Siedem tradycji teorii komunikacji - Droga krytyczno ‑dedukcyjna

dziedziny badawczej

2. Droga krytyczno ‑dedukcyjna

2.3. Siedem tradycji teorii komunikacji

Tradycje teorii komunikacji w ramach drogi krytyczno -dedukcyjnej mogą być ujęte jako struktura dziedziny badawczej. Wybór tych siedmiu tradycji (retorycz-nej, semiotycz(retorycz-nej, fenomenologicz(retorycz-nej, cybernetycz(retorycz-nej, socjopsychologicz(retorycz-nej, socjokulturowej i krytycznej) jest oczywiście wyborem arbitralnym. Jednakże dla Craiga czynnikiem pozwalającym mówić o jakiejś wyróżnionej tradycji jest to, iż w ramach tej tradycji definiuje się praktykę komunikacyjną w taki sposób, że definiowanie to nie może być zredukowane do żadnej innej tradycji. Innymi słowy, każda z wyróżnionych tradycji ma przedstawiać metadyskurs teoretyczny,

„słow-13 Do krytyki Davida Myersa i Chrisa Russilla odniosę się w dalszej części rozdziału, gdyż pewne jej elementy należy uznać za trafione, ale przede wszystkim wpłynęły na dalszy kształt Craigowskiego projektu teoretyzowania komunikacji.

2.3. Siedem tradycji teorii komunikacji 159

nik”, który nie może być wywiedziony z innych teorii komunikacji. W ten sposób schemat dziedziny badawczej ma umożliwiać badaczom dialog pomiędzy swoimi stanowiskami i pobudzać ich do dyskursu – jednym z podstawowych „palących problemów” badaczy komunikacji jest „brak komunikacji między badaczami komunikacji”, którzy zamiast dyskutować ze sobą, „obchodzą się nawzajem”.

Robert T. Craig przyznaje, iż zarysowywana w ten sposób struktura macierzy w zasadniczy sposób różni się od klasycznego ujęcia tejże w refleksji naukowej¹⁴ oraz od charakteryzowania studiów nad komunikacją, które opisywane i kate-goryzowane są głównie ze względu na: dyscyplinarne korzenie refleksji, pozio-my komunikacji czy leżącą u podstaw przyjmowaną epistemologię. Natomiast Craigowska kategoryzacja opiera się na „leżących u podstaw pojęciach praktyki komunikacyjnej” (Craig, 1999a, s. 135). W kontekście naszych rozważań należało-by dodać, iż tą cechą wyróżniającą (wskazywaną przez Craiga) jest to, co określi-łem mianem ontologii komunikacyjnej. Jednakże wówczas, zgodnie z tym, co do tej pory zostało powiedziane o warunkach, jakie dyscyplina komunikacji powinna nakładać na swój podstawowy przedmiot badawczy¹⁵, musielibyśmy zakwestiono-wać ów schemat tradycji teorii komunikacji.

Jednakże celem konstytuowania dziedziny badawczej dyscypliny komunika-cji w ramach drogi krytyczno -dedukcyjnej nie jest wyłonienie definikomunika-cji procesu komunikacji, lecz umożliwienie konstruktywnego dialogu pomiędzy badaczami wywodzącymi się z różnych tradycji.

Dlatego też wyróżnianie danej tradycji poprzez to, w jaki sposób definiuje ona praktykę komunikacyjną, jest, jak moglibyśmy to określić, kategoryzacją zewnętrzną, tzn. Craig nie zestawia danej tradycji teorii komunikacji z wypra-cowaną (w ramach komunikacji jako dyscypliny praktycznej) definicją prakty-ki komunikacyjnej – a jedynie bierze pod uwagę to, w japrakty-ki sposób definiuje się praktykę komunikacyjną w obrębie danej tradycji. Należy podkreślić, iż Craig, pisząc o definiowaniu praktyki komunikacyjnej w obrębie danej tradycji, w pewien sposób nie zauważawłasnego założenia, że proces komunikacji jest praktyką komunikacyjną (komunikacyjną praxis) i niejako narzuca wyróżnionym przez siebie tradycjom pojmowanie procesu (fenomenu) komunikacji jako praxis. Trud-no byłoby się zgodzić, iż wyróżniona tradycja cybernetyczna charakteryzuje proces komunikacji jako rodzaj praktyki społecznej.

Dlatego w pewnym sensie Craig przyjmuje „wiele definicji procesu komuni-kacji”, tzn. definicji wywodzonych z każdej z tradycji, którym pragnie stworzyć

14 Można dodać, iż różni się przede wszystkim od wprowadzonej przez Kuhna koncepcji macie-rzy dyscyplinarnej i jej elementarnych składników, czego powodem jest przeniesienie myśli Kuhna na grunt refleksji humanistycznej.

15 Chodzi o dwa podstawowe warunki: 1) przedmiot badawczy musi być składnikiem takiego umeblowania świata, w którym istnieje w sposób obiektywny dla badacza; 2) czynniki komunika-cyjne muszą być czynnikami „logicznie pierwszymi”, innymi słowy, poprzez czynniki komunikacyj-ne powinniśmy być wstanie objaśnić inkomunikacyj-ne czynniki nie -komunikacyjkomunikacyj-ne, np. czynniki socjologiczkomunikacyj-ne, psychologiczne czy ekonomiczne.

160 Rozdział IV

„pojęciowy grunt” do dialogu – możliwość taką, jego zdaniem, daje to, iż tradycje te nie są wyróżniane ze względu na przyjmowaną metodologię czy charaktery-stykę poziomów komunikacji, lecz ze względu na sposób teoretyzowania same-go procesu komunikacji. Wydaje się, iż szkic siedmiu tradycji może mieć słabe podstawy, jeżeli to, co określiliśmy mianem ontologii komunikacyjnej, nie zostało dookreślone w projekcie dyscypliny komunikacji: przyjmowana przez Craiga defi-nicja komunikacji jako praktyki jest – jak się zdaje – niewystarczająco rozbudowa-na, a przecież służy m.in. do wyboru i analizy siedmiu tradycji teorii komunikacji, które mają być rozumiane jako dziedzina badawcza dyscypliny komunikacji.

Amerykański badacz tradycję rozumie za Gadamerem jako grunt ważności naszych sądów, który nie jest statyczny, lecz nieustannie się zmienia. Teoretycy komunikacji swoje teorie zawsze tworzą w jakiejś tradycji, w której pojęcia i idee są „zanurzone” – w tym sensie każda teoria nadbudowuje wcześniejsze teorie z danej tradycji. Rozwiązywanie problemów jest zawsze pracą w pewnym kontek-ście kulturowo -historycznym, dlatego nie można nie uwzględniać całej tradycji w szerokim projekcie teoretyzowania.

Tradycja jest przestrzenią sensotwórczą, która umożliwia debatę nad przeko-naniami i wartościami charakteryzującymi ją. Hans -Georg Gadamer oraz Alasdair McIntyre pokazują, że dopiero umiejscowienie (a czasami przypisanie) konkret-nych teorii wewnątrz tradycji ukazuje innowacyjność tych teorii – i nawet teoria, która przeciwstawia się danej tradycji, a nawet zaprzecza jej głównym częściom, nadal w pewien znaczący sposób przynależy do tej tradycji. Zdaniem Rober-ta T. Craiga powinniśmy rozpatrywać teorie komunikacji jako zanurzone w trady-cji, z której wyrastają (Craig, Muller, 2007a, s. xiv), co oznacza, że w projekcie teoretyzowania nie chodzi o to, aby zajmować się każdą poszczególną teorią, ale raczej wskazać tradycje teorii komunikacji, z których takowe teorie wyrastają.

Korzyścią niejako historyczną ze sposobu postrzegania obszaru badawczego komunikacji jako zbioru tradycji teorii komunikacji jest to, że jesteśmy zdolni postrzegać linię rozwoju myślenia o komunikacji – jeżeli zrozumiemy to pojęcie w jego socjohistorycznym i kulturowym kontekście. Oprócz tego analiza innych tradycji, z których się nie wyrasta oraz nie jest się w nich zanurzonym, może umożliwić odkrycie innych obszarów badawczych pozwalających nam dostrzec rozwiązanie kwestii problematycznej w naszej własnej tradycji. Każda tradycja w inny sposób postrzega i odnosi się do praktyki komunikacyjnej – dzięki temu podejście tradycyjne (perspektywa uwzględniająca wielorakie tradycje) pozwala na podjęcie badań multi -perspektywowych nad zrozumieniem fenomenu prakty-ki komunikacyjnej. Amerykańsprakty-ki badacz uważa, iż niezwykle ważką kwestią jest to, w jaki sposób możemy wykorzystać różne tradycje komunikacji do lepszego zrozumienia ludzkiej komunikacji.

W tym miejscu należy jednakże uczynić pewne zastrzeżenia. Mowa miano-wicie o ograniczeniu prezentacji drogi krytyczno -dedukcyjnej w niniejszej pracy.

Chociaż koncepcja Roberta T. Craiga jest przywoływana najczęściej w

związ-2.3. Siedem tradycji teorii komunikacji 161

ku z siedmioma tradycjami teorii komunikacji, nie będę omawiać szczegółowo każdej tradycji teorii komunikacji, ale jedynie zaprezentuję ich krótką charak-terystykę oraz wskażę na podstawowych przedstawicieli każdej z nich. Zgodnie z tym, co zostało założone w pierwszym rozdziale, praca ta nie pretenduje do roli monografii na temat różnorakich stanowisk teoretycznych w studiach nad komu-nikacją, lecz zawiera próbę uściśleń, kategoryzacji oraz ustaleń metodologicznych, które pozwolą uprawiać samodzielną refleksję nad procesem komunikacji. Oznacza to, iż siedem tradycji zostanie przywołanych jedynie w sposób szkicowy – prezenta-cja samych założeń przyjmowanych (czy to implicite, czy explicite) w ramach każdej z tradycji zasługuje co najmniej na oddzielną pracę. Co więcej, wydaje się, iż sche-mat tradycji wyróżnionych przez Craiga jest w rzeczywistości schesche-matem tradycji refleksji humanistycznej. Innymi słowy, schemat ten jest tak „rozległy”, iż próba całościowego objęcia go w tej pracy musiałaby się zakończyć niepowodzeniem.

W związku z celem, jaki został postawiony w pracy, przedstawię zarys odnośnych tradycji, lecz przede wszystkim zapytam o zasadność takiego sche-matu. Wskażę również, iż mimo jednoznacznego stanowiska Craiga, że droga krytyczno -dedukcyjna nie ma udzielać odpowiedzi na pytanie, czym jest proces komunikacji, w projekcie tym musi być zakładana definicja tego procesu – w prze-ciwnym wypadku byłby on nieużyteczny oraz nie -praktyczny.

Na kolejnych stronach znajdują się dwie tabele, w których Craig zawarł szkic zestawiania tradycji. Wskazują one m.in. na przyjmowaną w ramach poszczegól-nych tradycji definicję odnośnego procesu, metadyskursywne terminy (tabela 1) oraz na możliwość krytycznego odniesienia każdej tradycji do pozostałych, włącza-jąc w to kategorię samokrytyki, czyli wewnętrznej krytyki danej tradycji (tabela 2).

Wskazana jako pierwsza, tradycja retoryczna jest najstarszym sposobem ujmo-wania praktyk komunikacyjnych. Oczywiście problematyczność uzasadnienia wyodrębnienia tej a nie innej tradycji jako pierwszej pociąga za sobą daleko idące konsekwencje (zagadnienie to poruszę w dalszej części rozdziału).

Zdaniem amerykańskiego badacza proces komunikacji charakteryzowany jest w odnośnej tradycji jako sztuka dyskursu. Początków takiego ujęcia winniśmy szukać u sofistów, w pismach Platona, Arystotelesa, współcześnie zaś u takich autorów, jak Kenneth Burke czy Sonja K. Foss i Cindy L. Griffin. Napięcie pomię-dzy teorią retoryczną a praktyką, które pojawiło się w tej tradycji już w czasach antycznej Grecji, oraz sposób poradzenia sobie z tym napięciem jest – zdaniem Craiga – wzorcem dla komunikacji jako dyscypliny praktycznej. Retoryczne ujęcie procesu przemawiania, wpływania na odbiorców oraz „kanony retoryczne”

powinny zostać włączone (ponownie) w obszar refleksji komunikacyjnej.

Tradycja semiotyczna z Johnem Locke’em, Charlesem Sandersem Peirce’em, Ferdynandem de Saussure’em czy Rolandem Barthes’em ujmuje procesy komu-nikacyjne poprzez relacje semiotyczne. Można zgodzić się z Craigiem, iż zesta-wienie ze sobą w jednym rzędzie koncepcji Locke’a i Peirce’a uzasadnione jest ze względów historycznych.

162 Rozdział IV Tabela 1. Siedem tradycji teorii komunikacji

Źródło: (Craig, 1999a, s. 133)

Ważna, kiedy podaje w wątpliwość metadyskursywne pojęcia doświad- czenia potocznego takie jak:

Możliwa do przyję- cia, kiedy odnosi się do metadyskursyw- nych pojęć doświad- czenia potocznego, takich jak:

Metadyskursywne terminy, takie jak:

Problemy komuni- kacji teoretyzowane jako:

Komunikacja teore- tyzowana jako: Zwykłe słowa nie są działaniem; powierzchowność nie jest rzeczywi- stością; styl nie jest istotą; opinia nie jest prawdą

Moc słów; wartość uzasadnionego osądu; możliwość ulepszenia praktyki Sztuka, metoda, osoba komunikująca, publiczność, stra- tegia, powszechne doświadczenie, logika, emocja

Społeczna sytuacja krytyczna wyma- gająca wspólnego rozważania i osądu Praktyczna sztuka dyskursu

Retoryczna Słowa mają poprawne znacze- nia i oznaczają myśli; kody i media są neutralnymi kanałami

Zrozumienie wymaga wspólne- go języka; wszech- obecne niebezpie- czeństwo braku komunikacji Znak, symbol, ikona, indeks, znaczenie, prze- mawiający, kod, język, medium, (nie)zrozumienie

Nieporozumie- nie albo rozłam pomiędzy subiek- tywnymi punktami widzenia Intersubiektywne zapośredniczenie poprzez znaki

Semiotyczna Komunikacja jest umiejętnością; słowo nie jest rzeczą; fakty są obiek- tywne, a wartości subiektywne

Potrzeba kontaktu z drugim człowie- kiem; powinno się traktować innych jako osoby, szanować różnice; szukanie wspólnego podłoża Doświadczenie, ja i inny, dialog, auten- tyczność, ofiarność, otwartość

Nieobecność lub niepowodzenie doświadczania autentycznych relacji ludzkich Doświadczenie innych; dialog

Fenomenologiczna ludzie i maszyny różnią się; emocje nie są logiczne; linearny porządek przyczyn i skutków

Tożsamość umysłu i mózgu; wartość informacji i logiki; złożony system może być nieprzewidywalny Źródło, odbiornik, sygnał, informacja, hałas, sprzężenie zwrotne, redundan- cja, sieć, funkcja

Hałas; przeciąże- nie; niedociążenie; nieprawidłowe działanie albo „błąd” w systemie Przetwarzanie informacji

Cybernetyczna ludzie są racjonalny- mi istotami; znamy swoje własne umysły; wiemy, co widzimy

Komunikacja odzwier- ciedla osobowość; przekonania oraz uczucia wpływają na sądy; ludzie w grupie oddziałują na siebie Zachowanie, zmienna (parametr), efekt, osobowość, emocje, percepcja, poznanie, postawa, interakcja

Sytuacja wymaga- jąca manipulowania przyczynami zacho- wania,by osiągnąć określone rezultaty Ekspresja, interakcja oraz wpływ

Socjopsychologiczna Jednostkowe działanie, odpowiedzialność; absolutna tożsamość Ja; naturalność porządku społecznego

Jednostka jest produk- tem społeczeństwa; każde społeczeństwo ma oddzielną kulturę; działania społeczne mają niezamierzone efekty Społeczeństwo, struk- tura, praktyka, rytuał, reguła, socjalizacja, kultura, tożsamość, konstrukcja

Konflikt; wyobcowanie; niedopasowanie; brak współpracy (Re)produkcja porządku społecznego

Socjokulturowa Naturalność i racjonalność tradycyjnego porząd- ku społecznego; obiektywność nauki i technologii

Samoutrzymy wanie się mocy i bogactwa; wartość wolności, równości i rozumu; dyskusja tworzy świadomość, wgląd Ideologia, dialek- tyka, ucisk, wzrost świadomości, opór, emancypacja

Ideologia hegemo- niczna; systematycz- nie zniekształcana mowa sytuacyjna Dyskursywna refleksja

Krytyczna Przeciwko cyberne- tycznej

Przeciwko fenomenolo- gicznej Przeciwko semiotycznej

Przeciwko retorycznej Rozum praktyczny nie może (lub nie powi- nien) być redukowany do formalnych obliczeń

Autentyczność jest niebezpiecznym mitem; dobra komu- nikacja musi wynikać ze sztuki retorycznej, a więc strategicznej Każde użycie znaków jest użyciem retorycznym

Sztuka retoryczna może być nauczana tylko poprzez praktykę; teoria jedy- nie rozprasza

Retoryczna Funkcjonalistyczne wyjaśnienia ignorują subtelności systemów znakowych

Ja i inni są semiotycz- nie zdeterminowanymi przedmiotami stano- wisk i istnieją tylko „w” i „jako” znaki Język to fikcja; znaczenie i intersubiektywność są niezdeterminowane

Nie używamy znaków; raczej one używa- ją nas

Semiotyczna Funkcjonalizm nie potrafi wyjaśnić znaczenia jako uciele- śnionego, świadomego doświadczenia

Doświadczenie innych nie jest doświadczane bezpośrednio, ale tylko jako konstytuowane w świadomości Ego Langue ‑parole i znaczący ‑znaczony są fałszywymi rozróż- nieniami; językowość konstytuuje świat

Strategiczna komuni- kacja jest właściwie nieautentyczna i często przynosi skutki odwrotne od zamierzonych

Fenomenologiczna obserwator musi być zawarty w systemie

Fenomenologiczne doświadczenie musi występować w mózgu jako przekaz informacji

„Znaczenie” składa się z funkcyjnych relacji wewnątrz dyna- micznych systemów informacji Interwencja w złożony system pociąga za sobą problemy techniczne, których retoryka nie może uchwycić

Cybernetyczna Cybernetyka jest zbyt racjonalistyczna, np. nie docenia roli emocji

Fenomenologiczna introspekcja fałszywie przyjmuje samoświadomość proce- sów poznawczych Semiotyka nie potrafi wyjaśnić czynników, które wpływają na tworzenie i interpretowanie wiadomości

Retoryka cierpi na brak dobrych empirycznych dowodów na to, że jej techniki przekonywania rzeczywiście działają tak, jak to jest założone

Socjopsychologiczna Cybernetyczne mode- le nie potrafią wyja- śnić, jak znaczenie oddziałuje na interak- cje społeczne

Intersubiektywność jest produkowa- na przez procesy społeczne, których fenomenologia nie może wyjaśnić System znakowy nie jest autonomiczny, istnieje tylko we wspólnych prakty- kach rzeczywistych społeczeństw

Teoria retoryczna jest kulturowo ogra- niczona i przecenia jednost- kowe działanie wobec struktury społecznej

Socjokulturowa Cybernetyka odzwier- ciedla dominację rozumu instrumentalnego

Jednostkowa świadomość jest konstytuowana społecz- nie, a więc jest ideologicznie wypaczona Znaczenie nie jest ustalone przez kod; jest to część konfliktu społecznego

Retoryka odzwierciedla tradycyjne, instrumentalne i indywidualistyczne ideologie

Krytyczna

2.3. Siedem tradycji teorii komunikacji 163

Tabela 2. Toposy argumentacyjne – przekrój przez tradycje

Przeciwko cyberne- tycznej Przeciwko fenomenolo- gicznej

Przeciwko semiotycznej