeczenie rozwodowe zostałoby wydane w ramach tzw. turysty-ki rozwodowej, wówczas w świetle prawa Malty nie wywierało ono żadnych skutków prawnych, a osoby rozwiedzione w ten sposób nie mogły ponownie zawrzeć małżeństwa. Obecnie rozwód według prawa maltańskiego jest moż-liwy, ale musi być poprzedzony trwającą co najmniej cztery lata separacją⁵²⁷, co powoduje, że Malta wciąż przoduje wśród państw europejskich, w któ-rych najtrudniej jest uzyskać rozwód.

Wszystko wskazuje, że także na Filipinach, w niedalekiej przyszłości, pra-wo rodzinne zostanie znowelizowane pod kątem wprowadzenia dopuszczal-ności rozwodu. W filipińskim społeczeństwie w ostatnich dekadach można zaobserwować znaczny wzrost poparcia dla rozwodu⁵²⁸. W związku z tym od kilku lat cyklicznie podejmowane są próby zmiany istniejącego prawa.

W 2017 r. nowy projekt prawa rozwodowego (ang. The Divorce Bill) został poddany pod głosowanie w niższej izbie Kongresu, Izbie Reprezentantów, uzyskując 134 głosy za, przy 57 przeciw i 2 wstrzymujących się głosach. Aby jednak nowe prawo mogło być wprowadzone, ustawa musi zostać przegło-sowana w Senacie i podpisana przez prezydenta, przy czym w Senacie szan-se na to są na to znacznie mniejsze, jako że projekt ma mniejsze poparcie.

Mimo to również w przebiegu prac legislacyjnych widać zmianę podejścia do instytucji rozwodu, jako że dotychczas żaden projekt nowelizacji nie wyszedł

525 Poprawka do Kodeksu cywilnego Malty z dnia 29 lipca 2011 r., CAP. 16.

526 Batalia o rozwody na Malcie, „Gazeta Wyborcza”, 15 lipca 2010 r., http://wyborcza.pl [do-stęp: 31 stycznia 2019 r.]; Rozwody na Malcie będą legalne, „Newsweek”, 29 maja 2011 r., http://www.

newsweek.pl [dostęp: 31 stycznia 2019 r.].

527 Art. 66B Kodeksu cywilnego (ang. Civil Code) z dnia 22 stycznia 1874 r., CAP. 16.

528 J.B. Abalos, Divorce and Sparation in the Philippines: Trends and Correlates, „Demographic Research” 2017, t. 36, s. 1527.

poza fazę roboczą w komisji i nie był tym samym nawet poddawany pod głosowanie w parlamencie⁵²⁹.

W państwach, w których rozwód jest dopuszczalny, przesłanki jego uzy-skania są ściśle określone, a w postępowaniu sąd bada przede wszystkim, czy małżonkowie rokują utrzymanie związku, i jeżeli stwierdzi, że są na to szanse, powinien podjąć działania służące stabilizacji małżeństwa, na przy-kład polecając małżonkom skorzystanie z mediacji⁵³⁰. Drugim przykładem działalności ustawodawcy w celu realizacji zasady trwałości małżeństwa są przepisy realizujące postulat in favorem matrimonii, głównie poprzez przy-znanie możliwości konwalidacji małżeństwa zawartego mimo istnienia pew-nych przeszkód.

Immanentną cechą małżeństwa jest również to, że aby wywrzeć skutki prawne, musi ono być zawarte w odpowiedniej formie, ściśle określonej prze-pisami. Niezależnie od tego, czy mamy do czynienia z małżeństwem wyzna-niowym czy świeckim, jego zawarcie następuje zawsze w uroczystej formie, przy czym w przypadku małżeństw wyznaniowych forma ta jest zazwyczaj bardziej uroczysta niż w przypadku małżeństw świeckich, gdyż małżeństwo traktowane jest zazwyczaj jako sakrament, a jego zawarcie jest obrzędem re-ligijnym. W prawie polskim KRO co prawda nie wspomina o uroczystym charakterze małżeństwa, ale odpowiedni przepis został zamieszczony w usta-wie PASC, której art. 85 stanowi, że małżeństwo powinno być zawarte z za-chowaniem uroczystej formy, w odpowiednio urządzonym lokalu⁵³¹, w obec-ności kierownika tego urzędu, który powinien mieć odpowiedni strój, w tym łańcuch z wizerunkiem orła. Cała ceremonia powinna się odbywać w od-powiedniej atmosferze, charakteryzującej się przede wszystkim powagą⁵³². O uroczystym charakterze zawarcia małżeństwa świadczy także treść art. 85 ust. 3 ustawy PASC, który stanowi, że podczas składania przez nupturientów oświadczeń o wstąpieniu w związek małżeński wszyscy obecni zasadniczo powinni stać. Zgodnie z art. 7 § 4 KRO po odebraniu oświadczeń kierownik urzędu stanu cywilnego ogłasza, że małżeństwo zostało zawarte.

Uroczysty charakter zawarcia małżeństwa wynika z publicznego charakte-ru ceremonii, który z kolei wiąże się z oficjalnym charakterem samego związ-ku małżeńskiego. Ów publiczny charakter najczęściej znajduje swój wyraz w tym, że ceremonia ma charakter otwarty i każdy może w niej wziąć udział.

Ponadto w prawodawstwach wielu państw przewidziany jest wymóg

wpi-529 Zob. Philippines Moves Closer to Allowing Divorce, BBC News, 19 marca 2018 r., https://www.

bbc.com/news/world-asia-43457117 [dostęp: 31 stycznia 2019 r.].

530 T. Smyczyński, Prawo rodzinne i stosunki rodzinnoprawne [w:] T. Smyczyński (red.), System prawa prywatnego, t. 11: Prawo rodzinne i opiekuńcze, Warszawa 2014, s. 57.

531 K. Pietrzykowski, Zawarcie małżeństwa…, s. 127.

532 H. Chwyć, Zawarcie małżeństwa i jego rejestracja w prawie polskim, Lublin 1998, s. 56–57.

sania zawartego małżeństwa do ogólnodostępnego rejestru, co ma między innymi za zadanie zapobiegać bigamii.

Z prawnego punktu widzenia zawarcie małżeństwa jest czynnością praw-ną⁵³³, której istotą jest złożenie w obecności określonego organu urzędowego zgodnych oświadczeń woli o wstąpieniu w związek małżeński. Jest to przy tym czynność prawna sui generis, co w praktyce oznacza, że przepisy ogólne (np. przepisy KC) mają wobec niej jedynie pomocnicze zastosowanie.

Mimo zakwalifikowania zawarcia małżeństwa jako czynności prawnej, strony dokonujące tej czynności, tj. nupturienci, mają stosunkowo niewielki wpływ na kształt prawny przyszłego małżeństwa. Zazwyczaj bowiem skutki prawne zawarcia małżeństwa powstają z mocy prawa i są ściśle określone przez prawodawcę normami ius cogens, co oznacza, że strony nie mogą ich dowolnie określać.

Zawarcie małżeństwa zazwyczaj prowadzi do dużych zmian w sferze oso-bistej małżonków, m.in. w takich kwestiach, jak: wspólne miejsce zamieszka-nia i nazwisko. Dodatkowo zostaje stworzony cały system praw i obowiązków pomiędzy małżonkami, zarówno tych o charakterze osobistym (np. obowią-zek wspólnego pożycia, wierności i pomocy), jak i majątkowym (np. przy-czynianie się do utrzymania rodziny i solidarna odpowiedzialność za zobo-wiązania zaciągnięte dla zaspokojenia zwykłych potrzeb rodziny). Zawarcie małżeństwa rodzi następstwa nie tylko na gruncie prawa rodzinnego, ale także ma gruncie innych dziedzin prawa, m.in. skutkuje nabyciem prawa do dziedziczenia z ustawy, nabyciem praw z tytułu ubezpieczenia społecznego, a niekiedy także automatycznym nabyciem obywatelstwa współmałżonka lub nabyciem uprawnień do starania się o takie obywatelstwo po spełnieniu określonych warunków.

Jeszcze kilkadziesiąt lat temu jako wspólną cechę zawarcia małżeństwa na-leżałoby podać różnicę płci występującą między osobami. Obecnie jednak nie wydaje się to już takie oczywiste. Na przełomie XX i XXI w. w kilku państwach wprowadzono możliwość zawierania małżeństw przez osoby tej samej płci. Po-nadto wiele państw wprowadziło do swojego ustawodawstwa instytucję związ-ków partnerskich, które bądź są alternatywą dla tradycyjnego małżeństwa, bądź formą, w jakiej osoby homoseksualne mogą sformalizować swój związek⁵³⁴.

533 Taki pogląd przeważa w doktrynie, pozostawiając w mniejszości zwolenników tego, że nie jest to czynność prawna, a czynność konwencjonalna, prawnie doniosła. Nie ma natomiast zgody co do tego, czy jest to czynność prawna dwustronna, czy też swoistego typu umowa niemajątkowa.

Zob. więcej na ten temat w rozdz. I.4.2.3.

534 W tym kontekście warto zauważyć, że pojawiający się szczególnie często w mediach postu-lat „zalegalizowania” związków osób tej samej płci w Polsce posługuje się błędnym sformułowaniem.

Związki te są bowiem w Polsce legalne, nie są natomiast prawnie uregulowane. Wśród państw, które, podobnie jak Polska, nie przewidują w swoim prawodawstwie możliwości zawierania małżeństw i związ-ków partnerskich przez osoby tej samej płci, należy wyodrębnić grupę państw, w których związki osób

Biorąc pod uwagę ustawodawstwo w tej materii, państwa można podzie-lić na cztery grupy⁵³⁵.

Pierwszą z nich stanowią państwa, które w swoim porządku prawnym rozpoznają tylko małżeństwo jako formę prawną, w której dwie osoby mogą zalegalizować swój związek, przy czym jest ona dostępna wyłącznie dla osób o różnej płci.

Druga grupa to państwa, których prawo nie określa wymogów dotyczą-cych płci osób zawierajądotyczą-cych małżeństwo, co oznacza, że może być ono za-warte zarówno przez osoby różnej, jak i tej samej płci. Do takich państw należą Holandia⁵³⁶, Belgia⁵³⁷, Luksemburg⁵³⁸, Francja⁵³⁹, Hiszpania⁵⁴⁰, Por-tugalia^541, Anglia i Walia⁵⁴² oraz Szkocja⁵⁴³, Irlandia⁵⁴⁴, Finlandia⁵⁴⁵, Malta⁵⁴⁶

tej samej płci są nielegalne i karane, w tym karą śmierci. Do tej grupy należy większość państw muzuł-mańskich (m.in. Afganistan, Algieria, Arabia Saudyjska, Bahrajn, Bangladesz, Iran, Jemen, Katar, Ku-wejt, Libia, Malediwy, Maroko, Oman, Pakistan, Syria i Zjednoczone Emiraty Arabskie), a także wiele innych państw afrykańskich (m.in. Angola, Botswana, Etiopia, Gambia, Gwinea, Kamerun, Kenia, Liban, Liberia, Malawi, Mauretania, Nigeria, Tanzania, Togo, Senegal, Somalia, Sudan, Sudan Połu-dniowy, Zambia i Zimbabwe), azjatyckich (Bangladesz, Bhutan, Malezja, Pakistan, Singapur, Sri Lanka, Turkmenistan i Uzbekistan) oraz kilka państw Ameryki Środkowej i Południowej (Barbados, Belize, Dominika, Grenada, Gujana, Jamajka, Nikaragua, Trinidad i Tobago). Państwem, które zdelegalizo-wało związki osób tej samej płci stosunkowo niedawno, jest Uganda. 24 lutego 2014 r. przyjęto w tym państwie prawo, które przewiduje karę dożywotniego więzienia dla osób tej samej płci pozostających w związkach (w pierwotnej wersji projektu miała to być kara śmierci). Zob. F. Karimi, N. Thompson, Uganda’s President Museveni Signs Controversial Anti-gay Bill into Law, CNN, 25 lutego 2014 r., http://

edition.cnn.com [dostęp: 31 stycznia 2019 r.].

535 P. Pilch, Instytucjonalizacja związków partnerskich w Europie – kilka uwag o historii zjawiska, modelach obowiązujących regulacji oraz Unii Europejskiej [w:] M. Andrzejewski (red.), Związki partner-skie – debata na temat projektowanych zmian prawnych, Toruń 2013, s. 60–62.

536 Ustawa Wet tot wjiziging van Boek 1 van het Burgerlijk Wetboek in verband met de openstelling van het huwelijk voor personen van hetzelfde geslacht, Staatsblad van het Koninkrijk der Nederlanden z dnia 21 grudnia 2000 r., Stb. 2001, 10.

537 Ustawa Loi ouvrant le mariage à des personnes de même sexe et modifiant certaines dispositions du Code civil z dnia 13 lutego 2003 r., n° 2–1173/1.

538 Ustawa z dnia 4 lipca 2014 r., wprowadzająca zmiany w obowiązujących przepisach prawa małżeńskiego.

539 Ustawa Loi ouvrant le mariage aux couples de personnes de même sexe z dnia 17 maja 2013 r., nr 213–404.

540 Ustawa Ley por la que se modifica el Código Civil en materia de derecho a contraer matrimonio

540 Ustawa Ley por la que se modifica el Código Civil en materia de derecho a contraer matrimonio