Rynek bilansujący

1.2.4.1. Funkcje i struktura polskiego rynku bilansującego

Rynek bilansujący stanowi miejsce, na którym wykonuje się obsługę fi-zycznej realizacji transakcji finansowych energią, zawartych w pozostałych segmentach hurtowego rynku energii. To właśnie ten segment jest ostatecznym chwilowym rynkiem energii elektrycznej, na którym wykonywany jest rzeczy-wisty obrót wcześniej zakontraktowaną energią. Jego zadanie polega ponadto na ostatecznym zrównoważeniu wytwarzania i zapotrzebowania całego rynku energii elektrycznej oraz na rozliczeniu niezbilansowania poszczególnych uczestników. Ma więc on nieco odmienny charakter od poprzednio omawianych segmentów rynku, ponieważ jako miejsce obsługi fizycznych dostaw energii w najsilniejszy sposób łączy ze sobą elementy techniczne i handlowe. W naszej pracy, naturalnie, skupimy się przede wszystkim na tych ostatnich, sygnalizując jedynie najważniejsze kwestie o charakterze technicznym.

Podmiotem prowadzącym rynek bilansujący i jego centralnym elementem jest OSP – operator systemu przesyłowego (w Polsce to spółka Polskie Sieci Elektroenergetyczne Operator SA), ponieważ to właśnie on odpowiada za zrównoważenie systemu elektroenergetycznego kraju, a następnie na podstawie wyników działania rynku bilansującego prowadzi operacje techniczne związane z zaplanowaniem pracy systemu elektroenergetycznego w celu fizycznej realizacji zakontraktowanych dostaw energii. To z nim uczestnicy rynku energii prowadzą transakcje mające zapewnić bezpieczeństwo funkcjonowania rynku energii elektrycznej jako całości oraz umożliwić wykonanie dostaw energii. Jak już wspomnieliśmy w charakterystyce rynku bilansującego, w punkcie 1.2.1, możemy przy tym mówić o dwóch sposobach uczestnictwa w rynku bilansują-cym: pasywnym, związanym z rozliczaniem własnego niezbilansowania, oraz aktywnym, związanym z kształtowaniem ceny na rynku chwilowym.

Operacje związane z transakcjami na rynku bilansującym, niezależnie od szczegółów jego implementacji w danym kraju, prowadzone są z krótkim wy-przedzeniem czasowym, najwyżej na dzień przed dobą fizycznej realizacji dostaw (dobą handlową). Dla przykładu, w Polsce, z tego punktu widzenia, całość rynku bilansującego podzielona jest na dwa podstawowe podsegmenty:

– rynek bilansujący dnia następnego (RBN), na którym dokonuje się zgło-szeń pozycji kontraktowych dla transakcji energią elektryczną do operatora rynku bilansującego (OSP), w dniu poprzedzającym dobę fizycznej dostawy (dniu n – 1),

– rynek bilansujący dnia bieżącego (RBB), na którym uczestnicy rynku ko-rygują swoje pozycje kontraktowe zgłoszone w dniu poprzednim, zgłaszając operatorowi rynku bilansującego transakcje z rynków dnia bieżącego.

By lepiej zrozumieć mechanizmy działania rynku bilansowego, w bieżącym podrozdziale przyjrzymy dokładniej jego strukturze, organizacji i procedurom funkcjonowania. Podobnie jak w poprzednim podrozdziale naszą dyskusję oprzemy na analizie polskiego rynku bilansującego, prowadzonego przez spółkę Polskie Sieci Elektroenergetyczne Operator SA.

Ramy prawne działania rynku bilansującego w Polsce oraz funkcji operato-ra systemu przesyłowego w tym zakresie określa ustawa Prawo energetyczne (Dz.U. z 2012, poz. 1059 j.t.) (PE-JT-URE 2012). W jej ramach należy zwrócić uwagę przede wszystkim na art. 9c, ust. 2, pkt 8, 9, 9a, na mocy których spółka PSE Operator, jako operator systemu przesyłowego elektroenergetycznego, odpowiedzialna jest za realizację podstawowych funkcji bilansujących na rynku energii elektrycznej:

8) zakup usług systemowych niezbędnych do prawidłowego funkcjonowania systemu elek-troenergetycznego, niezawodności pracy tego systemu i utrzymania parametrów jakościowych energii elektrycznej;

9) bilansowanie systemu elektroenergetycznego, określanie i zapewnianie dostępności od-powiednich rezerw zdolności wytwórczych, przesyłowych i połączeń międzysystemowych na potrzeby równoważenia bieżącego zapotrzebowania na energię elektryczną z dostawami tej energii, zarządzanie ograniczeniami systemowymi oraz prowadzenie rozliczeń wynikających z:

a) niezbilansowania energii elektrycznej dostarczonej i pobranej z systemu elektroenerge-tycznego,

b) zarządzania ograniczeniami systemowymi;

9a) prowadzenie centralnego mechanizmu bilansowania handlowego.

Ponadto w ustawie Prawo energetyczne (Dz.U. z 2012, poz. 1059 j.t.) (PE- -JT-URE 2012) w art. 3 zdefiniowano kilka podstawowych pojęć związanych z realizacją przedstawionych obowiązków, precyzujących podstawy działania poszczególnych elementów rynku bilansującego:

– bilansowanie systemu jako „działalność gospodarczą wykonywaną przez operatora systemu przesyłowego lub dystrybucyjnego w ramach świadczonych usług przesyłania lub dystrybucji, polegającą na równoważeniu zapotrzebowania na paliwa gazowe lub energię elektryczną z dostawami tych paliw lub energii” (ust. 23a),

– zarządzanie ograniczeniami systemowymi jako „działalność gospodar-czą wykonywaną przez operatora systemu przesyłowego lub dystrybucyjnego w ramach świadczonych usług przesyłania lub dystrybucji w celu zapewnienia bezpiecznego funkcjonowania systemu gazowego albo systemu elektroenerge-tycznego oraz zapewnienia […] wymaganych parametrów technicznych paliw gazowych lub energii elektrycznej w przypadku wystąpienia ograniczeń tech-nicznych w przepustowości tych systemów” (ust. 23b),

– bilansowanie handlowe jako „zgłaszanie operatorowi systemu przesyło-wego elektroenergetycznego przez podmiot odpowiedzialny za bilansowanie

handlowe do realizacji umów sprzedaży energii elektrycznej zawartych przez użytkowników systemu i prowadzenie z nimi rozliczeń różnicy rzeczywistej ilości dostarczonej albo pobranej energii elektrycznej i wielkości określonych w tych umowach dla każdego okresu rozliczeniowego” (ust. 40),

– centralny mechanizm bilansowania handlowego jako „prowadzony przez operatora systemu przesyłowego, w ramach bilansowania systemu, mechanizm rozliczeń podmiotów odpowiedzialnych za bilansowanie handlowe, z tytułu niezbilansowania energii elektrycznej dostarczonej oraz pobranej przez użytkowników systemu, dla których te podmioty prowadzą bilansowanie handlowe” (ust. 41),

– podmiot odpowiedzialny za bilansowanie handlowe jako „osobę fi-zyczną lub prawną uczestniczącą w centralnym mechanizmie bilansowania handlowego na podstawie umowy z operatorem systemu przesyłowego, zajmu-jącą się bilansowaniem handlowym użytkowników systemu” (ust. 42).

W art. 9g ust. 6 ustawy Prawo energetyczne (PE-JT-URE 2012) nałożony został również następujący obowiązek: „warunki w zakresie bilansowania systemu elektroenergetycznego […] powinny umożliwiać dokonywanie zmian grafiku handlowego w dniu jego realizacji oraz bilansowanie tego systemu także przez zmniejszenie poboru energii elektrycznej przez odbiorców niespowodo-wane wprowadzonymi ograniczeniami”. Regulacje te spowodowały wprowa-dzenie rynku bilansującego dnia bieżącego (RBB), natomiast prace nad przygo-towaniem funkcjonowania aktywnego popytu na rynku bilansującym trwają obecnie w spółce PSE Operator (Midera 2011).

Operator systemu przesyłowego, w myśl cytowanej ustawy Prawo energe-tyczne (PE-JT-URE 2012, art. 9g, ust. 1, ust. 6), ma również obowiązek opraco-wania odpowiedniej instrukcji ruchu i eksploatacji sieci przesyłowej, zawierającej wyodrębnioną część dotyczącą bilansowania systemu i zarządzania ogranicze-niami w systemie elektroenergetycznym. Zgodnie z art. 9g, ust. 6 ustawy, powinna ona przy tym określać następujące elementy (PE-JT-URE 2012):

1) warunki, jakie muszą być spełnione w zakresie bilansowania systemu i zarządzania ogra-niczeniami systemowymi;

2) procedury:

a) zgłaszania i przyjmowania przez operatora systemu przesyłowego elektroenergetyczne-go do realizacji umów sprzedaży oraz programów dostarczania i odbioru energii elek-trycznej,

b) zgłaszania do operatora systemu przesyłowego umów o świadczenie usług przesyłania paliw gazowych lub energii elektrycznej,

c) bilansowania systemu, w tym sposób rozliczania kosztów jego bilansowania,

d) zarządzania ograniczeniami systemowymi, w tym sposób rozliczania kosztów tych ograniczeń,

e) awaryjne;

3) sposób postępowania w stanach zagrożenia bezpieczeństwa zaopatrzenia w paliwa gazowe lub energię elektryczną;

4) procedury i zakres wymiany informacji niezbędnej do bilansowania systemu i zarządzania ograniczeniami systemowymi;

5) kryteria dysponowania mocą jednostek wytwórczych energii elektrycznej, uwzględniają-ce, w przypadku elektrowni jądrowych, wymagania w zakresie bezpieczeństwa jądrowego i ochrony radiologicznej określone przepisami ustawy z dnia 29 listopada 2000 r. – Prawo atomowe, oraz kryteria zarządzania połączeniami systemów gazowych albo systemów elektro-energetycznych;

6) sposób przekazywania użytkownikom systemu informacji o warunkach świadczenia usług przesłania energii elektrycznej oraz pracy krajowego systemu elektroenergetycznego.

Instrukcja ruchu i eksploatacji sieci przesyłowej podlega zatwierdzeniu przez prezesa Urzędu Regulacji Energetyki, stając się w ten sposób dokumentem formalnoprawnym, regulującym funkcjonowanie rynku bilansującego. Dokładnie w art. 9g, ust. 12 ustawy Prawo energetyczne (PE-JT-URE 2012) stwierdza się:

Użytkownicy systemu, w tym odbiorcy, których urządzenia, instalacje lub sieci są przyłą-czone do sieci operatora systemu gazowego lub systemu elektroenergetycznego, lub korzystający z usług świadczonych przez tego operatora, są obowiązani stosować się do warunków i wymagań oraz procedur postępowania i wymiany informacji określonych w instrukcji zatwierdzonej przez Prezesa Urzędu Regulacji Energetyki i ogłoszonej w Biuletynie Urzędu Regulacji Energetyki. Instrukcja ta stanowi część umowy o świadczenie usług przesyłania lub dystrybucji paliw gazowych lub energii elektrycznej lub umowy kompleksowej.

Dokumentem określającym szczegółowe regulacje rynku bilansującego jest więc wydana przez operatora systemu przesyłowego, spółkę PSE Operator SA

Instrukcja ruchu i eksploatacji sieci przesyłowej. Bilansowanie systemu i za-rządzanie ograniczeniami systemowymi (PSE-IRiESP 2012). Zgodnie z nią, podmiotami uczestniczącymi w rynku bilansującym są uczestnicy rynku bilan-sującego (URB), operatorzy rynku (OR) oraz operatorzy systemu.

Uczestnikiem Rynku Bilansującego jest podmiot, który ma zawartą Umowę o świadczenie usług przesyłania z OSP […], na mocy której, w celu zapewnienia sobie zbilansowania handlowe-go, realizuje dostawy energii poprzez obszar Rynku Bilansującego oraz podlega rozliczeniom z tytułu działań obejmujących bilansowanie energii i zarządzanie ograniczeniami systemowymi (PSE-IRiESP 2012, p. 2.1.1.2).

Może być to podmiot fizycznie przyłączony do sieci przesyłowej lub frag-mentów sieci dystrybucyjnych objętych obszarem rynku bilansującego lub podmiot nieprzyłączony, który nie ma urządzeń i instalacji fizycznie przyłączo-nych do sieci przesyłowej lub sieci dystrybucyjnej objętej obszarem rynku bilansującego, natomiast jest uczestnikiem rynku energii – występuje jako strona transakcji sprzedaży lub kupna energii elektrycznej, których realizacja następuje w obszarze rynku bilansującego.

Charakter uczestnictwa w rynku bilansującym zależy oczywiście od funkcji danego podmiotu. Dokładniej precyzując, zgodnie z IRiESP, uczestników rynku

bilansującego podzielić możemy na następujące rodzaje (PSE-IRiESP 2012, p. 2.1.1.4):

1. Wytwórcy energii elektrycznej (URBW) – podmioty działające na rynku