Zasada jednoznaczności/ jednoznacznego determinizmu kauzalnego

Zasada ta głosi, że jednostkowe przyczyny w jednostkowych warunkach powodują jednostkowe skutki. Z zasadą tą wiąże się problem doświadczalnej weryfikacji zasady determinizmu kauzalnego. Zwraca się uwagę, że nigdy nie powtarzają się takie same zdarzenia, toteż teza jednakowej przyczyny wywołującej jednakowe skutki przy dosłownym rozumieniu byłaby niemożliwa do sprawdzenia. Wskazuje się, że choć nigdy nie zachodzą dokładnie takie same zdarzenia, to powtarzają się sytuacje zbliżone i to wystarczy by móc wskazać ich wspólne cechy – w przeciwnym razie nie byłoby w ogóle żadnych praw. Trzeba, zatem zwrot „jednostkowość” interpretować w odniesieniu nie do indywiduów, lecz do klas (identyczność typiczna nie egzemplaryczna)⁴². Oznaczać on będzie tyle, że przyczyny należące to tej samej klasy będą wywoływać skutki tego samego rodzaju. Teza ta mówi również o jednoznaczności praw przyczynowych.

42Niekiedy wskazuje się, że w przypadku, gdy przyczyny należące do klasy a nie zawsze wywołują skutki należące

do klasy b, możemy wskazać klasę a’, która będzie zawężeniem klasy a, tak aby zabezpieczyć jednoznaczność

zależności skutku b. Jednak zgodnie z zasadą nieoznaczoności Heisenberga, w mikroświecie takie zawężenie jest

niemożliwe. Nie można, np. tak zawęzić klasę sposobów wystrzeliwania elektronu, by zabezpieczyć jego trafienie w określony obszar ekranu – zawsze będzie pewne prawdopodobieństwo tego, że elektron trafi poza ten obszar. Jeśli interpretacja kopenhaska mechaniki wantowej, zasadę jednoznacznego determinizmu kauzalnego, przynajmniej w zakresie mikroświata należy uznać za sfalsyfikowaną. Dowodzi to jej zależności od doświadczenia – wbrew temu, co twierdza konwencjonaliści.

63

Zauważmy, że sama zasada przyczynowości nie określa jednoznaczności więzi przyczynowej, nie mówi, że istnieje jedno-jednoznaczne przyporządkowanie C i E, czyli że każdej wartości C odpowiada tylko jedna wartość E i każdej wartości E odpowiada tylko jedna wartość C. A jak stwierdza Bunge, proste warunkowanie przyczynowe charakteryzuje się właśnie jedno-jednoznacznym przyporządkowaniem przyczyny i skutku. Jednoznaczność często nazywana jest też sztywnością determinowania przyczynowego, co możemy przeciwstawić elastyczności determinowania statystycznego i plastyczności warunkowania teleologicznego, które dopuszcza osiąganie tego samego celu na wiele sposobów. Zatem proste warunkowanie przyczynowe, gdzie uznajemy jedynie czynniki wystarczające i konieczne, możemy sformułować:

„Zawsze i tylko, jeżeli C, to E”.

Formuła ta uwzględnia: warunkowość, egzystencjalne następstwo, stałość i jedno-jednoznaczność.

Możemy wyróżnić dwa warianty zasady jednoznacznego determinizmu kazualnego: a.) Jednakowe przyczyny wywołują jednakowe skutki

b.) Jednakowe przyczyny w jednakowych warunkach wywołują jednakowe skutki (Bunge 1968, s. 68-69).

Wariant a. wiąże się z uznaniem przyczyny za warunek dostateczny zajścia skutku. Z pojmowaniem przyczyny, jako warunku dostatecznego skutku wiąże się problem nieprzechodniości związku przyczynowego. Teza o nieprzechodniości relacji przyczynowej mówi, że: „Jeśli zdarzenie a trwające w chwili t1 do chwili t2 jest przyczyną zdarzenia b, trwającego od chwili t2 do t3, oraz b jest przyczyną zdarzenia c, trwającego od chwili t3 do t4, to a nie może być przyczyną c, gdyż zdarzenia te nie stykają się w czasie. Dochodzi tutaj do eliminacji przyczyn pośrednich. Często też dodaje się, że przyczyna i skutek stykają się nie tylko w czasie, ale i w przestrzeni” (Kiczuk 1977, s. 133). Gdy relację przyczynową rozumiemy czysto mechanicystycznie możemy powiedzieć wówczas, że przyczyną jest ostatnie działanie na ciało, po którym następuje już skutek.

Wskazuje się przy tym na to, że gdyby pomiędzy przyczyną a skutkiem był jakiś odstęp czasowy, to w trakcie jego trwania rozpatrywany układ mógłby ulec zaburzeniu, które będzie zapobiegać wystąpieniu skutku, a wtedy zjawisko uznawane za przyczynę nie byłoby przyczyną, co doprowadziłoby do sprzeczności43. Zwracał na to Russell w On the Notion of

43 Już Hobbes wskazywał, że przyczyna pełna (będąca warunkiem dostatecznym skutku) musi być równoczesna ze skutkiem. Z kolei jak twierdził Ingarden, również przyczyna częściowa musi być równoczesna ze skutkiem. Prowadzi to jednak do statycznej wizji świata, w której brak uwzględnienia diachroniczności rozwoju świata i zdarzeń, gdzie historia staje się akazulana. Można też przyjąć, że przyczyna bezpośrednia musi być równoczesna ze skutkiem, podczas gdy przyczyna pośrednia może skutek poprzedzać.

64

Cause, gdzie podaje przykład z automatem biletowym: po wrzuceniu monety, traktowanym,

jako przyczyna wypadnięcia biletu, trzęsienie ziemi niszczy automat, zapobiegając zajściu skutku. Po to, aby skutek był zapewniony musimy wiedzieć czy w otoczeniu nie ma żadnych czynników zaburzających, a w tym celu musielibyśmy włączać do przyczyny całe otoczenie, a w końcu i cały wszechświat, ale wówczas zasada przyczynowości staje się zupełnie pusta. Rozwiązanie problemu na jaki wskazywał Russell polega na wykazaniu, że realnie istnieją układy w przybliżeniu izolowane, toteż zasada determinizmu może być empirycznie sprawdzana w sposób aproksymatywny. Gdy ktoś traktuje przyczynę, jako warunek dostateczny a przy tym uznaje odstęp czasowy między przyczyną i skutkiem, musi postulować doskonałą izolację układu, będącego nośnikiem przyczyny i skutku44. Wciąż nie eliminuje to jednak problemu wtargnięcia jakiegoś czynnika zaburzającego w momencie styku czasowego, czyli przechodzenia przyczyny w skutek.

A.J. Ayer w książce Problem poznania (1965) zauważa, iż intuicyjnym twierdzeniem jest, że skutek nie może poprzedzać przyczyny. Gdy jednak zakładamy, że przyczyna jest warunkiem koniecznym czy dostatecznym skutku to, jeśli wcześniejsze zdarzenie a jest warunkiem koniecznym późniejszego zdarzenia b, to b jest warunkiem wystarczającym dla zaistnienia a i odwrotnie, jeśli a jest warunkiem dostatecznym b, to b jest warunkiem koniecznym a. Wydaje się to słusznym spostrzeżeniem, gdyż pojęcia logiczne takie jak warunek konieczny i warunek dostateczny mają charakter bezczasowy. Jednakże, świadczy to jedynie o tym, iż pojęcia te nie wystarczają do pełnej charakterystyki związku przyczynowego. M. Dummett (1954) utrzymywał, że jeżeli przyczyna to warunek dostateczny skutku, to również późniejsze od skutku zdarzenia można rozpatrywać, jako jego przyczynę. W tym kontekście możemy w uprawniony sposób odwoływać się do przyczyny celowej45.

Wariant b. określa przyczynę jedynie, jako pewien składnik warunku dostatecznego skutku. Wyżej wymienione problemy związane z wariantem a. można rozwiązać, gdy zrezygnujemy z pojęcia przyczyny, jako warunku dostatecznego. W tym rozumieniu, przyczyna wywołuje skutek tylko w pewnych warunkach, do których należy m. in. izolacja systemu. W takim wypadku możemy za przyczynę uznać zdarzenie poprzedzające z dowolnym odstępem w czasie.

Krytyka pojęcia przyczyny, jako warunku dostatecznego zmierzała do wykazania, że każde realne zdarzenie warunkowane jest przez zbiór wielu czynników (w tym zdarzenia i stany

44 Zob. problem niepustości zasady determinizmu (Augustynek 1962)

45 Jednak jak twierdzi J. Łukasiewicz, jeżeli ktoś nie zgadza się z kondycjonalnym pojmowaniem przyczynowości to musi dodać przynajmniej, że przez przyczynę zdarzenia rozumie on wcześniejsze zdarzenie.

65

rzeczy). Jeżeli zaś chcemy traktować tylko jeden czynnik, jako przyczynę, musimy pamiętać, że tak definiowana przyczyna nie jest wtedy warunkiem dostatecznym żadnego zdarzenia-skutku, lecz jego składnikiem. Pozostaje pytanie, w jaki sposób ten składnik wyróżnić i czy nie jest to jedynie kwestia czysto arbitralnego wyboru, podobnie jak w przypadku wyróżnienia własności emergentnej (Zob. Kobyłecki 1906).

Wielu autorów wskazuje na to, że naukowcy różnych specjalności mają skłonność do doszukiwania się przyczyn zjawisk w różnych czynnikach w zależności, jakie cele badawcze przysługują takim poszukiwaniom. Bynajmniej celem nie jest wskazanie w sposób czysto arbitralny przyczyny badanego zjawiska, lecz przyczyny najbardziej przydatnej dla współczesnej nauki. Zatem mimo zauważalnych nieścisłości, chodzi nie o dowolny czynnik, lecz czynnik w pewien sposób określony, który nie jest zależny tylko od zainteresowań badacza i okoliczności samego badania, lecz pewien niearbitralnie istotny i przez to wyróżniony składnik warunku dostatecznego zaistnienia wskazanego skutku.

Kotarbiński relatywizuje pojęcie przyczyny do prawa przyrody: „zdarzenie B jest skutkiem wcześniejszej odeń zmiany A, wypełniającej chwilę T, a zmiana A – przyczyną zdarzenia B zawsze i tylko, jeżeli zmiana A jest składnikiem istotnym warunku wystarczającego zdarzenia B ze względu na chwilę T i ze względu na jakąś przyrodzoną prawidłowość następstwa zdarzeń” (Kotarbiński 1965, s. 37). Co jednak oznacza termin: istotny? Według Kotarbińskiego jest nim wszelkie zdarzenie składowe tego warunku, bez którego układ pozostałych jego zdarzeń składowych nie byłby warunkiem wystarczającym. Nie jest to zatem warunek konieczny, ale warunek konieczny w danym zespole okoliczności. Składniki nieistotne warunku dostatecznego to takie składniki, które po odłączeniu nie wpłyną na skutek wywołany przez określony zbiór okoliczności. Trzeba jednak zadać pytanie o to czy wszystkie czynniki są zastępowalne, czy tylko niektóre i czy zastępowalność nie świadczy o nieistotności danego czynnika?

„Zawsze i tylko, jeśli C zachodzi w określonych warunkach W, zachodzi E, wywołane przez C” (Kotarbiński 1965, s. 113).

Jeśli obok przyczyny C wymieniamy warunki, wówczas C można traktować, jako przyczynę główną, natomiast warunki, jako przyczyny poboczne. Przyczyna główna, jak i warunki łącznie stanowią czynniki determinujące, a więc dopiero współwystępując są one przyczyną konieczną i wystarczającą zaistnienia skutku. Zatem, musimy uznać, że gdy C wystąpi bez obecności W, E nie zajdzie. Dodatek do definicji „w warunkach W” – jest prowizorycznym sformułowaniem pewnego prawa przyczynowego – ma sens jedynie wtedy, gdy C, E i W interpretujemy, jako nazwy ogólne. Prawo to ma treść empiryczną jedynie wtedy, gdy C przynajmniej w pewnych przypadkach występuję łącznie z W.

66

Jeżeli jednak warunki niezbędne są zupełnie niezależne od przyczyny, wówczas można wątpić czy powyższe sformułowanie wyraża warunkowanie przyczynowe. Ilekroć dochodzi trzeci czynnik, który może być równie doniosły, jak sama przyczyna mamy do czynienia z nieprzyczynowym determinowaniem⁴⁶. Warunki o których mowa, mogą dotyczyć nie tylko otoczenia obiektu, na który działa przyczyna (warunki zewnętrzne), ale też mogą być nimi szczególne własności samego obiektu, czy stanu w jakim się znajduje, a także wewnętrznych procesy, jakim podlega. Te zaś nie są determinantami przyczynowymi (przyczynami sprawczymi), bowiem te mają zgodnie z determinizmem mechanicystycznym charakter zewnętrzny.

Uwzględnienie warunków w analizie związków przyczynowych zwraca uwagę na fakt, że związek przyczynowy, dotyczy nie izolowanych faktów, lecz faktów traktowanych, jako elementy określonych klas lub rodzajów. Ponadto pozwala na uwzględnienie w wyjaśnieniach naukowych również innych czynników determinujących aniżeli mechaniczna przyczyna sprawcza, co wprowadza możliwość postulowania determinowania mentalnego. W niniejszej pracy będę posługiwać się pojęciem warunkowania przyczynowego zgodnego z wariantem b.), odrzucać zatem będę pojęcie przyczyny jako warunku dostatecznego.

4. Warunkowanie przyczynowe, jako konieczne, stałe i jednoznaczne