Zieleń komponowana

Obszary zieleni komponowanej to parki i ogrody, cmentarze, szpalery i aleje przydrożne. Oprócz konieczności zachowania danego układu pierwotnego, dbałości o obiekty małej architektury oraz obiekty ruchome, ochroną należy również objąć roślinność.

• PARKI

Na terenie Nowego Sącza funkcjonują parki miejskie i założenia parkowe, wiejskie – powstałe w zespołach dworsko-folwarcznych funkcjonujących we wsiach po wojnie włączonych w obręb Nowego Sącza – w większości powiązane są zespołami dworskimi tworząc wraz z nimi kompozycje architektoniczno-krajobrazowe, zachowane są w stanie szczątkowym:

– park w zespole dworski Chwalibogów, ul. Kochanowskiego 66, pocz. XX w., – ogród dworski z aleją dojazdową, ul. Lwowska, pocz. XIX w.,

– Zabełcze, park dworski z aleją dojazdową, 2 poł. XIX w., – Zawada, park dworski, poł. XIX w.,

– Zawada, ogród wokół domu nr 6, pocz. XIX w.,

– Gołąbkowice, ogród dworski z aleją dojazdową, w parku o powierzchni ok. 1 ha; w starodrzewiu: dęby, grochodrzewy, lipy i brzozy – pomniki przyrody.

Przy zespole klasztornym Niepokalanek „Biały Klasztor” funkcjonuje ogród klasztorny, z aleją kasztanową wiodącą do klasztoru.

Parki miejskie były wielokrotnie przekształcane, obecnie podlegają modernizacji.

Park Strzelecki przy ul. Ogrodowej, XIX w. Początkowo zlokalizowany na lewym brzegu Kamienicy, w latach 90, w związku z budową „Białego Klaszotru” przeniesiony na osiedle Wólki, w pobliże Dunajca.

Przed II wojną światową w znajdowała się tu „Wenecja” – teren rekreacji sportowej Towarzystwa Wioślarskiego. Obecnie Park Strzelecki jest bardzo popularnym miejscem wypoczynku, spacerów i zabaw sądeczan. Organizowane są tu imprezy kulturalne i koncerty muzyczne. Część drzew została usunięta z uwagi na ich zły stan fitosanitarny, część wycięto z powodu kolizji z planami rewitalizacji podjętej w 2020 r.

Planty, dawny ogród miejski im. Tadeusza Kościuszki, 1884 r., między ul. Jagiellońską i ul. Długosza, objął teren po dawnym cmentarzu i teren po rozebranym kościele, poszerzony w 1905 r. (włączenie terenu dworku Wieniawy-Zubrzyckiego) i 1906 r. W 1898 r. ustawiono tu pomnik Adama Mickiewicza autorstwa S.

Wójcika. W 1918 r. posadzono Dąb Wolności, który stał się miejscem uroczystych patriotycznych spotkań w okresie międzywojennym; w 1988 r. obok postawiono głaz, który upamiętnia datę posadzenia dębu. Obecnie Planty to zadbany park z alejkami, zadbany, zrewitalizowany, z dużą liczbą ławeczek, z dębami upamiętniającymi zasłużonych mieszkańców miasta.

Gminny program opieki nad zabytkami Miasta Nowy Sącz na lata 2020-2023

63

Park przy ul. Kolejowej, urządzony w pocz. XX w., jako „ogród spacerowy”. W 2019 r. podjęto decyzję o rewitalizacji, która ma przywrócić historyczną kompozycję krajobrazu.

Ponadto na terenie miasta zachowały się: pozostałość po starym założeniu parkowym „Jordanówki”, zieleń przy Willi Maria, przy ruinach zamku. Istotne znaczenie mają również szpalery zieleni, np.; Aleje Wolności, Aleje Batorego, ul. Kilińskiego, czy skwery.

• CMENTARZE

Cmentarze stanowią ważny element krajobrazu kulturowego. Są elementem dziedzictwa materialnego – opatrzone zabytkami sztuki sepulkralnej, z zachowanym układem alejek i ścieżek cmentarnych, w otoczeniu starodrzewu. Równocześnie odnoszą się do dziedzictwa niematerialnego – jako przestrzenie ukształtowane wg reguł kulturowych związanych z religią i tradycją grzebania zmarłych. Przechowując pamięć o minionych latach, stają się pomnikami historii. W tym kontekście dbałość o miejsca ostatniego spoczynku jest konieczna, bez względu na charakter wyznaniowy cmentarza, czy podziały narodowościowo-społeczne. Obiekty te należy pielęgnować i eksponować w krajobrazie miejscowości, niezależnie od stanu zachowania – oznakować tablicami informacyjnymi.

Początkowo cmentarze lokowano wokół kościołów, w 1784 r. władze austriackie wydały zakaz grzebania zmarłych na terenach przykościelnych. Cmentarza przykościelne, jako miejsce grzebalne również podlegają ochronie prawnej. Zabytkowe cmentarze na terenie Nowego Sącza:

„Stary Cmentarz” przy ul. Jagiellońskiej – w XV w. wzmiankowany jako cmentarz przykościelny. Był miejscem pochówku powstańców listopadowych i styczniowych, oraz konfederatów barskich. Od 1875 r., jako cmentarz miejski, stał się miejscem pochówku kapłanów oraz zasłużonych obywateli miasta. Użytkowany był do 1884 r. W latach 1927-1933 został uporządkowany i pomniejszony o teren wydzielony pod jezdnię (obecnie Aleja Wolności) oraz Dom Strzelecki. Zajmuje powierzchnię 1,02 ha. Znajduje się tu ok. 60 nagrobków i płyt nagrobnych z XIX w., część z nich została poddana konserwacji, prace przy zabezpieczeniu innych są w toku.

Część terenu została przeznaczona na Cmentarz Zasłużonych, w 1935 r. urządzone zostało mauzoleum generała Bronisława Pierackiego (minister spraw wewnętrznych – zginął w zamachu dokonanym przez ukraińskiego nacjonalistę w 1934 r.) do którego uroczyście przeniesiono (z cmentarza komunalnego) trumnę z ciałem Generała. Mauzoleum, na polecenie okupanta, zlikwidowano w 1940 r., ponownie przenosząc grób generała na cmentarz komunalny.

Po 1945 r. we wspólnej mogile złożono tu szczątki ekshumowane z miejsc straceń osób rrozstrzelanych w Nowym Sączu i okolicy. W 1948 r. harcerze zasadzili na cmentarzu dwanaście jesionów – żywych pomników miejsc straceń z lat okupacji niemieckiej.

W 1954 r. odsłonięto pomnik – mauzoleum „Pieta Sądecka”, autorstwa Janiny Reichert-Toth, wzniesiony ku pamięci ofiar terroru hitlerowskiego; w cokole złożone są urny z prochami z miejsc straceń, obozów koncentracyjnych, z pól bitewnych. Przed pomnikiem umieszczono płytę Nieznanego Żołnierza II wojny światowej, w otoczenie pomnika przeniesiono prochy 93 osób, w tym 76 usiłujących przekroczyć

„zieloną” granicę, 2 organizatorów komórki przerzutowej przez granicę, 5 sądeckich harcerzy z organizacji Orła Białego – „Resurectio”, na cokole piety umieszczono urnę z ziemią z Haakvik w Norwegii, gdzie spoczywają żołnierze Samodzielnej Brygady Strzelców Podhalańskich.

W 2013 r. odsłonięto pomnik pułkownika Narcyza Wiatra – pseudonim Zawojna – działacza polskiego ruchu ludowego, żołnierza Batalionów Chłopskich i Armii Krajowej, przy pomniku z płaskorzeźbą pułkownika Wiatra zamontowano tablice z wyrytą historią i tekstem przysięgi Batalionów Chłopskich.

W roku obchodów 100. rocznicy Odzyskania Niepodległości, odrestaurowano pomnik oraz uporządkowano i odnowiono otoczenie, przywracając Mauzoleum generała Bronisława Pierackiego, (ponownie przeniesiono trumnę z ciałem generała oraz monument na pierwotne miejsce) dokonując w październiku 2018 r. ponownego uroczystego pochówku generała.

Gminny program opieki nad zabytkami Miasta Nowy Sącz na lata 2020-2023

64

Cmentarz komunalny przy ul. Reytana – 1889 r., powstał na powierzchni 6,34 ha, podzielonej na 72 kwatery, znajduje się tu ok. 10 tys. grobów. W 2016 r. główny ciąg komunikacyjny podwyższono i wyłożono kostką betonową. Najstarsza część zlokalizowana jest przy ul. Rejtana – leżą tu zasłużeni dla Nowego Sącza mieszczanie, powstańcy uczestnicy wojen oraz ludzi znani. Jest również Grób Nieznanego Żołnierza i Pomnik Żołnierzy Armii Czerwonej. Charakterystycznym pomnikiem jest postać zbrojnego rycerza z mieczem w dłoni – w centralnym miejscu na kwaterze poświęconej żołnierzom poległym podczas bitew pod miejscowością Limanowa i Gorlicami w czasie I wojny światowej (odnowiony).

W obrębie cmentarza komunalnego znajduje się cmentarz wojenny Nr 350 z I wojny światowej (1914-1918), zaprojektowany przez austriackiego architekta Gustawa Ludwiga. Pochowano tu 930 żołnierzy austrowęgierskich, 119 niemieckich i 252 rosyjskich w 4 grobach zbiorowych i 1118 pojedynczych. Cmentarz jest w bardzo dobrym stanie.

Miejsce po cmentarzu Żydowskim, ul. Piotra Skargi – pierwszy kirkut żydowski, na skłonie szkarpy miejskiej naprzeciw synagogi nosił miano „okopiska żydowskiego”. Założony został w 1673 r. i został zlikwidowany podczas budowy ulicy. Obecnie jest to niewielki skwer z kasztanami.

Cmentarz żydowski, ul. Rybacka⁴⁰, założony po 1850 r., poszerzony w 1926 r. Zajmuje powierzchnię 3,05 ha. Otoczony jest metalowym płotem na podmurówce z macew z wejściem od ul. Rybackiej. Teren płaski, porośnięty trawą i nielicznymi drzewami, zadbany. Szacuje się, że spoczęło tu ok. 25 tys. osób. Do dziś zachowało się kilkaset nagrobków, głównie z hebrajskimi inskrypcjami, również w jidysz i polskie. Płyty nagrobne ustawione są w kierunku płd.-wsch. Obecny układ macew powstał po 1945 r. Zachował się grób zmarłego w 1875 r. cadyka – cudotwórcy rebbe Chajima Halberstama. W centralnej części nekropolii zachował się ohel z macewami zmarłych z dynastii chasydzkiej z Nowego Sącza, odnowiony w latach powojennych.

Teren cmentarza podczas okupacji niemieckiej był miejscem masowych egzekucji ludności żydowskiej i chrześcijańskiej. Ofiary te upamiętnia pomnik odsłonięty w1959 r. W czasie wojny Niemcy użyli część macew do brukowania sądeckich ulic. Cmentarz nadal jest czynny, jednak pogrzeby odbywają się obecnie sporadycznie.

Cmentarz wojenny Nr 349 z I wojny światowej w Dąbrówce – zaprojektowany przez Gustawa Ludwiga jako cmentarz samodzielny. Pochowano tu 52 żołnierzy austro-węgierskich i 1 rosyjskiego w 53 grobach pojedynczych. Cmentarz jest w bardzo dobrym stanie.

Cmentarz wojenny Nr 351 z I wojny światowej w Zabełczu – projektowany przez Gustava Ludviga jako cmentarz samodzielny. Pochowano tu 18 żołnierzy austro-węgierskich i 3 rosyjskich w 21 grobach. Na cmentarzu jest również kilka grobów żołnierzy Wermachtu z 1945 r.

Cmentarz ewangelicko-augsburski ul. Władysława Orkana – założony w 2 połowie XIX w.

Zajmuje powierzchnię 0,3 ha. Obecnie nieczynny.

Cmentarz choleryczny przy skrzyżowaniu ulic Nawojowskiej i Grodzkiej – na miejscu kościółka pw. Św. Wojciecha. Znajduje się tu krzyż żelazny z 2 poł. XIX w. z wizerunkiem Chrystusa, na postumencie.

Na granitowej tablicy, wymienionej w 1997 r., widnieje napis: Zmarłym na epidemię cholery w roku 1831 i 1866.

Cmentarz klasztorny niepokalanek z „Białego Klasztoru” – starsza część, przykryta kopcem ziemnym, jest rodzajem krypty, do której prowadzi monumentalna brama. Młodsza część – odkryta, wzdłuż głównej alejki, z szeregami owalnych białych tabliczek z imionami i datami.

Inne cmentarze:

– cmentarz komunalny (d. parafialny) przy ul. Lwowskiej, 2 poł. XIX w., zajmuje ok. 5 ha.

– cmentarz komunalny (d. parafialny) w dzielnicy św. Helena. Założony na początku XX w., na powierzchni 1,2 ha. Wśród ciekawszych nagrobków, m.in. zbiorowa mogiła mieszkańców gminy Chełmiec rozstrzelanych

40 Kulig D., Cmentarz żydowski w Nowym Sączu, w: Rocznik Sądecki, 2009, nr 37, s. 182-220

Gminny program opieki nad zabytkami Miasta Nowy Sącz na lata 2020-2023

65

w Świniarsku, 7 września 1939 r., oraz grobowiec rodzinny Arendarczyków i Antoniów nr 229 (kwatera 3) wpisany do rejestru zabytków.

– cmentarz parafialny w dzielnicy Dąbrówka, założony na przełomie XIX/XX w., zajmuje powierzchnię 0,28 ha,

– cmentarz parafialny, ul. Węgierska, na powierzchni 0,45 ha, założony w 2 poł. XIX w.,

– cmentarz parafialny przy ul. Nawojowskiej w Zawadzie, założony w 1 poł. XIX w. Zajmuje powierzchnię 0,62 ha. Tu spoczywa Józef Rawicz Czerski (+1891 r.) właściciel Zawady i Nawojówki.