Roszczenia odsetkowe

U c h w a ł a SN z 5.4.1991 r.

III CZP 21/91, (OSNC 1991/10-12/121)

1. Jeżeli powstanie roszczenie o zapłatę odsetek za opóźnienie w spełnieniu świadczenia pieniężnego, to uzyskuje ono byt niezależny od długu głównego i według własnych reguł ulega przedawnieniu.

2. Roszczenie o odsetki staje się wymagalne osobno w każdym dniu opóźnienia i w związku z tym przedawnia się osobno za każdy dzień opóźnienia.

[…] Odsetki stanowią wynagrodzenie za używanie cudzych pieniędzy lub innych rzeczy zamiennych, płatne z reguły w rzeczach zamiennych tego samego rodzaju co dług główny, w stosunku do jego wysokości i czasu trwania używania. Obowiązek płacenia odsetek nie może powstać bez obowiązku zapłaty sumy głównej. Jest przeto długiem ubocznym, czyli akcesoryjnym. Skoro jednak raz powstanie, uzyskuje byt niezależny od długu głównego i może istnieć nawet po jego wygaśnięciu. Cały okres opóźnienia znany jest wierzycielowi dopiero po spełnieniu świadczenia głównego.

Odsetki należą się za czas opóźnienia, poczynając od dnia wymagalności długu, czyli bieg wymagalności odsetek rozpoczyna się już z pierwszym dniem opóźnienia, a kończy się w dniu dokonania zapłaty. Roszczenie pieniężne staje się wymagalne z chwilą, gdy wierzyciel uzyskuje prawną możliwość żądania zaspokojenia przysługującej mu wierzytelności, a dłużnik zostaje obarczony obowiązkiem spełnienia świadczenia. Z reguły z chwilą nadejścia terminu wykonania zobowiązanie staje się wymagalne, a dłużnik dopiero wtedy może popaść w opóźnienie. W dziedzinie zobowiązań bezterminowych (np. z czynów niedozwolonych) wierzyciel może żądać spełnienia z chwilą ich powstania. W zasadzie także dłużnik ma obowiązek świadczenia

z tą samą chwilą. Sytuacja taka odpowiada więc wymagalności roszczenia. Nie łączy się ona jednakże jeszcze z terminem spełnienia świadczenia. Ten termin zostanie określony w omawianych zobowiązaniach za pomocą wezwania do zapłaty. Dopiero bezskuteczny upływ tego terminu będzie oznaczać opóźnienie dłużnika.

W orzeczeniu IV CR 294/89 Sąd Najwyższy wyjaśnił: "roszczenie o zapłatę odsetek za opóźnienie w spełnieniu świadczenia pieniężnego, uzyskuje byt niezależny od długu głównego i według własnych reguł ulega przedawnieniu. Może więc ono istnieć, tak po wygaśnięciu wskutek przedawnienia świadczenia głównego, jak i po upływie terminu przedawnienia przewidzianego dla tego roszczenia, jeżeli zostało ono wcześniej spełnione".

Odsetki należą się za czas opóźnienia, tj. poczynając od dnia wymagalności długu, a kończąc na dniu jego zapłaty. Na ten zamknięty okres składają się poszczególne dni opóźnienia, a należność z tytułu odsetek narasta sukcesywnie, podwyższa się bowiem z każdym dniem o stosowną kwotę pieniężną. Rozróżnienie to ma wpływ na przedawnienie roszczenia o odsetki, które określa się za każdy dzień osobno.

[omówienie także pod art. 481 § 1 – M.A.]

U c h w a ł a SN z 5.4.1991 r.

III CZP 20/91, (OSNC 1991/10-12/120)

1. Termin przedawnienia roszczenia o zapłatę odsetek za opóźnienie w spełnieniu świadczenia pieniężnego, związanego z prowadzeniem działalności gospodarczej, wynosi od czasu wejścia w życie ustawy z dnia 28 lipca 1990 r. o zmianie ustawy - Kodeks cywilny (Dz. U. Nr 55, poz. 321) trzy lata.

2. Roszczenie o odsetki za opóźnienie w spełnieniu świadczenia pieniężnego staje się wymagalne osobno w każdym dniu opóźnienia i w związku z tym przedawnia się osobno za każdy dzień opóźnienia.

[…] W orzeczeniu z dnia 20 czerwca 1985 r. 05-3581/85 Główna Komisja Arbitrażowa wyraziła pogląd, że "roszczenie o zapłatę odsetek za opóźnienie w spełnieniu świadczenia pieniężnego przedawnia się z upływem terminu przedawnienia roszczenia o zapłatę świadczenia pieniężnego...".

W brzmieniu obowiązującym do dnia 1 października 1990 r. k.c. przewidywał odmienne terminy przedawnienia dla roszczeń jednostek gospodarki uspołecznionej, które podlegały państwowemu arbitrażowi gospodarczemu i dla roszczeń innych podmiotów. Pierwsze z nich przedawniały się w jednym, wspólnym dla wszystkich roszczeń jednorocznym terminie (art. 118 k.c.). Zgodnie z obecnym brzmieniem art. 118 k.c., nadanym mu w ustawie z dnia 28 lipca 1990 r. o zmianie ustawy - kodeks cywilny (Dz. U. Nr 55, poz. 321), roszczenie o zapłatę odsetek za opóźnienie w spełnieniu świadczenia pieniężnego, związanego z działalnością gospodarczą, przedawnia się również w takim samym terminie jak wszystkie inne roszczenia związane z taką działalnością, ale trzyletnim. W obowiązującym w tym zakresie stanie prawnym pozostanie bez znaczenia, czy roszczenie o zapłatę odsetek za opóźnienie będzie się wyrażało żądaniem określonej sumy odsetek, wyliczonej za cały czas opóźnienia, czy też roszczenie to zostanie zgłoszone w takiej postaci, że wierzyciel będzie żądał odsetek

ART.118 KODEKSU CYWILNEGO

od określonej kwoty pieniężnej za czas opóźnienia według stosownej stopy procentowej.

[…] Artykuł 360 k.c. nie dotyczy terminu płatności odsetek ustawowych. Jak wynika z jego brzmienia, określa on termin płatności odsetek, który może być przedmiotem stosownej umowy (zastrzeżenia) stron, a zatem odsetek kredytowych.

Jeżeli więc dłużnik się opóźnia, bo nie spełnia świadczenia w oznaczonym terminie, a termin nie był oznaczony, i nie spełnia świadczenia po wezwaniu przez wierzyciela (art. 476 k.c.), następują dwa skutki:

1) dochodzi do wymagalności świadczenia głównego (art. 455 k.c.), 2) powstaje roszczenie o zapłatę odsetek za czas opóźnienia.

W tym jednoczesnym wystąpieniu dwóch wyżej wymienionych skutków wyraża się akcesoryjność roszczenia o zapłatę odsetek […]. Odmienny charakter roszczeń o świadczenie pieniężne i roszczeń o zapłatę odsetek za opóźnienie decyduje o tym, że chociaż terminy przedawnienia obu tych roszczeń są w sferze związanej z działalnością gospodarczą identyczne, to jednak upływ tych terminów nie może nastąpić w jednym czasie.

Świadczenie pieniężne nie spełnione w oznaczonym terminie albo nie spełnione niezwłocznie po wezwaniu staje się od razu w całości wymagalne i może być w całości dochodzone. Natomiast roszczenie o zapłatę odsetek za opóźnienie, chociaż powstaje już z pierwszym dniem opóźnienia, powstaje tylko co do odsetek za ten dzień.

W razie dalszego opóźnienia proces powstawania tego roszczenia toczy się dalej, tzn. wierzyciel nabywa prawo do odsetek oddzielnie za każdy kolejny dzień - przez cały czas opóźnienia. Chwila powstania roszczenia o zapłatę odsetek za opóźnienie jest, przy braku ustawowo określonych terminów płatności tych odsetek, jednoznaczna z chwilą ich wymagalności, czemu dawało wyraz orzecznictwo Sądu Najwyższego m.in. w uchwale składu 7 sędziów III PZP 18/79. Jeżeli zaś roszczenie o zapłatę odsetek za opóźnienie powstaje i staje się wymagalne oddzielnie w każdym kolejnym dniu opóźnienia, to bieg przedawnienia tego roszczenia będzie się rozpoczynał zgodnie z treścią art. 120 k.c. również oddzielnie z każdym dniem opóźnienia.

[omówienie także pod art. 481 § 1 – M.A.]

U c h w a ł a SN z 9.11.1994 r.

III CZP 141/94, (MP 1995/3/83)

Roszczenie o odsetki ulega przedawnieniu w terminie przewidzianym dla świadczeń okresowych, niezależnie od charakteru długu głównego.

[…] Jeśli bowiem jednolity jest pogląd, że roszczenie o odsetki przedawnia się według własnych, odrębnych od długu głównego reguł, to jednocześnie nie jest trafne wiązanie tych reguł z tymi, które przewidziane są dla samego świadczenia głównego.

Z tego też względu skład Sądu Najwyższego rozstrzygający przedstawione w tej sprawie zagadnienie prawne nie podziela poglądu wyrażonego (zresztą bez pełniejszej motywacji) w powoływanej uchwale Sądu Najwyższego z dnia 5.4.1991 r., iż termin przedawnienia roszczenia o zapłatę odsetek uzależniony jest od tego w ramach jakiej działalności powstało niespełnione w terminie świadczenie pieniężne.

Pogląd taki nie znajduje oparcia w powołanym na jego uzasadnienie przepisie art. 118 k.c. w części odnoszącej się do roszczeń związanych z prowadzeniem

działalności gospodarczej. Roszczenie o odsetki traci więź zarówno z taką działalnością, jak i z każdym innym stosunkiem prawnym, rodzącym obowiązek spełnienia świadczenia pieniężnego. Samodzielną jego podstawę stanowi przepis art. 481 § 1 k.c.

W § 2 tego artykułu zawarto uregulowanie nawiązujące do odsetek umownych.

Podkreśla to potrzebę - wzorem aprobowanego uregulowania istniejącego w kodeksie zobowiązań - przyjęcia rozwiązania jednolicie traktującego termin przedawnienia obu rodzajów odsetek. Jeśli więc odsetki umowne (kapitałowe) są niewątpliwie świadczeniem okresowym, to brak przesłanek przemawiających przeciwko odmiennej ocenie odsetek ustawowych. Przeciwnie - okresowa wymagalność roszczenia o odsetki za opóźnienie w spełnieniu świadczenia pieniężnego przemawia za uznaniem, że obowiązek ich zapłaty ma charakter świadczenia okresowego.

Określenia terminu przedawnienia roszczenia o odsetki należy więc poszukiwać w prawdzie także w art. 118 k.c., jednak jednolicie w tej jego części, która odnosi się do roszczeń o świadczenia okresowe.

Przy przyjęciu odmiennego poglądu określenie terminu przedawnienia powstałego roszczenia o odsetki wymagałoby każdorazowego powracania do charakteru i źródeł powstania świadczenia (długu) głównego, a w konsekwencji prowadziłoby do nader zróżnicowanego traktowania poszczególnych roszczeń o odsetki z punktu widzenia terminu przedawnienia w zależności od terminu przedawnienia przewidzianego dla roszczenia o samo świadczenie pieniężne spełnianie z opóźnieniem.

[omówienie także pod art. 481 § 1 – M.A.]

U c h w a ł a SN z 17.6.2003 r.

III CZP 37/03, (OSNC 2004/5/70)

Roszczenie o odsetki za opóźnienie w zapłacie ceny wynikającej z umowy sprzedaży zawartej w zakresie działalności przedsiębiorstwa sprzedawcy przedawnia się z upływem lat dwóch (art. 554 k.c.).

[…] Pogląd, zgodnie z którym odsetki są świadczeniem o charakterze okresowym, prezentowany jest konsekwentnie w orzecznictwie Sądu Najwyższego (por.

m.in. III CRN 181/76, III CZP 20/91, III CZP 21/91, III CZP 141/94, III CKN 548/00).

Jednocześnie Sąd Najwyższy w wyroku IV CR 294/89 oraz w uchwale III CZP 141/94, zajął stanowisko, zgodnie z którym roszczenie o odsetki ulega przedawnieniu w terminie przewidzianym dla świadczeń okresowych (art. 118 k.c.), niezależnie od charakteru długu głównego. Roszczenie o odsetki traci bowiem więź z roszczeniem głównym, gdyż jego samodzielną podstawę stanowi art. 481 § 1 k.c.

Przepisem szczególnym w stosunku do art. 118 k.c. pozostaje art. 554 k.c.

Zgodnie z jego treścią, roszczenia z tytułu sprzedaży dokonanej w zakresie działalności przedsiębiorstwa sprzedawcy przedawniają się z upływem lat dwóch. Pozostaje zatem jedynie do rozważenia kwestia, czy roszczenie o zapłatę odsetek za opóźnienie w uiszczeniu ceny sprzedaży, mieści się w określeniu "roszczenia z tytułu sprzedaży...".

[…] Należy odwołać się do treści art. 56 k.c. (na co także trafnie wskazano w doktrynie). Zgodnie z tym przepisem czynność prawna wywołuje nie tylko skutki w niej wyrażone, ale również te, które wynikają z ustawy, zasad współżycia społecznego i z ustalonych zwyczajów. Oznacza to, że treść stosunku obligacyjnego wykreowanego zawarciem umowy sprzedaży może być bogatsza niż wynikałoby to

ART.118 KODEKSU CYWILNEGO

z treści samej umowy. Niektóre elementy wchodzą do stosunku prawnego niezależnie od woli stron czynności prawnej. Takim elementem jest prawo do odsetek ustawowych za opóźnienie w spełnieniu świadczenia pieniężnego. Uprawnienie wynikające z ustawy staje się jednym ze składników stosunku obligacyjnego i pozostaje w ścisłym związku z roszczeniem głównym. Odsetki za opóźnienie wynikają z konkretnego stosunku prawnego - tego samego, z którego wynika obowiązek spełnienia świadczenia głównego.

Powyższe rozważania uzasadniają stanowisko, zgodnie z którym roszczenie o odsetki za opóźnienie w zapłacie ceny wynikającej z umowy sprzedaży zawartej w zakresie działalności przedsiębiorstwa sprzedawcy przedawnia się z upływem lat dwóch, a zatem w terminie wynikającym z art. 554 k.c.

U c h w a ł a SN (7 sędziów) z 26.1.2005 r.

III CZP 42/04, (OSNC 2005/9/149)

Ustanowiony w art. 118 k.c. termin przedawnienia roszczeń o świadczenia okresowe stosuje się do roszczeń o odsetki za opóźnienie także wtedy, gdy roszczenie główne ulega przedawnieniu w terminie określonym w art. 554 k.c. Roszczenie o odsetki za opóźnienie przedawnia się jednak najpóźniej z chwilą przedawnienia się roszczenia głównego.

[…] Na gruncie wspomnianych ustawodawstw (niemieckiego, francuskiego, szwajcarskiego, austryjackiego i międzynarodowych umów), w tych sytuacjach, w których roszczenie główne przedawnia się w terminie dłuższym od terminu przedawnienia roszczeń o odsetki za opóźnienie, problem późniejszego przedawnienia się roszczeń o odsetki za opóźnienie w zasadzie nie ma okazji się ujawnić, a jeśli się ujawni, późniejszemu przedawnieniu się roszczeń o odsetki za opóźnienie przeciwdziała reguła, zgodnie z którą wraz z przedawnieniem się roszczenia głównego przedawniają się także roszczenia o świadczenia uboczne, choćby nawet nie upłynął jeszcze termin ich przedawnienia.

W rezultacie, z Kodeksu zobowiązań w odniesieniu do przedawnienia roszczeń o odsetki za opóźnienie wynikał stan prawny w istocie swej zbieżny z przedstawionym wyżej stanem prawnym mającym oparcie w kodeksie cywilnym niemieckim w pierwotnym brzmieniu i w kodeksie cywilnym austriackim.

W orzecznictwie Sądu Najwyższego przewagę zdobył pogląd kwalifikujący roszczenia o odsetki za opóźnienie jako roszczenia o świadczenia okresowe i - w konsekwencji - opowiadający się za stosowaniem do nich trzyletniego terminu przedawnienia ustanowionego w art. 118 k.c. dla roszczeń o świadczenia okresowe.

[…] w przypadku obowiązku zapłaty odsetek za opóźnienie uznać za spełnioną tę - nietrafnie przez niektórych negowaną - przesłankę warunkującą okresowy charakter świadczeń, która odwołuje się do czynnika czasu: zależności rozmiaru należności od jego upływu. Ostateczna suma należna tytułem odsetek za opóźnienie nie daje się z góry określić, ponieważ w chwili powstania obowiązku ich zapłaty nie wiadomo w sposób pewny, kiedy główne świadczenie pieniężne zostanie spełnione. Przy przyjęciu, że omawiane odsetki - tak jak uznaje przedstawione wyżej orzecznictwo i aprobująca je część piśmiennictwa - są wymagalne oddzielnie za każdy dzień opóźnienia, spełniona

jest także kolejna - kluczowa - przesłanka do ich kwalifikowania jako świadczeń okresowych: układanie się w szereg kolejno po sobie w równych odstępach czasu wymagalnych świadczeń, z których każde jest przedmiotem odrębnego roszczenia.

Wzajemna relacja określonych w art. 118 k.c. ogólnych terminów przedawnienia jest wyjaśniana różnie.

[…] Według natomiast drugiego stanowiska, najpierw wymaga zbadania, czy roszczenie jest roszczeniem o świadczenie okresowe. Jeżeli odpowiedź jest pozytywna, roszczenie bez względu na swoje inne cechy, a więc choćby jednocześnie było związane z prowadzeniem działalności gospodarczej, przedawnia się z upływem terminu właściwego dla roszczeń o świadczenia okresowe. Dwa pozostałe terminy wymienione w art. 118 k.c. dotyczą tylko roszczeń o te świadczenia, które nie mają charakteru okresowego. W konsekwencji, zgodnie z omawianym stanowiskiem, z upływem trzyletniego terminu przedawnienia ustanowionego dla roszczeń okresowych przedawniałyby się wszystkie roszczenia o odsetki za opóźnienie, zarówno wykazujące związek z prowadzeniem działalności gospodarczej, jak i nie wykazujące. Za trafne należy uznać drugie stanowisko.

Przewidziany w omawianym przepisie [art. 118 k.c.] ogólny termin przedawnienia roszczeń związanych z prowadzeniem działalności gospodarczej ma oczywiście - jak i dwa pozostałe ustanowione w nim terminy - zastosowanie tylko wtedy, gdy dane roszczenie z mocy przepisu szczególnego nie ulega przedawnieniu w innym terminie.

[…] szczególny termin przedawnienia roszczeń o świadczenia okresowe musi wynikać z przepisu dotyczącego takich roszczeń, to jest z przepisu, którego treść na to wskazuje.

[…] należy przyjąć, że szczególny termin przedawnienia roszczeń o świadczenia okresowe może wynikać tylko z takiego przepisu, którego treść wskazuje na to, że przewidziany w nim termin dotyczy takich właśnie roszczeń. [SN jako przykład podaje:

art. 125 § 1 k.c. i 70 ust. 2 w zw. z art. 48 prawa wekslowego – K.S.]

[…] należy więc odrzucić możliwość stosowania do uznawanych za roszczenia o świadczenia okresowe w rozumieniu art. 118 k.c. roszczeń o odsetki za opóźnienie w zapłacie ceny z tytułu sprzedaży dokonanej w zakresie działalności przedsiębiorstwa sprzedawcy przepisu art. 554 k.c. […] Ostatnio wymieniony przepis nie jest przepisem szczególnym w stosunku do art. 118 k.c. w zakresie ustanowionego w nim terminu przedawnienia roszczeń o świadczenia okresowe. Ma on taki charakter wobec art.

118 k.c. tylko w zakresie ustanowionego w nim terminu przedawnienia roszczeń związanych z prowadzeniem działalności gospodarczej.

Jak wiadomo, szeroko także jest przyjęta współcześnie w poszczególnych systemach prawnych oraz w obrocie międzynarodowym, wywodzona z akcesoryjności reguła, zgodnie z którą wraz z przedawnieniem się roszczenia głównego przedawniają się roszczenia o świadczenia uboczne, choćby nawet nie upłynął jeszcze termin ich przedawnienia. Niewysłowienie omawianej reguły w przepisie Kodeksu cywilnego ma swoje uzasadnienie historyczne. Twórcy Kodeksu zobowiązań traktowali ją, jak wynika z wcześniejszych wyjaśnień, za tak dalece oczywistą, że uznali wysłowienie jej w przepisie za zbędne.

ART.118 KODEKSU CYWILNEGO