Rodzaje przyczynowości odgórnej

Zagadnienie przyczynowości odgórnej wiąże się z pytaniami takimi jak: W jakiej mierze system jako całość wpływa na swoje części składowe? Czy i w jakim stopniu zjawiska na wyższym poziomie organizacji wpływają na zjawiska na niższych poziomach? Nie jest łatwo ustalić, kto jako pierwszy użył tego terminu. Wiemy, że źródeł możemy doszukiwać się już w myśli starożytnej i arystotelesowskiej koncepcji 4 przyczyn i hylemorfizmu. Współcześnie dyskusja dotycząca przyczynowości odgórnej powróciła wraz ze swoistym „odrodzeniem się emergentyzmu” jako alternatywy dla redukcjonistycznych stanowisk rozwijanych w ramach analitycznej filozofii umysłu oraz filozofii nauki (Zob. Paoletti, Orilia, 2017).

Aby uniknąć przyczynowej redukcji, która jak większość uważa, prowadzi również do redukcji ontologicznej, należy wykazać, że własnościom emergentnym przysługują nowe moce przyczynowe. Przyczynowe oddziaływania własności emergentnych nie mogą być sprowadzone do przyczynowych oddziaływań na poziomie submergentnym. To jednak kłóci się z Zasadą Przyczynowego Dziedziczenia, która głosi, że wszystkie moce przyczynowe makrowłasności są determinowane przez moce przyczynowe mikrowłasności. Innymi słowy, makrowłasności „dziedziczą” swoje moce przyczynowe od mikrowłasności (Kim 1993, 1998).

Konsekwencji zasady przyczynowego dziedziczenia można próbować uniknąć na co najmniej dwa sposoby:

1. Poprzez postulowanie niezależności poziomów emergentnych – przyczynowość mentalne-na-mentalne (zarzut, że prowadzi to do przyjęcia dualizmu substancji i paralelizmu);

2. Poprzez postulowanie przyczynowości odgórnej – przyczynowość mentalne-na-fizyczne (pojawia się problem Przedeterminowania związany z Zasadą Domknięcia Przyczynowego74).

Powszechnie emergentyści żywią przekonanie, że nawet pomimo postulowania inkluzywnej ontologii emergentnych poziomów, dopuszczającej istnienie lokalnych ontologii (wyrażanych w prawach między- i wewnątrz-poziomowych) są one włączone w domenę

95

zjawisk naturalnych i nie naruszają fundamentalnych praw fizyki. Stąd też emergentyzm często określany jest jako forma nieredukcyjnego fizykalizmu. Jednak jak wspomniałam powyżej włączenie emergencji do fizykalizmu może odbyć się z powodzeniem jedynie w przypadku epistemologicznej emergencji lub słabej/umiarkowanej emergencji własności. Zatem największym wyzwaniem przed jakimi stoją zwolennicy umiarkowanej/radyklanej emergencji mocy przyczynowych jest dowiedzenie, że przyczynowość odgórna nie stoi w sprzeczności z podstawowymi zasadami fizyki a nie samego fizykalizmu.

Możemy wyróżnić trzy podstawowe odmiany przyczynowości odgórnej. Silna przyczynowość odgórna, niegdyś wiązana z witalizmem, odpowiada dualistycznym teoriom w psychologii i filozofii umysłu. Postuluje radyklane oddzielenie własności mentalnych od fizycznych i ich zasadniczą autonomię. Na przykład, niematerialna dusza/stany mentalne istnieją substancjalnie i jakościowo, jako odrębne od obiektów poziomu fizycznego75. Co więcej, tak pojmowane substancje mentalne bezpośrednio oddziałują na poziom fizyczny, za pośrednictwem warunkowania przyczynowego (odpowiednik przyczyny sprawczej). Pogląd taki napotyka na liczne trudności. Między innymi:

1. Niezgodność ze współczesnym naukowym opisem rzeczywistości.

2. Istnienia tego rodzaju przyczynowości nie da się dowieść eksperymentalnie, choć nie jest to argument przesądzający.

3. Radykalne rozdzielenie substancji mentalnej od fizycznej uniemożliwia wzajemny przyczynowy wpływ – zarzut z heterogeniczności.

W przypadku umiarkowanej przyczynowości odgórnej uważa się, że byt/obiekt wyższego stopnia jest rzeczywistym, autonomicznym substancjalnym zjawiskiem oraz, że jest on nieredukowalny do bytów niższego poziomu. Byt/stan/proces poziomu wyższego zostaje zrealizowany przez poziom niższy, przy czym poprzedzający go stan poziomu wyższego odgrywa w tej realizacji selekcjonującą rolę. Przykładowo, w biologii warunki środowiskowe maja wpływ na realizację konkretnego ekofenotypu. W matematyce i fizyce warunki brzegowe w przypadku złożonych zjawisk ograniczają szereg warunków początkowych, wśród których można znaleźć poszukiwane cechy. W przypadku teorii umiarkowanej DC, warunki brzegowe będą rozumiane, jako warunki selekcjonujące i ograniczające różne typy możliwych sposobów realizacji i rozwoju systemu, jako całości. Realizacja systemu wymaga selekcji jednego z typowych sposobów rozwoju, a szereg

96

warunków początkowych podających zestaw możliwości do wyboru jest takim rodzajem warunku brzegowego, czy ograniczającego (constraining conditions) (Por. Bremer 2015).

Emmeche definiuje umiarkowaną przyczynowość odgórną następująco: „jednostki wyższego poziomu ograniczają warunki dla emergencyjnej aktywności niższych poziomów. […] w zachodzącym procesie zrealizowane już stany stopnia wyższego ograniczają warunki pojawienia się stanów przyszłych” (Emmeche 2000, s. 25). Na poziomie wyższym pojawiają się organizujące zasady wywierające odgórny wpływ na sposób zachowania bytów na niższym poziomie:

1. Poziom wyższy ogranicza poziom niższy i wymusza na nim odpowiednie zachowania służące rozwojowi systemu w odpowiednim kierunku – nie jest to jednak bezpośrednie warunkowanie przyczynowe.

2. Te same elementy składowe niższego poziomu mogą odpowiadać różnym zjawiskom na wyższym poziomie.

Zgodnie ze słabą przyczynowością odgórną, obiekt wyższego poziomu składa się z odpowiednio zorganizowanych obiektów niższego poziomu. Wysokopoziomowa struktura obiektu jest jego cecha obiektywną, realną, nie dająca się zredukować do elementów niższego poziomu. Stopień wyższy jest w tym przypadku pojmowany, jako forma (wzór, struktura) organizująca elementy składowe. W przeciwieństwie do DC umiarkowanej, nie zakłada, że poziom zjawisk emergentnych wprowadza jakiekolwiek ograniczające czy sterujące warunki brzegowe dla procesów na niższym poziomie organizacji. Emergentne poziomy wyższe są jak się wydaje regulowane przez stabilne i skomplikowane atraktory76, a dynamika poziomu niższego często jest charakteryzowana za pomocą cyklicznych mechanizmów regulacji. Różne organizmy biologiczne możemy interpretować w ten sposób: jako składające się z atraktorów dla zachowań organicznych molekuł w przestrzeni biochemicznej. Możemy wyróżnić stabilne, częściowe cykle takich atraktorów, jak wymiana materii, czy reprodukcja.

Jak pisze Emmeche (2000, s. 27): „Biorąc pod uwagę organiczne molekuły, atraktory te istnieją w pewnym (Platońskim) sensie przed poszczególnymi żywymi organizmami. (…) Stabilność jest wynikiem wewnętrznych, formalnych cech organizacji organizmu, a zadaniem selekcji naturalnej jest jedynie wybranie możliwie stabilnych organizmów i znalezienie owych najbardziej odpowiednich dla danego środowiska; w

76 Słaba przyczynowość jest w tym przypadku opisana w terminach przestrzeni fazowej dla nielinearnych systemów dynamicznych, których trajektorie są przyciągane przez odpowiednie atraktory. Atraktory to punkty w przestrzeni fazowej, w których zbiegają się trajektorie z różnych warunków początkowych. Możemy wyróżnić kilka typów atraktorów, między innymi: punkty (odpowiadające brakom zmiany w systemie), orbity ( odpowiadające cyklicznym stanom systemu), silne atraktory teorii chaosu (nieprzewidywalne zachowanie złożonego systemu). (Temczyk 1998, s. 317)

97

tym sensie, geny wybrane w selekcji naturalnej wyznaczają parametry specyfikujące warunki początkowe dla rozwoju emergencyjnego”.

Rozwojowe różnicowanie się komórek można zatem opisać jako trajektorie poruszające się przez wiele różnych atraktorów, gdzie każdy z nich przedstawia stabilny typ komórki w dojrzałym już organizmie. Z uwagi na to, że komórki mają wiele możliwych stanów genetycznych, dotyczyć ich będą raczej cykliczne atraktory. Emmeche przyjmuje, że atraktory należą do uposażenia fizycznej natury i są aktywowane w odpowiednich chemicznych warunkach. Działają one jak holistyczne, regulujące, przyczynowo efektywne zasady. Jako postać-całość, która organizuje części systemu, który może być interpretowany jako oddziaływanie odgórne. Działanie atraktora jest holistyczne w tym sensie, że subsumuje ono stany podstawowe pod charakterystyczną tylko dla niego dynamikę. Atraktor czy wzorzec organizujący ma charakter potencjalności czy zdolności, która istnieje w jakiś sposób w rzeczy przed jej empirycznym urzeczywistnieniem. Potencjalności te pojawiają się w systemach termodynamicznych, makrofizyce, fizyce materii skondensowanej, hydrodynamice oraz kosmologii. Jednak teoria poziomów wyższych oparta na atraktorach, na wzór arystotelesowskich formalnych przyczyn samoorganizacji, nie jest jeszcze wyjaśnieniem poszczególnego poziomu. Pojawia się też pytanie o status ontologiczny wzorców organizacji i atraktorów oraz o warunek wystarczający dla ukonstytuowania emergentnego poziomu.

Trzeba zaznaczyć, że brak jest ostrej granicy pomiędzy stopniami przyczynowości odgórnej (między dużymi przypadkami emergencji -przejście od fizyki do biologii, jak i między wewnątrz biologicznymi przypadkami pomiędzy pojedynczą komórką a organizmami wielokomórkowymi czy w ramach fizyki między mikro a makro poziomem). Mamy raczej do czynienia z pewnego rodzaju kontinuum od prostych do skomplikowanych wzorców organizacji. Stopnie wyższe i niższe nie są ostro odgraniczone. Mimo to, teoria słabej przyczynowości odgórnej wymaga aby uznać, że emergencja i przyczynowość odgórna są formalnymi pojęciami ontologicznymi w kompleksowej mereologii nie zaś jedynie epistemologicznymi konstruktami. Mają one zatem swoją własną rzeczywistość (na wzór platoński – pojęciowo-matematyczny) oraz przyczynowość (w rozumieniu arystotelesowskiej przyczyny formalnej, nie zaś sprawczej). W biologii opis poziomu molekularnego nie zastępuje opisów innych poziomów. Dynamika tych wyższych poziomów osobniczych zawęża i ogranicza możliwości rozwoju molekularnych struktur.

Podsumowując: (1) W silnej DC zakłada się wpływ poziomu wyższego na niższy poprzez przyczynowość sprawczą oraz ostre oddzielenie poziomów.

98

(2) W przypadku umiarkowanej DC byty wyższego poziomu powstają poprzez realizację jednego z możliwych stanów na poziomie niższym, choć nie są do niego redukowalne. Stan poziomu wyższego zwrotnie pełni rolę selektora procesów poziomu niższego. Selekcję można wyjaśnić za pomocą pojęcia warunku brzegowego, a związane z nim pojęcie ograniczania można rozumieć jako zasadę organizacji lub zasadę selekcjonującą narzucaną przez poziom wyższy.

(3) W przypadku słabej DC obiekt wyższego poziomu jest ukonstytuowany z obiektów niższego poziomu, ale nie jest doń redukowalny. Warunki brzegowe nie są tutaj traktowane, jako warunki ograniczające, lecz jako atraktory zmian zachodzących na niższym poziomie. Wpływ atraktorów jest tutaj ujmowany w sensie przyczynowości formalnej.