Struktura rynku giełdowego – Towarowa Giełda Energii SA w Warszawie

Sposoby implementacji segmentu giełdowego na hurtowym rynku energii elektrycznej zależą oczywiście od konkretnego przypadku. Mogą one różnić się między sobą detalami dotyczącymi warunków funkcjonowania poszczególnych instrumentów, działania mechanizmu aukcyjnego czy też szczegółami w orga-nizacji procesu giełdowego. Istnieje jednak pewien wspólny schemat konstrukcji rozwiązań giełdowych na rynku energii elektrycznej, stosowany w zdecydowa-nej większości przypadków. W miarę standardowy charakter dotyczy przede wszystkim tego, co nas będzie interesować najbardziej, czyli mechanizmu ustalania równowagi popytowo-cenowej.

W naszej pracy, aby w sposób bardziej określony przedstawić zasadę dzia-łania segmentu giełdowego, skupimy się, ze zrozumiałych względów, przede wszystkim na mechanizmach funkcjonowania Towarowej Giełdy Energii SA (TGE SA) w Warszawie. Stanowi ona bowiem jeden z głównych elementów polskiego rynku energii elektrycznej. Jak podano w komunikatach prasowych TGE SA, w czerwcu 2012 r. łączny udział obrotu na rynkach energii elektrycz-nej Towarowej Giełdy Energii SA w pokryciu całościowego godzinowego zapotrzebowania na energię w krajowym systemie elektroenergetycznym (KSE) osiągnął już niemal 85%. Przy okazji polska giełda stanowi dosyć dobry przykład rozwiniętej giełdy energii funkcjonującej w ramach konkurencyjnego rynku energii elektrycznej. Oferuje ona większość charakterystycznych produk-tów, a mechanizmy transakcyjne na rynkach TGE SA w dużej mierze odpowia-dają standardom stosowanym w tej dziedzinie.

Towarowa Giełda Energii SA w Warszawie została zarejestrowana i rozpo-częła działalność w dniu 7 grudnia 1999 r. Pierwszy jej rynek, o charakterze

spot, w formie rynku dnia następnego, uruchomiono już w pół roku później, tj. 30 czerwca 2000 r. TGE SA jest giełdą towarową w rozumieniu Ustawy o giełdach towarowych z dnia 26 października 2000 r. i ma licencję Komisji Nadzoru Finansowego. Od lutego 2012 r. stanowi część grupy Giełdy Papierów Wartościowych SA.

Najważniejsze elementy struktury rynków funkcjonujących na Towarowej Giełdzie Energii zostały przedstawione na rysunku 1.2.9. Rysunek ten nie obejmuje oczywiście wszystkich aspektów działalności giełdy. Wybrane zostały tylko najbardziej istotne składowe, związane bezpośrednio z handlem energią elektryczną i produktami z nią związanymi. TGE SA prowadzi wiele innych

działań, których opis w naszej pracy pominiemy. Zaliczyć można do nich np. prowadzenie działalności szkoleniowej oraz informacyjnej.

Jak więc widzimy na rysunku 1.2.9, Towarowa Giełda Energii SA prowadzi różnorodne rynki pozwalające na obrót energią elektryczną oraz produktami z nią powiązanymi. Opiszmy nieco dokładniej każdy z nich.

Rysunek 1.2.9. Najważniejsze elementy struktury rynków Towarowej Giełdy Energii SA w zakresie handlu energią elektryczną i produktami z nią związanymi

Źródło: opracowanie własne

Rynek dnia następnego (RDN) – obecnie jest podstawowym rynkiem spot

dla energii elektrycznej w Polsce. Transakcje na nim zawierane są nie później niż w dniu poprzedzającym dobę dostawy. Prowadzone procesy handlowe dotyczą trzech rodzajów instrumentów ofertowych: godzinowych (RDN i RDS)

TGE SA Rynek dnia następnego (RDN) ^Instrumenty godzinoweRDN Instrumenty blokoweRDN Instrumenty godzinoweRDS Instrumenty godzinoweRDB Rynek dnia bieżącego(RDB) Rynek terminowy towarowy(RTT) Aukcje energii Kontrakty

BASE ^Kontrakty PEAK

Rynek uprawnień do emisjiCO2 Rejestr świadectw pochodzenia Kontrakty OFFPEAK Rynek praw majątkowych

oraz blokowych RDN. Oferty godzinowe notowane są dla każdej godziny doby handlowej rozłącznie, tworząc w zasadzie 24 niezależne, równolegle prowadzo-ne rynki. Instrumenty godzinowe RDN dotyczą zwykłych ofert na rynku krajowym, zaś instrumenty godzinowe RDS – specjalnych ofert łączonych dla energii i praw przesyłowych jednocześnie, w ramach procesu tzw. łączenia rynków (Market Coupling) w wymianie międzynarodowej na rynku RDS utworzonym przez TGE SA i współpracujące giełdy zagraniczne. Instrumenty blokowe RDN dotyczą ofert kontraktów na wybrane bloki połączonych godzin doby handlowej. TGE SA oferuje obecnie trzy rodzaje ofert blokowych: BASE (cała doba), PEAK (godziny 7–22), OFFPEAK (godziny 23–7). Notowania odbywają się w systemie kursu jednolitego (2 fixingi dla krajowych instrumen-tów godzinowych RDN plus trzeci dla instrumeninstrumen-tów RDS), w systemie notowań ciągłych (z wyjątkiem instrumentów RDS) oraz w transakcjach pozasesyjnych.

Rynek dnia bieżącego (RDB) – umożliwia korygowanie pozycji

kontrakto-wych przez uczestników rynku w dniu poprzedzającym oraz w trakcie doby realizacji dostaw energii. Obecnie na Towarowej Giełdzie Energii SA na rynku RDB notowane są instrumenty godzinowe, czyli jednorazowe kontrakty dostawy, na konkretną godzinę doby. Notowania na rynku RDB prowadzone są wyłącznie w trybie notowań ciągłych. Dla godzin nocnych i porannych sesja zamykana jest w dniu poprzedzającym dobę dostawy energii (ale później niż w przypadku RDN). Dla godzin późniejszych, począwszy od H11 (czyli 10–11), notowania prowadzone są także w dniu dostawy oraz kończą się na dwie i pół godziny wcześniej przed godziną dostawy (tzn. dla H11 notowania zamykają się ostatecznie o 7.30, dla H12 o godzinie 8.30 itd.). Jednakże dla wszystkich godzin handlowych późniejszych od H18 sesja zamykana jest ostatecznie o godzinie 14.30.

Rynek towarowy terminowy (RTT) – w odróżnieniu od poprzednio

cha-rakteryzowanych rynków funkcjonujących na Towarowej Giełdzie Energii SA, RTT umożliwia zawieranie kontraktów o dłuższym okresie trwania, pozwalają-cych na ustalenie ceny energii elektrycznej w dłuższym horyzoncie czasowym. W obrocie na RTT pozostają kontrakty typu forward z fizyczną realizacją, tzn. takie, w których

sprzedawca (wystawca kontraktu) zobowiązuje się do dostarczenia energii elektrycznej w określonym terminie w przyszłości i po określonej cenie, a nabywca (nabywca kontraktu) zobowiązuje się do nabycia energii elektrycznej w określonym terminie i po określonej cenie (TGE 2012).

Kontrakty notowane na giełdzie mają standardowy charakter. Ze względu na termin wykonania, na TGE SA obraca się kontraktami tygodniowymi, miesięcznymi, kwartalnymi i rocznymi. Dostawa może obejmować całą dobę (24 godziny) – kontrakty typu BASE7 (na wszystkie dni tygodnia) i BASE5 (na dni robocze), godziny szczytowe doby (7.00–22.00, 15 godzin) – kontrakty typu PEAK7 i PEAK5 (również na wszystkie i robocze dni tygodnia) oraz godziny

pozaszczytowe (godziny od 0.00 do 7.00 i od 22.00 do 24.00 w dni robocze oraz cała doba w dni wolne od pracy) – kontrakty typu OFFPEAK. Handel kontrak-tami na RTT prowadzony jest tylko w systemie notowań ciągłych.

Aukcje energii – segment ten stanowi element rynku terminowego będący rozszerzeniem systemu notowań ciągłych na kontraktach terminowych na rynku RTT. Aukcje organizowane są na zlecenie uczestników giełdy. Ich cel polega na obrocie kontraktami forward, przede wszystkim o dużych wolumenach energii i długich okresach trwania (kwartalnym i rocznym). Kontrakty, którymi obraca się w systemie aukcji na TGE SA, mają również charakter standaryzowany.

Rynek uprawnień emisji CO₂ (RUE) – stanowi element krajowego i

euro-pejskiego systemu handlu uprawnieniami do emisji CO2. Notowania prowadzo-ne są dwa razy w tygodniu (we wtorek i w czwartek) w systemie kursu jednoli-tego, jak również w formie notowań ciągłych oraz transakcji pozasesyjnych. Obrót dotyczy kontraktów spot (CO₂-2012) na dostawę uprawnień do emisji CO2 w ramach krajowego i wspólnotowego systemu handlu uprawnieniami do emisji CO₂.

Rynek praw majątkowych (RPM) – umożliwia prowadzenie obrotu zby-walnymi świadectwami pochodzenia energii. Obecnie RPM na Towarowej Giełdzie Energii SA składa się z dwóch segmentów dla energii elektrycznej (świadectw pochodzenia dla energii elektrycznej wyprodukowanej w OZE i świadectw pochodzenia dla energii elektrycznej wyprodukowanej z wysoko-sprawnej kogeneracji) oraz trzeciego dla świadectw pochodzenia dla biogazu rolniczego.

Świadectwo pochodzenia stanowi dowód wyprodukowania pewnej, okre-ślonej w nim, ilości energii elektrycznej w koncesjonowanym źródle odnawial-nym bądź kogeneracyjnym (produkującym w skojarzeniu energię elektryczną i cieplną). Wydawane jest ono przez prezesa Urzędu Regulacji Energetyki. Wszystkie przedsiębiorstwa energetyczne, które sprzedają energię elektryczną końcowym odbiorcom, mają obowiązek uzyskania odpowiedniej (ustalanej rozporządzeniem ministra gospodarki) liczby świadectw pochodzenia i przed-stawienia ich do umorzenia prezesowi URE (na podstawie art. 8, ustawy Prawo energetyczne: PE-JT-URE 2012). Rozwiązanie alternatywne polega na uiszcze-niu opłaty zastępczej na konto Narodowego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej. Prawa majątkowe wynikające ze świadectw pochodzenia mają charakter zbywalny (art. 5a, ust. 6, ustawy Prawo energetyczne: PE-JT- -URE 2012) i mogą stanowić przedmiot obrotu na rynku praw majątkowych TGE SA.

Rejestr świadectw pochodzenia (RŚP) – prawa majątkowe do świadectw pochodzenia powstają z chwilą zapisania świadectwa na koncie ewidencyjnym wytwórcy w rejestrze świadectw pochodzenia, którego prowadzenie powierzono TGE SA (TGE-RPM 2012) (na podstawie art. 5a, ust. 9 ustawy Prawo energe-tyczne: PE-JT-URE 2012).

Jak widzimy, giełda energii elektrycznej oferuje całą paletę wyspecjalizo-wanych rynków. W kolejnych punktach bieżącego podrozdziału przyjrzymy się w sposób bardziej szczegółowy sposobom funkcjonowania rynków natychmia-stowych, które mają największe znaczenie dla zarządzania popytem krótkoter-minowym. Najwięcej miejsca poświęcimy przy tym rynkowi dnia następnego jako podstawowemu rynkowi spot. Nieco miejsca zarezerwujemy również dla rynku dnia bieżącego.