DJABLI I ANIOŁOWIE PODEJRZANI O ANTYSEMITYZM
SĄD NAD NARODAMI
Wszystkiego, czego tylko dusza zapragnąć może, oczekiwano od mesjasza. Oprócz politycznej i materialnej świetności spo- dziewano się również wynagrodzenia za krzywdy moralne. Po
nieważ żydzi byli uciskani przez obce narody należało tedy, żeby ich wywyższono, a wzgardzono tymi narodami. To naturalnie miało nastąpić przy przyjściu mesjasza, który miał się pomścić nad narodami za żydów. Wpierw jednak miał się odbyć nad ni
mi sąd powszechny wobec Jehowy, który jest właściwie królem niewidzialnym w owym królestwie, mesjasz zaś jest jego zastęp
cą na ziemi i jest królem widzialnym.
Wprawdzie opowiadanie podane w Talmudzie wygląda na opis Sądu Ostatecznego, jednak po bliższem rozglądnięciu posz
czególnych rysów, szczególniej gdzie jest mowa o dniach me
sjańskich i o prozelitach, przekonujemy się, że jest to sąd przy wystąpieniu mesjasza. Sąd ten ma na celu podnieść pod niebiosa żydów, jako jedyny naród umiłowany przez Jehowę, a natomiast ma okryć pośmiewiskiem i wzgardą wszystkie inne narody.
Szczególniej miało to spotkać Rzymian, bo ich państwo miało do
trw ać do przyjścia mesjasza. Im, którzy zburzyli świątynię, przeciwstawieni są Persowie, którzy za Cyrusa odbudowali świątynię.
O tym sądzie nad narodami „Rabi Chanina ben Papa, we
dług innych rabi Simlaj wykładał: wtedy święty, niech będzie błogosławione Imię Jego, weźmie Torę na łono i powie: kto się nią zajmował niech przyjdzie i otrzyma swoją nagrodę. Wtedy zbierać się będą zmieszane wszystkie narody świata, bo
zna-XXI.
84
czy i) : wszystkie narody zbiorą się razem, święty jednak powie 'do nich: nie przystępujcie do mnie zmieszani. Niech przystępuje raczej każdy naród i jego uczeni osobno... Czy je st co zmiesza
nego dla Świętego, niech będzie błogosławione Imię jego? — Raczej, aby oni sami nie popadli w zamieszanie i aby rozumieli, so do nich mówić będzie. —
Potem wystąpi najpierw państwo rzymskie.
Dlaczego? — Bo jest naważniejsze. Dlaczego, ono jest najważniejsze ?
Znaczy1 2 *) : Ono całą ziemię pożre, stłucze, i na miazgę zgniecie. Rabi Jochanan powiedział, że jest Rzym obciążony winami, którego potęga rozciąga się na cały świat. Dlaczego występuje najpierw? — To według rabi Chizdy, bo rabi Chizda powiedział o królu i publiczności, że wobec sądu król najpierw występuje...
święty niech będzie błogosławiony, będzie do nich mówił:
czemeście się zajmowali ? Oni odpowiedzą: Panie świata, myśmy urządzili wiele dróg, wiele łaźni wybudowali i złoto i srebro zbie
gali, a to wszystko czyniliśmy tylko dla — Izraelitów, aby się. oni zajmowali wiadomościami Tory. święty, niech będzie błogosła
wiony, odpowie im: głupcy świata, wszystko, coście czynili, czy
niliście tylko dla siebie samych. Urządziliście drogi, aby nierząd
nice tam umieszczać, łaźnie, abyście sami mieli użytek. Srebro i złoto należy do mnie, bo napisano»): mojem jest srebro, mojem jest złoto, mówi Pan zastępów... Przytem odejdą zasmuceni. Kie
dy odejdzie rzymskie państwo, przystąpi państwo perskie. — Dlaczego? bo ono co do znaczenia po niem następuje. Skąd to?
bo napisano4) :
Potem ukazało się drugie zwierzę, które równałało się niedź
wiedziowi. Rabi Josef uczył, że przez to Persowie są przedsta
wieni, którzy podobnie jak niedźwedź jedzą i piją, którzy podob
nie jak niedźwiedź są tłustymi, którzy podobnie jak niedźwiedź zapuszczają włosy i podobnie jak niedźwiedź nie m ają spokoju.
Święty, niech będzie błogosławiony, będzie do nich mówił: cze
meście się zajmowali? Oni odpowiedzą: Panie świata! myśmy wy
budowali wiele mostów, zdobyliśmy wiele miast, prowadziliśmy
1) Izaj. 43, 9.
2) Dan. 7. 23.
») Ageusz 2. 9.
4 ) Dan. 7. 5.
wiele wojen i to wszystko czyniliśmy tylko dla Izraelitów, aby się oni zajmowali Torą. Święty, niech będzie błogosławiony, odpowie im: wszystko, coście czynili, czyniliście tylko dla siebie samych.
Budowaliście mosty, abyście przez nie cło pobierali, m iasta zdo
bywaliście, aby im pańszczyznę nałożyć, wojny ja sam prowadzi
łem... Potem wyjdą oni zasmuceni. — Dlaczego wystąpi państwo perskie, skoro zobaczy, że państwo rzymskie nic nie uzyskało?
On odpowie: owi (t. j. Rzymianie) zburzyli świątynię, podczas gdyśmy ją zbudowali. I podobnie także wszystkie inne narody.—
Na co one tedy wystąpią, kiedy będą widziały, że pierwsi niczego nie sprawili ? —
Oni będą mówić: owi ujarzmili Izraelitów, my zaś nie ujarz
mili ich. —
Dlaczego uchodzą owi jako znaczni, a inni nie? — ponie
waż ich państwo trwać będzie aż do przyjścia mesjasza1).
Po dłuższem beztreściwem opowiadaniu o sądzie nad naro
dami dowiadujemy się, jak to „goje wystąpią ze skargą na Izrae
litów, że nie zachowywali Tory. Wtedy Jehowa odpowie: „Ja- świadczę za nimi, że zachowywali Torę. Wtedy odpowiedzą mu:
Władco Świata czy może ojciec świadczyć za swoim synem?
Święty odpowie im : niebo i ziemia powinni za nimi śwadczyć, że zachowywali Torę“1 2).
Dalej wylicza się mnóstwo świadków, którzy m ają stwier
dzić, że Izraelici zachowywali całą Torę. — Poczem „gojim“ po
wiedzą do Pana Boga: Władco świata daj nam ją na nowo, a bę
dziemy ją zachowywać, święty, niech będzie błogosławiony, od
powie im : wy głupcy świata, kto się zaopatrzył wieczorem przed szabasem, ma co jeść w szabas, skąd jednak ma ten jeść w sza
bas, kto się nie zaopatrzył wieczorem przed szabasem? — Ale mimo to, ja mam łatwe przykazame, które się nazywa o „ku
czce“, idźcie i wypełniajcie je... Potem pójdzie każdy i kucz
kę urządzi na szczycie swojego dachu — Święty, niech będzie błogosławiony, spuści na nich żar słońca... i każdy odepchnie od siebie kuczkę i ucieknie... Na to Święty, niech będzie błogosła
wiony, będzie się z nich śmiał... Rabi Ichok powiedział: tylko w tym dniu jest śmiech u świętego, niech będzie On błogosła
wiony.
1) Ab. z. 2. a. 2 b.
2) Ab. z. 3. a.
Niektórzy odnoszą to, co rabi Ichok powiedział do następują
cej nauki: rabi Josef powiedział: wtedy przyjdą narody świata i będą prozelitami. — Czy będą jednak przyjęci? uczy się prze
cież, że w dniach mesjańskich nie przyjmuje się żadnych proze- litów, bo również nie przyjmowano prozelitów, ani w dniach Da
wida, ani w dniach Salomona. — Oni będą narzucaj ącemi się pro
zelitami. oni nałożą tefilin na swoje głowy i na swoje ramiona, przyszyją cycyt do swoich szat i przybiją mezuzę do słupów
swoich drzwi. Kiedy zobaczą Goga z Magagiem, będą się pytać:
przeciw komu oni idą, a ci odpowiedzą: przeciwko Panu i Jego Pomazańcowi. Poczem każdy zerwie z siebie przykazanie i pój
dzie... Święty, niech będzie błogosławiony, będzie siedzieć i śmiać się z nich, bo napisano: niebo siedzi, śmieje s ię 1).
Do tego powiedział rabi Ichok, że tylko w tym dniu jest śmiech dla Świętego... Rabi Aha powiedział do rabi Nachmana syna Ichoka: od dnia, w którym świątynia została zburzona, nie ma śmiechu dla Świętego, niech będzie błogosławiony“i) 2).
Nic dziwnego, że w tego rodzaju talmudycznych pojęciach wychowane żydostwo, przejawia obłąkańczą manję wielkości, jak to zresztą stwierdza „Judysze Togblat“ Nr. 282 z 1987 r., który, podając wiadomości z międzynarodowego zjazdu ortodoksów żydowskich w Czechach z przeważającym udziałem żydów z Pol
ski, przytacza mowę Ichoka Brauera, który powiedział: Tragizm narodów (gojów) polega na tern, że one nie mają Sjonu, któryby im służył za wzór i symbol“... „Narody te nigdy nie zrozumiały narodu żydowskiego, albowiem jak te narody, których zasada główna jest oparta na ich sile i mocy ręki, mogą zrozumieć naród żydowskich w Czechach z przeważającym udziałem żydów z Pol-
przez Jehowę“.
Cadyk zaś z Góry Kalwarji wołał:
„Jehowa wie, że on nie ma więcej, jak jeden naród ży
dów“ Nr. 2843).
Te same myśli, które spotkaliśmy w Talmudzie wyrażają również „Protokóły mędrców Sjonu“, gdzie powiedziano:
pro-i ) Ps. 2. 4.
- ) Ab. z. 3 a. 3 b.
3 ) Cfr. A jencja Prasowa Zjednoczenia Katolickiego. W arszawa Nr.
1— 2. wrzesień 1937.
rocy zapowiedzieli nam, że wybrani jesteśm y przez samego Boga do panowania nad światem. Bóg dał nam genjalność, byśmy mo
gli uskutecznić to zadanie“1).
„Kiedy nadejdzie czas koronacji naszego władcy wszech
świata, wówczas ręce tłumu zmiażdżą wszystko, co mogłoby sta nowić przeszkody“1 2).
„Od rewolucji francuskiej, której nadaliśmy miano „wiel
kiej“, a tajniki jej przygotowania są nam dobrze znane, bo cała je st dziełem rąk naszych, prowadziliśmy lud od jednego rozcza
rowania do drugiego, a to w celu, by wyrzekł się i nas również na rzecz cesarza despoty z krwi sjońskiej, którego przygotowu
jemy dla całego świata“3 4) .
Władcą tym ma być mesjasz „Syn Dawida“. — Z chwilą je go przyjścia rozpocznie się sąd nad narodami, poczem nastąpi ich pognębienie, a wywyższenie żydów i założenie wszechświa
towego królestwa żydowskiego, które się nazywa również króle
stwem izraelskiem, albo królestwem Bożern. Naturalnie żydzi bę
dą w tem królestwie narodem panującym, a po zmiażdżeniu kró
lestw i rządów narodów świata ,narody te będą żydom słu
żyć1).
W tym duchu mówią „Protokuły mędrców Sjonu“ : „Kiedy już zaczniemy królować, istnienie innej religji będzie dla nas nie pożądane poza naszym kultem jedynego Boga, z którym losy nas łączą wskutek tego, że jesteśmy narodem wybranym i przez którego losy nasze są związane z losami świata. Dlatego też po
winniśmy zburzyć wszelkie wierzenia. Jeśli z tego powodu pow
staną ateiści współcześni, to jako stopień przejściowy nie prze
szkodzą naszym zamiarom, będą zaś przykładem dla tych poko
leń, które będą słuchały naszych kazań o religji Mojżeszowej.
Religja ta będąca systemem chwały ściśle obmyślanym, dopro wadziła do podboju przez nas wszystkich narodów. Podkreślać będziemy również jej prawdę mistyczną, na której, jak to bę
dziemy głosili, polega cała jej siła wychowawcza“5).
1) Protokóły mędrców Sjonu wyd. II Warszawa 1926 V § 59.
2) Prot. III. § 40.
3) Prot. III. § 46—47.
4) Pojęcia te na podstawie literatury żydowskiej podaję w pracach:
Mesjanizm, a kwestia żydowska — Warszawa 1934 i Program Światowej polityki żydowskiej. Warszawa 1936.
5) Prot. XIV. § 133.
Ponieważ u żydów religja z polityką jest najściślej złączona, toteż jak zaznaczają „Protokuły mędrców Sjonu“ „Król żydow
ski będzie rzeczywistym papieżem całego świata, patrjarchą kościoła międzynarodowego“1).
„Umocnienie podstaw dynastji króla Dawida będzie polegało na tem, co zawierało w sobie siłę niezbędną do utrzymania przez mędrców naszych kierownictwa spraw wszechświatowych, do kierownictwa przy kształceniu myśli całej ludzkości“1 2) .
Wszystko zatem, co było w powyższem opowiadaniu Talmudu 0 prozelitach i o dobijaniu się narodów świata do przyjęcia ry tu ału żydowskiego, znajdujemy również i w „Protokółach mędrców
Sjonu“, które oczekują, że religia żydowska będzie międzynaro
dową religią, a „Syn Dawida“ wszechświatowym królem żydow
skim, „papieżem całego świata, patrjarchą kościoła międzynaro
dowego“. O dążności zaś żydów, by zniszczyć religję chrześcijań
ską świadczy żydowska działalność w Rosji i w Hiszpanji. Z te go widzimy, że opis sądu nad narodami świata — gojim, — po
dany w Talmudzie, nie jest tylko marzeniem twórców Talmudu, ale realizuje się w planach i dążeniach nowoczesnego żydostwa 1 wchodzi w głównych zarysach do jego politycznego programu.
1) Prot. XVII. § 160.
2) Prot. XXIV. § 215.
X9
XXII
UPRZYWILEJOWANI!
Wytworzywszy najściślejsze „ghetto“ w życiu gospodar- czem i społecznem, zasklepili się żydzi do tego stopnia w życiu religijnem, że wytworzyli swą odrębną narodowo-talmudy- czną religję, która zatraciła wzniosłość objawienia Bożego w re- ligji Mojżeszowej, a zeszła do czczego rytuału i zewnętrznego kultu. Nawet pojęcie o Bogu obdarli rabini z Jego m ajestatu, przedstawiając Go jako narodowego Jehowę, który „ma tylko je den naród żydów, nakłada tefilin“i) , przyodziewa „tałes“
i ,,cycyt“‘J), a jak rabi Jehuda w imieniu Rab. powiedział: dwa naście godzin ma dzień, w pierwszych trzech godzinach dnia siedzi święty, niech będzie błogosławiony, i zajm uje się Torą, we
dług Abajje w pierwszych trzech godzinach gniewa się3), w in
nych siedzi i sądzi cały świat, a kiedy widzi, że świat zasługuje na zatracenie podnosi się ze stolicy sprawiedliwości i usiądą na stolicy miłosierdzia, w trzecich siedzi i żywi cały świat od roga
tego bawołu do gnidy wszy, w czwartych siedzi święty, niech będzie błogosławiony, i bawi się z „lewiatanem“... „siedzi i uczy Tory dzieci (naturalnie żydowskie)“.
„Co robi w nocy?... „jeździ na lekkim cherubinie i unosi się nad osiemnastu tysiącami światów“... „Siedzi i słucha hymnów pochwalnych z ust istot niebiańskich“4).
Uważano również, że Jehowa zajmuje się kwestjami, jakie- mi zajmowali się rabini. 1 2 3 4
1) Orach chaim 26—46 Cfr. Lowe S. 13.
2) Orach chaim 11—25 Cfr. Lówe S. 10.
3) Ab z. 4 b.
4) Ab. z. 3 b.
Wśród innych wielki spór prowadzili rabini o nałożnicę Gibea 4).
Toteż kiedy rabi E b jatar spotkał Eljasza, zapytał go, czem zajmuje się święty, niech będzie błogosławiony? — Ten odpo
wiedział wydarzeniem nałożnicy z Gibea“2).
Możnaby to wprawdzie tłomaczyć antropomorfizmami, ale obok tego przypisywano Panu Bogu wielką stronniczość.
Przedstawiając sobie Jehowę jako Boga narodowego i par
tyjnego, uważano, że nawet na sądzie po śmierci będzie stał po stronie żydów.
Rabi Aleksandri powiedział3) : W owym dniu będę starać się wszystkie narody zniszczyć, święty, niech będzie błogosławio
ny, rzekł: będę szukać w ich pamiętnikach, jeśli m ają zasługi to ich zbawię, jeśli zaś nie, to ich zniszczę. Święty niech będzie bło
gosławiony powiedział do Izraela: jeśli sądzę Izraelitów, to ich sądzę nie tak jak narody świata, o których napisano4) : w g ru zy, gruzy, gruzy chcę ich zamienić, Izraelitów zaś ukarzę raczej jak, gdyby dzióbnięciem kury. — inne wyjaśnienie: nawet wte
dy, jeśli Izrael wykonuje tylko mało czynów, podobających się Bogu, tylko tyle ile kura w śmiecisku dzióbie, zbiorę je do wiel
kiej sumy... zbawię ich na tym świecie przez ich pieniądze, aby byli uczestnikami przyszłego świata, oni jednak prowadzili kłam
liwe mowy o mnie... powiedziałem: przez kary naprowadzę ich na dobrą drogę na tym świecie, aby ich ramiona wzmocnić w przy
szłym świecie, oni jednak myśleli złe rzeczy przeciwko mnie“5) .
Uprzywilejowanie żydów przedstawiano sobie jeszcze w ten sposób, że nie będą oni podlegać karom ognia czyścowego.
„Rabi Abahu powiedział w imieniu rabi Eleazara: ogień czyścowy nie ma żadnej przemocy nad uczonymi w Piśmie ...
co więcej nawet „nad zbrodniarzami izraelskimi me ma żadnej przemocy, którzy są pełni dobrych uczynków, jak jabłko granatu pełne ziarnek“6). 1
1) Judicum. 19. 2.
2) Gitin 6 b.
3) Zach. 12. 9.
4) Ezech. 21. 32.
5) Ab. z. 4. a.
6) Chagiga 27 a
Rzecz prosta, że jeśli nie ma przemocy nad zbrodniarzami, to tem mniej nad przeciętnymi Izraelitami. Uprzywilejowanie po
nadto miało się jeszcze rozciągać do zupełnej autonomji żydów.
„Izraelici otrzymali tylko dlatego Torę, ażeby nad nimi nie miał przemocy żaden naród i żadne pokolenie językowe... rabi Józef powiedział: Izraelici otrzymali Torę tylko dlatego, aby anioł śmierci nie miał nad nimi żadnej przemocy“1).
Uważając zatem Torę, oprócz religijnych i etycznych wzglę
dów, jako zabezpieczenie przed przemocą obcych narodów, a na
wet przed przemocą anioła śmierci, a wskutek tego, uważając się jako naród uprzywilejowany w pośród wszystkich narodów, sta rano się zazdrośnie przechowywać ten skarb jako swoją wyłącz
ną własność narodową, nie dopuszczając obcych do zaznajomie
nia się z jej nauką. „Rabi Ami pwiedział: nie można goja uczyć
T o r y “2 ).
Odnosi się to również i do uczenia Talmudu.
Surowszym był bez porównania „R. Jochanan, (który) po
wiedział: Nazywa się ich „minim“, ich ksiąg nie można ratować z ognia, zostawia się je na miejscu, by się spaliły wraz z napisa
ł e m w nich imieniem BożenU).
W dalszym ciągu dopiero widzimy, że księgi tych „minim“.
nazywa r. Mejir Aven-gil jon pismem nieszczęścia, r. Jochanan zaś Avon gil jon, pismem grzechów *).
A zatem wychodzi tu na jaw, że pod nazwą minim, jakkol
wiek rozumiano heretyków, to jednak włączono do nich i chrześ
cijan. co się zatem mówi o „minim“, odnosi się to również i do chrześcijan.
W stosunku do nich polecano większą jeszcze ostrożność i odosobnienie, a taksamo większą nienawiść, a niżeli do gojów jako pogan. Z czasem wszystko, co powiedziano o „minim“ za-
stosowywano i do chrześcijan.
A nadto wydano jeszcze osobne przepisy w stosunku do nich jako do heretyków.
Prowadzono przeciw nim surowy bojkot w handlu, oparty na przepisach religji. 1
1) Ab. z. 5 a.
2) Chagiga 13 a.
3) Sabat 116 b.
4) Sabat 116 a.
92
XXIII
AM-HAAREC.
Większą nienawiścią może niż do gojów odnosili się uczeni, żydowscy i faryzeusze do ludu wiejskiego, który nie zachowywał ich przepisów rytualnych, żył w odobnieniu, przejęty nauką Ksiąg świętych i pism proroków, uważany przez uczonych w Fi- śmie za nieczysty, przeklęty i zanieczyszczający, dlatego unikali go faryzeusze, by się nie zanieczyścić od niego. Oprócz ludu wiejskiego, tych rzesz Ewangelijnych, tak lgnących do Chrystusa i stanowiących, najpodatniejszy materiał dla Jego na
uki i dla chrześcijaństwa, zaliczano jeszcze do am-haarec wszy
stkich tych, którzy nie zachowywali całości przepisów rabinisty- cznych i podań starszych1).
O nich to „uczono: „Rabi powiedział: am-haarec nie może jeść mięsa, ponieważ napisano: (Lev. 11. 49.) to je st nauka od
nośnie do bydła i do ptactwa; kto się zajm uje nauką Tory może jeść mięso bydła i ptactwa, kto się nie zajm uje nauką Tory nie może jeść mięsa bydła i ptactwa.
R. Eleazar powiedział: można człowieka am-haarec zarze
kać w dzień pojednania, który przypada w sabat (a zatem w największe święto wzmocnione jeszcze sabatem, kiedy n aj
mniejszych czynności nie wolno było spełniać) — jego uczniowie powiedzieli do niego: mistrzu powiedz przecież zabić! On odpo
wiedział: to wymaga wypowiedzenia błogosławieństwa, tam to zaś nie“.
„R. Eleazar powiedział: nie można się przyłączyć w podróży do człowieka z am-haarec, ponieważ znaczy: (Deut. 30. 20.) bo
1) Cfr. Ks. Trzeciak, Literatura i religja u żydów II. str. 287—298
93
ona (Tora) jest twojem życiem i przedłużeniem twoich dni, jeśli on swojego własnego życia nie szanuje (bo nie studjuje Tory), o ile mniej będzie szanować życie swojego towarzysza.
R. Semuel b. Nachmani powiedział w imieniu r. Jochanan:
człowieka z am-haaree można jak rybę rozedrzeć. R. Semuel b.
Jichok powiedział: od tyłu zaczynając1).
„Uczy się R. Mejer powiedział: jeśli kto swoją córkę wydaje za mąż za człowieka z am-haai’ec, to jest podobnie, jak gdyby ją związał i przed lwem położył“...
A zatem nie można było wchodzić w żadne stosunki z am- -haarec. Za tę nienawiść faryzeuszów odwzajemniali się również ludzie z klasy am-haarec nierównie głęboką nienawiścią.
„R. Eleazar powiedział: gdyby nas handlowo nie potrzebo
wali, toby nas pozabijali. Jeśli kto zajm uje się nauką Tory w obecności człowieka z am-haarec, to jest podobnie jakgdyby ff jego obecności z narzeczoną miał stosunek grzeszny... większą je s t nienawiść ludzi z am-haarec do rabina, niż nienawiść gojów do Izraela, a ich żon jeszcze większa... Rabani uczyli: sześć rzeczy powiedziano o ludziach z am-haarec: nie powierza się mu żadnego świadectwa, nie bierze się od niego żadnego świadectwa, nie powierza się mu żadnej tajemnicy, nie obiera się go na opie
kuna sierot, nie wybiera się go na przełożonego kasy dobroczyn
nej i nie przyłącza się do niego w czasie podróży.
Niektórzy mówią: nie powiadamia się go o rzeczy znalezio
nej należącej do niego“, czyli podobnie jak gojowi nie oddaje się mu rzeczy znalezionej 1 2).
1) Pesachim 49 b.
2) Pesachim 49 b.
94
■
XXIV.
CHRZEŚCIJANIE POD NAZWAMI MINIM, CEDIM APIKOR-SIM.
Mimo wielkiego odosobnienia się od goim pod wpły
wem filozofji i kultury grecko-rzymskiej przedostawały się do żydów przeróżne prądy, które wytwarzały herezje racjonalisty
czne, tłómaczące naturalnym sposobem Biblję i zaprzeczające zmartwychwstania zmarłych. Heretyków tych nazywa Talmud minim, cedim i apikorsim, dzieli ich na dwadzieścia cztery sekt,
zalicza tu i chrześcijan i uważa ich za najniebezpieczniejszych.
Niebezpieczniejszych nawet od samych gojów 1).
Toteż do nich odnosi się z większą jeszcze nienawiścią niż do gojów, więks-zą niż do am-haarec.
Toteż do nich odnosi się z większą jeszcze nienawiścią niż do gojów, więks-zą niż do am-haarec.