Charakterystyka miasta

Nowy Sącz położony jest w płd.-wsch. części województwa małopolskiego. W strukturze administracyjnej kraju pełni funkcję wydzielonego powiatu grodzkiego oraz jest siedzibą powiatu ziemskiego.

Jest trzecim pod względem liczby mieszkańców i powierzchni miastem w województwie małopolskim.

Położony jest na terenie o wysokich walorach przyrodniczych i kulturowych, w sąsiedztwie terenów uzdrowiskowych i rekreacyjnych.

Nowy Sącz jest stolicą subregionu – ziemi sądeckiej i znaczącym w regionie ośrodkiem administracji, obsługi finansowej, kultury oraz szkolnictwa średniego, policealnego i wyższego, dobrze wyposażonym w obiekty sportu i rekreacji oraz obiekty i urządzenia infrastruktury technicznej.

Miasto leży na skrzyżowaniu ważnych szlaków komunikacyjnych z zachodu na wschód (droga krajowa Wadowice – Nowy Sącz – Przemyśl – granica państwa) i z południa na północ (droga krajowa Brzesko – Nowy Sącz – Krzyżówka – granica państwa oraz droga krajowa Nowy Sącz Stary Sącz Piwniczna granica państwa), jednak o słabej dostępności komunikacyjnej.

Nowy Sącz położony jest w centrum Kotliny Sądeckiej w łańcuchu gór Beskidu Sądeckiego, w głównym paśmie Karpat, pomiędzy ziemiami - gorlicką i limanowską. Leży na płaskim dnie Kotliny Sądeckiej, w widłach rzek Dunajca i Kamienicy Nawojowskiej, na zróżnicowanej wysokości od 272 m n.p.m.

(Wielopole) do ok. 475 m n.p.m. (wzgórze Majdan), u podnóża masywów górskich: na płd. – Beskid Sądecki, na zach. – Beskid Wyspowy, na wsch. wcina się wąskim klinem Beskid Niski, a od płn. przylega Pogórze Rożnowskie.

1Studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania i kierunków zagospodarowania przestrzennego miasta Nowego Sącza. Tekst studium. Załącznik nr 1 do Uchwały nr XLIV/431/2017 Rady Miasta Nowego Sącza z dnia 12 września 2017 r.

Gminny program opieki nad zabytkami Miasta Nowy Sącz na lata 2020-2023

35

• WALORY PRZYRODNICZE I KRAJOBRAZOWE²

Wysokie i bardzo wysokie walory widokowe i krajobrazowe Nowego Sącza budowane są przez wartości kulturowe i przyrodnicze. W centrum, w obrębie zespołu staromiejskiego znajduje się znaczna ilość cennych zespołów i obiektów zabytkowych stanowiących dobra kultury narodowej. Skarpy miejskie z zielenią niską stanowią podbudowę dla sylwety miasta, podkreślają wyniesienie zespołu staromiejskiego. Widły rzek Kamienicy i Dunajca, w których ulokowana jest starówka są jednym z najważniejszych elementów krajobrazu tej części miasta. Oprawę całego miasta i wypełnienie otwarć widokowych stanowią okalające wzgórza o charakterze rolniczo-leśnym z występującą lokalnie zabudową mieszkaniową i zagrodową zgrupowaną w zespołach lub rozproszoną.

Za najcenniejsze zasoby i walory przyrodnicze należy uznać wysokie walory krajobrazowe i widokowe wynikające z położenia śródgórskiej Kotliny. W obrębie miasta przyrodniczo cenne są ciągi ekologiczne, które stanowią rzeki Kamienica i Dunajec, stanowiący korytarz ekologiczny o znaczeniu międzynarodowym. Na terenie miasta tereny objęte formami ochrony przyrody zajmują obszar 410,2 ha, co stanowi ok. 7% jego powierzchni:

− Obszary Natura 2000: SOO Nawojowa, SOO Środkowy Dunajec z dopływami,

− Obszar Chronionego Krajobrazu: Południowomałopolski Obszar Chronionego Krajobrazu,

− Pomniki przyrody ożywionej: 27 obiektów – pojedyncze drzewa lub grupy drzew.

Na terenie Nowego Sącza brak praktycznie siedlisk naturalnych. Lasy uległy fragmentaryzacji i zachowały się głównie na stromych partiach zboczy i na terenach jarów. Osłabieniu, bądź zniszczeniu uległy ciągi ekologiczne w rejonie wzgórz, głównie w wyniku działań inwestycyjnych. Najbardziej przekształcone, o niskich walorach krajobrazowych są tereny działalności produkcyjnej, usługowej, handlowej, zlokalizowane w płd. części miasta, w dzielnicy Gorzków i Biegonice oraz tereny mieszkaniowego budownictwa wielorodzinnego z kompleksami obiektów towarzyszących.

Zieleń urządzona nie odgrywa istotnej roli w strukturach przyrodniczych miasta, zajmuje relatywnie małą powierzchnię, ale decyduje o jego walorach estetycznych, a tym samym atrakcyjności miasta, jak również o komforcie życia mieszkańców. Wśród nich m.in.: Park Strzelecki, Planty – dawny Ogród Miejski, pozostałość po starych założeniach parkowych „Jordanówki”, Lasek Schwerteński, pozostałość po Wenecji Sądeckiej na międzywalu przy Dunajcu, założenia parkowe przy Białym Klasztorze, Willi Maria, ruinach zamku, dworcu PKP Nowy Sącz Główny. Ponadto:

− zieleń porastająca skarpy: skarpa miejska, Kocie Planty/Gęsie Planty, skwery miejskie,

− szpalery zieleni, np. Aleje Wolności, Aleje Batorego, ul. Kilińskiego,

− tereny wyłączone z zainwestowania ze względów funkcjonalnych i kulturowych (cmentarze, teren Starej Sandecji, ogrody działkowe).

2 Program ochrony środowiska i plan gospodarki odpadami dla miasta Nowego Sącza na lata 2005-2012 http://www.nowysacz.pl/content/resources//sesje/U_XLVIII_597_2005.pdf. (data dostępu: 15.03.2020 r.);

http://www.beskidsadecki.eu/index.php?id=sadecki_miejscowosci&sk=NowySacz

Gminny program opieki nad zabytkami Miasta Nowy Sącz na lata 2020-2023

36 5.2.2. Zarys historii obszaru miasta

Prehistoria³ – początki osadnictwa na ziemiach Sądecczyzny sięgają górnego paleolitu – około 20 tys.

lat p.n.e. Za najstarsze uznawane jest narzędzie kamienne pochodzące z Gostwicy w gminie Podegrodzie, przechowywane w Muzeum Okręgowym w Nowym Sączu. Kilka narzędzi znalezionych w okolicach Nowego Sącza pochodzi sprzed 12-10 tys. lat. W okresie neolitu (5-4 tys. lat p.n.e.) nastąpiła rewolucja kulturowa – pojawiło się osadnictwo stałe. Niemniej jego ślady na obszarze ziemi sądeckiej są dość skromne i wiążą się z penetracją wzdłuż transkarpackiego szlaku wiodącego dolinami rzek w kierunku z południa na północ.

Nieznaczne ożywienie osadnicze nastąpiło w późnym neolicie oraz w początkach epoki brązu, choć nadal był to teren słabo zaludniony. Dopiero w końcowym okresie wędrówek ludów (2 poł. V w. n.e.) pojawiło się osadnictwo wczesnosłowiańskie. Od VII w. nastąpiło zagęszczenie sieci osadniczej, a od VIII w. – pojawiły się założenia obronne. Grody powstawały na skraju obszaru zasiedlonego w Kotlinie Sądeckiej, co miało zapewne związek z ich funkcją obronną, ochraniającą skupiska osadnicze w centrum Kotliny. Ważnym ośrodkiem był gród w Naszacowicach wzniesiony w 2 poł. VIII w., który w okresie plemiennym był filarem państwa – przypuszcza się, iż ludność Sądecczyzny należała do plemienia Wiślan, które w IX w. zamieszkiwało obszar dorzecza górnej Wisły.

Średniowiecze⁴ – w latach 987-989 ziemie te zostały włączone w skład państwa Mieszka I. Tym samym rozpoczął się okres powolnej budowy państwowości piastowskiej, w początkowych fazach opartej na sieci osadniczej z okresu plemiennego. Gród w Naszacowicach został włączony w sieć grodów wczesnopaństwowych. Jednocześnie pod rządami pierwszych Piastów zaczęły powstawać nowe założenia o charakterze administracyjnym oraz gospodarczym – grody kasztelańskie. Przypuszcza się, że pierwsza wzmianka, mówiąca o kasztelanie sądeckim z 1224 r., dotyczy Podegrodzia, gdzie mieściła się siedziba kasztelanii sądeckiej. Tzw. „Sącz podegrodzki” stanowił centrum administracyjne, kościelne, gospodarcze i wojskowe Sądecczyzny w początkowym okresie państwowości polskiej. Kiedy książę Bolesław Wstydliwy w 1257 r. ofiarował te tereny swej małżonce Kindze, ta założyła nowy ośrodek o funkcji centrum administracyjnego – Stary Sącz, gdzie osadziła zakon klarysek i uposażyła go w prawie wszystkie osady Sądecczyzny.

Ze względu na korzystne położenie przy skrzyżowaniu szlaków handlowych, z zamiarem translokacji Starego Sącza, w 1292 r. lokowano Nowy Sącz. Projekt translokacji zrealizowano tylko częściowo. Przywilej lokacyjny wystawił Wacław z dynastii Przemyślidów. Zasadźcy dostali zlecenie osadzenia Sącza na gruntach wsi Kamienica, własności biskupów krakowskich. Miasto otrzymało 72 łany gruntu pod zabudowę i folwarki oraz 100 łanów w celu karczunku i zakładania nowych wsi w ciągu kolejnych 15 lat, a także komorę celną, prawo do targu i tygodniowego jarmarku, jak również możliwość urządzenia mennicy. Zajęło typowo obronne położenie w widłach rzek. W początkowym okresie znaczną część mieszkańców Nowego Sącza stanowili osadnicy pochodzenia niemieckiego, którzy tworzyli zamożniejszą warstwę społeczności miejskiej, element rodzimy skupiał się zapewne głównie w strefie podmiejskiej.

W 1304 r. całą dzielnicę małopolską opanował Władysław Łokietek, skorzystawszy na śmierci Wacława II Czeskiego. Miał licznych oponentów, którzy opowiadali się po stronie nowego władcy Czech.

W walce tej Nowy Sącz stanął po stronie Łokietka i to poparcie skutkowało licznymi przywilejami dla miasta w latach 1306-1312, po koronowaniu się Władysława Łokietka na króla Polski, jak i za rządów kolejnych władców.

W 1345 r. Kazimierz Wielki zwolnił miasto z ceł na drogach do Rusi, na Węgry i na gościńcu do Krakowa; w 1358 r. nadał przywilej handlu solą na Spiszu; w 1368 r. uwolnił od wszelkich podatków celem pokrycia kosztów powiększenia bramy Młyńskiej. W 1378 r. Ludwik Węgierski potwierdził zwolnienie od cła sandomierskiego towarów spławianych Dunajcem i Wisłą. Władysław Jagiełło w 1405 r. przekazał miastu cło czchowskie, zaś w 1427 r. zabronił urzędnikom pobierania od Sądeczan ceł na drogach Korony i Rusi.

3 First G., Wielokulturowa Sądecczyzna – perspektywa archeologiczna, w: Zeszyty sądecko-spiskie, t.4, Nowy Sącz, Stara Lubovna 2009, s.8-24

4 Migrała L., Nowy Sącz w średniowieczu, w: Zeszyty sądecko-spiskie, t. 4, Nowy Sącz, Stara Lubovna 2009, s.24-37

Gminny program opieki nad zabytkami Miasta Nowy Sącz na lata 2020-2023

37

Władysław III zwolnił w 1440 r. kupców od cła na Węgrzech i w Lubowli, Kazimierz Jagiellończyk w poł. XV w. – od opłat celnych na Rusi i w całym Królestwie Polskim oraz zabronił kupcom omijania Nowego Sącza w drodze na Węgry, a w 1486 r. przyznał miastu 18 lat wolnizny od świadczeń na rzecz państwa po doznanych klęskach powodzi i pożaru.

Dzięki przywilejom monarszym rosła zamożność Nowego Sącza, a wraz z nią jego znaczenie. Jego reprezentanci weszli do, utworzonego przez Kazimierza Wielkiego, Sądu Sześciu Miast – drugiej instancji sądu najwyższego funkcjonującego na zamku krakowskim. Dowodem znaczenia Nowego Sącza w XIV i XV w.

było wymienienie go wśród miast gwarantujących pokój z Krzyżakami w Kaliszu (1343 r.) i Melnie (1422 r.), oraz uczestnictwo przedstawicieli Nowego Sącza w elekcji królewskiej Władysława III (1434 r.). W mieście bardzo często gościli kolejni królowie.

W XIV w. Nowy Sącz liczył około 3 tysiące mieszkańców i zaliczał się do miast średniej wielkości.

Nieliczny patrycjat tworzyli zamożni kupcy. Szerszą warstwę stanowiło pospólstwo – głównie rzemieślnicy, dysponujący nieruchomością w mieście i w związku z tym posiadający obywatelstwo miejskie. Wśród niech byli piekarze, rzeźnicy oraz stolarze, liczni wytwórcy wyrobów metalowych, produkujący na masową skalę sierpy i kosy – Nowy Sącz był w XV w., jednym z największych w Małopolsce, ośrodkiem metalurgicznym.

Rzemieślnicy zrzeszeni byli w cechach, których w XV w. istniało co najmniej kilka.

Znaczącym źródłem dochodu mieszkańców miasta był handel. Kupcy sądeccy utrzymywali ścisłe kontakty z Krakowem, handlowali w wielu miastach polskich, docierali do miast pomorskich, Torunia i Gdańska. Duże znaczenie miał handel z miastami północno-węgierskimi. W Nowym Sączu funkcjonował tygodniowy targ miejski oraz jarmark. Ważnym źródłem utrzymania była uprawa ogrodów oraz hodowla zwierząt domowych i ptactwa.

Czasy nowożytne⁵ – w 1554 r. Nowy Sącz uzyskał prawo składu. Okres do 1655 r., kiedy miasto zostało zajęte przez Szwedów, był czasem pomyślnego rozwoju. W XVI i XVII w. w okolicach miasta rozwinęli działalność bracia polscy, w latach 1556-1616 funkcjonowała w mieście ariańska szkoła i zbór.

Jednym z powodów przyjmowania wyznania przez szlachtę i mieszczaństwo nowosądeckie był pobyt Stanisława Farnowskiego, znanego ówcześnie teologa i ideologa arianizmu. Jego protektorem był starosta sądecki Stanisław Mężyk, który oddał na potrzeby arian kaplicę zamkową. Po objęciu urzędu starościńskiego przez katolika Spytka Wawrzyńca Jordana z Zakliczyna, Farnowski został z miasta wygnany, a zbór zlikwidowany ok. 1607 r. Arianizm na Sądecczyźnie funkcjonował do poł. XVII w. – gdy arianie udzielili poparcia Szwedom w czasie potopu, uchwałą sejmową z 1658 r. wymuszono ich przejście na katolicyzm lub opuszczenie kraju.

Liczbę mieszkańców Nowego Sącza w 2 poł. XVI w. i w 1 poł. XVII w. szacuje się na 3,5-4 tys., co plasowało miasto na drugim miejscu w dawnym województwie krakowskim – pod względem liczby ludności, ale i ilości rzemieślników i płaconych podatków. Ludność pochodzenia niemieckiego uległa spolonizowaniu, proces polonizacji objął również ludność pochodzenia węgierskiego, liczniejszą od mieszkających wówczas w Nowym Sączu Włochów i sporadycznie Szkotów.

Do czasu potopu szwedzkiego Nowy Sącz nie doznał okupacji wojsk obcych. Klęski wojenne Rzeczypospolitej doznane w 1655 r. spowodowały, że Szwedzi, postępujący w ślad za królem Janem Kazimierzem, opanowali miasto. Pierwsze tygodnie okupacji nie dokuczyły mieszkańcom, odbył się nawet tradycyjny jarmark na św. Marcina. Zmiana nastąpiła, gdy władzę wojskową w Nowym Sączu objął podpułkownik Stein, który gnębił mieszczan kontrybucjami i daninami, wywołując powszechne niezadowolenie, spotęgowane panoszeniem się arian.

Wyzwolenie Nowego Sącza w 1655 r. spod okupacji szwedzkiej stanowi jedną z najchlubniejszych kart w dziejach miasta. Mieszczanie sądeccy, pod dowództwem braci Wąsowiczów i przy wsparciu oddziałów Gabriela Wojniłłowicza, uwolnili miasto od Szwedów. Szacuje się, że w walce stoczonej dnia 13 grudnia 1655 r. poległo 100 najeźdźców. Tym samym rozpoczął się zryw narodu polskiego przeciwko Szwedom. Dnia

5 Migrała L., Nowy Sącz w czasach nowożytnych, w: Zeszyty sądecko-spiskie, t.6, Nowy Sącz, Stara Lubovna 2011, s. 13-25

Gminny program opieki nad zabytkami Miasta Nowy Sącz na lata 2020-2023

38

3 stycznia 1656 r. król Jan Kazimierz przebywający w Krośnie datował list z podziękowaniem dla ludności Nowego Sącza za obronę Polski.

W 2 poł. XVII w. liczba mieszkańców miasta znacznie się zmniejszyła. Po wojnie i po zarazie w 1665 r. spadła do 1320 osób. W późniejszym czasie zaludnienie miasta powoli wzrastało, osiągając w 1785 r. poziom 2,5 tys. Zezwolenie króla Michała Korybuta Wiśniowieckiego (1673 r.) na osiedlanie się Żydów zmieniło sytuację ludnościową miasta, ale dopiero po katastrofalnej zarazie w 1710 r. liczba Żydów zdecydowanie wzrosła – do 609 osób. Zamieszkiwali głównie płn. część miasta, między rynkiem a zamkiem starościńskim.

Najbogatszą warstwę mieszkańców miasta stanowił patrycjat, składający się głównie z kupców.

Źródłem zamożności najczęściej był handel. Nowy Sącz posiadał prawo składu na sól, żelazo, stal i miedź wwożone z Węgier do Polski i odwrotnie, a mieszczanie byli zwolnieni od ceł w Krakowie, Lwowie, Sandomierzu Urzędowie, Ropczycach, Przemyślu, Brzesku, Żmigrodzie i Sanoku.

Warstwę średnią tworzyli drobni kupcy, kramarze, głównie rzemieślnicy, wśród których najwięcej było szewców, krawców, kuśnierzy, kowali, płócienników i rzeźników. Stosunkowo dużą grupę stanowili sierparze, z reguły zamieszkujący przedmieścia, pracujący w kuźnicach (hamrach).W 2 poł. XVII w. liczba warsztatów rzemieślniczych zmniejszyła się, osiągając najniższy stan bezpośrednio po zarazach w latach 1665 i 1711 – poświadczona jest działalność 15 mistrzów. Pomyślniejszy czas dla rzemiosła przypadł na okres saski – mogło wówczas funkcjonować ok. 100 warsztatów rzemieślniczych. Najlepiej miała się produkcja broni palnej, saletry, prochu, przedmiotów siodlarskich i rymarskich, płótna, sukna, naczyń ołowiowych i cynowych, dachówki, kafli, wytworów złotniczych, snycerskich i malarskich. Rozwijało się piwowarstwo.

Wiek XVIII był okresem głębokiego upadku Nowego Sącza, co związane było z rozprzężeniem politycznym w całej Rzeczpospolitej. Słabość państwa i samowola magnatów dawała asumpt do rujnujących przemarszów wojsk obcych – szwedzkich, saskich, rosyjskich i własnych, w związku z wojną północną, również z powodu zwalczania się koterii magnackich.

Galicja⁶ – ostatnim wydarzeniem historycznym przed rozbiorem, była konfederacja barska. Jej zwolennicy zawiązali obóz koło Tylicza, zdobyli Nowy Sącz, po czym zostali wyparci z miasta i rozproszyli się po okolicznych miejscowościach, by ostatecznie opuścić ziemię sądecką w połowie 1770 r. W tym roku Sądecczyzna została wcielona do Austrii.

W 1772 r. cała Galicja stała się częścią państwa zaborczego. Po kilkuletnim funkcjonowaniu powiatu sądeckiego, na skutek reformy administracyjnej w 1782 r. wprowadzono cyrkuł sądecki, który w 1867 r.

podzielono, ponownie wprowadzając cztery powiaty: (nowo)sądecki, nowotarski, grybowski i limanowski.

W ślad za zmianami administracji państwowej, szła reforma administracji kościelnej, w wyniku której Sądecczyzna przeszła do nowoerygowanej diecezji tarnowskiej.

W pierwszych latach panowania austriackiego doszło do istotnych zmian w strukturze narodowościowej. Cesarz Józef II sprowadził w latach 1781 i 1788 osadników niemieckich z terenów Nadrenii, Badenii, Hesji, a także Śląska i Węgier, którzy na bardzo korzystnych warunkach osiedlali się w całej Galicji, także w Nowym Sączu. W większości byli protestantami i zajmowali się rolnictwem, hodowlą oraz rzemiosłem.

Władze austriackie wprowadziły też szereg reform o szerokim zasięgu społecznym. Skasowano dobra królewskie i klasztorne, przeprowadzono reformy dotyczące spraw sanitarno-higienicznych, budowano nowe połączenia komunikacyjne. W gospodarce cyrkułu i powiatu (nowo) sądeckiego dominowało rolnictwo. Na skutek nadmiernych obciążeń feudalnych w 1846 r. doszło do wydarzeń rabacji chłopskiej. Dotknęły one zwłaszcza dwory i posiadłości w płn. części ziemi sądeckiej – okolice Nowego Sącza, Grybowa i Rożnów.

Dwa lata później rząd w Wiedniu zniósł poddaństwo chłopów, co wpłynęło zasadniczo na stosunki na wsi sądeckiej.

Do lat 60. XIX w., tj. w okresie przedautonomicznym – największym osiągnięciem Nowego Sącza było utworzenie gimnazjum – pierwszej tego typu szkoły na Podgórzu. Istotna też okazała się też decyzja władz austriackich o umieszczeniu w mieście garnizonu wojskowego.

6 Migrała L., Życie gospodarcze Nowego Sącza w okresie zaboru austriackiego, w:Rocznik Sądecki, t. XII, Nowy Sącz 2013, 75-108

Gminny program opieki nad zabytkami Miasta Nowy Sącz na lata 2020-2023

39

W Nowym Sączu źródłami utrzymania było nadal rzemiosło, handel, uprawa gruntu oraz usługi.

Większy dochód przynosiło prawo do produkcji i sprzedaży alkoholu. Majątek miasta stanowiły wsie Falkowa, Paszyn, Żeleźnikowa, Piątkowa, Roszkowice oraz Gołąbkowice i Gorzków, które dzierżawiono lub zastawiano za długi. Dochody przynosiła miastu również dzierżawa młynów, browaru, rzeźni, tracza, różnego rodzaju czynsze oraz procenty od ulokowanych sum kapitałowych. W 1779 r. w Nowym Sączu funkcjonowało dziewięć cechów. W ramach systemu cechowego lub poza nim funkcjonowały też niewielkie przedsiębiorstwa:

kuźnie, młyny, tartaki, cegielnia, olejarnie, browar, blech i farbiarnia płócien oraz farbiarnia skór. W 1849 r.

pochodzący z Węgier, a przybyły z Bochni Józef Pisz założył pierwszą w Nowym Sączu drukarnię. Ogół ludności uczestniczył w wymianie lokalnej rozwijającej się m.in. dzięki jarmarkom. Od 1782 r. wspomina się o czterech jarmarkach, następnie dwunastu i o cotygodniowym targu. Rosła też liczba sklepów, których w 1867 r. było około 40. W handlu hurtowym i detalicznym rosła rola Żydów, w których ręce przeszedł handel zbożem oraz sprzedaż piwa, wina i wódki.

Okres autonomii galicyjskiej zaznaczył się w historii Nowego Sącza wyraźnym ożywieniem gospodarczym. Szczególnie duże znaczenie miała budowa w 1876 r. kolei Tarnowsko-Leluchowskiej, a w 1884 r. połączenia kolejowego Nowy Sącz – Chabówka, co wiązało się z utworzeniem i szybką rozbudową warsztatów kolejowych. Zatrudnienie w nich rosło bardzo szybko: w 1885 r. pracowało w nich 450 osób, na kilka lat przed wybuchem I wojny światowej – około 1200 ludzi.

Równocześnie miasto poszerzało swoją zabudowę, wyraźnie wychodząc poza historyczne centrum.

Intensywnemu rozwojowi Nowego Sącza nie przeszkodził nawet katastrofalny pożar, który w dniu 17 kwietnia 1894 r. zniszczył znaczną część miasta. Inwestycje miejskie podejmowane na dużą skalę od końca XIX w.

sprzyjały rozwojowi warsztatów metalowych i reparacyjnych, rozwój budownictwa sprzyjał powstawaniu cegielni i składów budowlanych. Działały tartaki, zakłady kamieniarskie, fabryka mydła, wytwórnia świec, wosku do podłóg i sody, farb i lakierów, butów drewnianych, papierów kolorowych oraz „Rafineria Spirytusu, Fabryka Rumu, Likierów i Rosolisów”. Pomyślnie rozwijał się handel i usługi. W 1912 r. w Nowym Sączu funkcjonowało 8 restauracji i 130 różnego rodzaju instytucji handlowych.

W czasie I wojny światowej Nowy Sącz nie doznał większych strat materialnych. Dnia 13 grudnia 1914 r. do miasta, zajętego na niespełna miesiąc przez Rosjan, weszła konnica legionowa, następnie Józef Piłsudski na czele piechoty. Szybki rozkład monarchii habsburskiej w 1918 r. sprawił, że Nowy Sącz był jednym z pierwszych miast, które uzyskały niepodległość – 2 listopada 1918 r. zorganizowała się władza tymczasowa.

Dotkliwym skutkiem I wojny światowej było załamanie ekonomiczne i zubożenie społeczeństwa.

W okresie międzywojennym ruch budowlany zamarł niemal całkowicie. Pod koniec 1927 r. powstał Komitet Rozbudowy Nowego Sącza, ale oznaki przełamywania regresu inwestycyjnego pojawiły się dopiero na początku lat 30., o czym świadczyło wybudowanie w latach 1931-1938 – 776 domów z 1820 mieszkaniami.

Zaludnienie osiągnęło liczbę 34 tysięcy mieszkańców.

Wśród zakładów przemysłowych największą rolę odgrywały Warsztaty Kolejowe, przed wybuchem II wojny światowej zatrudniające 1800 pracowników. A także: fabryka pługów braci Fröhlichów, fabryka maszyn i odlewnia Józefa Rossmanitha, fabryka wyrobów betonowych Leona Sterna, fabryka cegieł i dachówek oraz tartak i stolarnia, fabryka mydła i świec S. Künzlera, młyn jezuicki, zakład stolarski S. Klimasa, zakład produkcji artykułów chemicznych, fabryka ubrań „Szatnia”, fabryka szczotek i pędzli, piekarnia M. Migacza, wytwórnia likierów i wina A. Ulmana oraz fabryka ABC produktów chemicznych. W latach 30. do bardziej znanych przedsiębiorstw należały: tartak i cegielnia w Zawadzie, cegielnia „Poprad”, wytwórnia win Engländera, młyny przy ul. Kilińskiego i ul. Młyńskiej, wytwórnia słodyczy i ciast „Tatry”, fabryka wyrobów betonowych, fabryka etykiet i opakowań „Tektura”, wytwórnia obuwia T. Wąsowicza i montownia Forda Antoniego Butschera, istniejąca od 1929 r. do połowy lat 30. XX w. przy ul. Jagiellońskiej 51-53.

Dużą rolę w życiu gospodarczym miasta nadal odgrywał handel. Pod względem ilościowym dominowali w nim Żydzi. W końcu lat 30. byli właścicielami ponad 500 placówek handlowych, gdy tymczasem Polacy posiadali około 200.

Gminny program opieki nad zabytkami Miasta Nowy Sącz na lata 2020-2023

40

Wybuch II wojny światowej zapoczątkował najtragiczniejszy okres w dziejach miasta. Niemcy zajęli Nowy Sącz dnia 6 września 1939 r. prawie natychmiast organizując aparat terroru, na czele którego stanął Heinrich Hamann. Przygraniczne położenie Nowego Sącza sprawiło, iż miasto stało się ważnym ośrodkiem kuriersko-przerzutowym przez zieloną granicę na Słowację i Węgry, a także organizowania innych form oporu,

Wybuch II wojny światowej zapoczątkował najtragiczniejszy okres w dziejach miasta. Niemcy zajęli Nowy Sącz dnia 6 września 1939 r. prawie natychmiast organizując aparat terroru, na czele którego stanął Heinrich Hamann. Przygraniczne położenie Nowego Sącza sprawiło, iż miasto stało się ważnym ośrodkiem kuriersko-przerzutowym przez zieloną granicę na Słowację i Węgry, a także organizowania innych form oporu,