Punktem wyjścia rozważań zaprezentowanych w niniejszej pracy było zakwe-stionowanie sposobu ujmowania i badania procesów komunikacyjnych w ramach szeroko ujmowanych studiów nad komunikacją ze szczególnym uwzględnieniem tzw. nauki o komunikacji. Celem podejmowanych analiz była refleksja nad współ-czesnymi sposobami rozumienia praktyk komunikacyjnych oraz włączenie się w debatę dotyczącą statusu dyscyplinarnego refleksji nad odnośnymi praktykami.
Próbowałem pokazać, iż punktem wyjścia do mówienia o samodzielnej dyscypli-nie akademickiej, dla której podstawowym przedmiotem badawczym jest proces komunikacji, jest postawienie pytania o sposób kulturowo -obiektywnego istnie-nia procesu komunikacji. Zestawiłem ze sobą dwa podstawowe ujęcia odnośnego procesu wyłaniające się z kategorii transmisji oraz interakcji (ujęcie transmisyjne i ujęcie konstytutywne) i wskazywałem na niemożliwość ograniczenia się wyłącz-nie do jednej z nich. Wynika to przede wszystkim z problematyczności ujmowania tego, co ma miejsce „pomiędzy” podmiotami komunikującymi się. Z jednej strony, kategoria informacji (komunikatu, komunikandum) w ramach metafor transmisyj-nych jest ontologizowana, co uniemożliwia badaczom przekroczenie – krytyko-wanej przez nas – locke’owskiej perspektywy postrzegania procesu komunikacji;
z drugiej zaś strony, kategoria interakcji, która powinna również uwzględniać transmisję jako jeden ze sposóbów konstytuowania znaczeń i realizacji praktyk komunikacyjnych.
Przedstawiając dwa (niekiedy antyteczne) podejścia do procesu komunikacji, podkreślałem, że refleksja nad założeniami metateoretycznymi, na których są one ugruntowane, musi być punktem wyjścia w rozważaniach i próbach ugruntowania
194 Zakończenie dyscypliny komunikacji jako dyscypliny autonomicznej. Prezentując charaktery-stykę głównych podejść badawczych na bazie kategorii „fermentu w dziedzinie badawczej” i specyfiki polskiej refleksji „komunikologicznej” oraz opierając się na wyróżnionych przez Bochnera trzech głównych perspektywach badawczych w studiach nad komunikacją, przedstawiłem propozycję Roberta T. Craiga ujęcia refleksji nad komunikacją w ramach jednej z dyscyplin praktycznych.
Na zakończenie rozważań nad komunikacją jako dyscypliną praktyczną muszę przede wszystkim podkreślić te z ustaleń poczynionych w rozprawie, których wyniki umożliwiają podejmowanie nowych badań dotyczących komunikacji jako jednego z najważniejszych przedmiotów badań humanistyki.
Przede wszystkim należy zauważyć, iż brak powszechnie akceptowanych podstaw metodologicznych i ontologicznych, na bazie których moglibyśmy dokonywać objaśnień i interpretacji praktyk społecznych, implikuje konieczność przekształcenia celów badawczych podejmowanych w ramach dyscyplin humani-stycznych. Akceptacja „wielu głosów” pojawiających się w dyskusji staje się współ-cześnie warunkiem prowadzenia dialogu z różnymi stanowiskami teoretycznymi, a to jest – jak się zdaje – również zgodne z intencją Roberta T. Craiga, która przy-świeca mu w projekcie komunikacji jako dyscypliny praktycznej. Akceptacja taka nie oznacza jednakże „dowolności głosów” – twierdzę raczej, iż winniśmy swój głos odnosić do naszej kultury, tej, w której partycypujemy, a nie szukać pozakul-turowego uprawomocnienia wyników osiąganych w ramach podejmowanych badań.
Oznacza to, iż zamiast stawiać pytanie o to, jak komunikują się jednostki w nie -naszej kulturze, winniśmy wpierw postawić pytanie o warunki ukonsty-tuowania się komunikacji jako przedmiotu badawczego, który będzie dostępny naszemu badaniu.
Należy podkreślić również czynną i ważną rolę, jaką może (i powinna) odegrać filozofia (filozofia komunikacji) w procesie ugruntowywania komunikacji jako samodzielnej dyscypliny praktycznej. Z prowadzonych w niniejszym studium rozważań wyraźnie wynika, iż bez filozoficznego namysłu nad podstawowymi założeniami metateoretycznymi przyjmowanymi w badaniach nie da się uprawiać metodologicznie samoświadomej refleksji. Badanie procesów komunikacyjnych bez odpowiedzenia na pytanie: „Czym jest i w jaki sposób (dla nas) istnieje komu-nikacja?”, prowadzi do bezprzedmiotowych dyskusji na temat np. dystynkcji na komunikację werbalną i niewerbalną, czy też na temat komunikacji intraperso-nalnej. Takie problemy pojawiają się (i najczęściej są nierozwiązywalne) właśnie wtedy, gdy nie uświadamiamy sobie założeń, na gruncie których się pojawia-ją. Dlatego też ustalenia poczynione w pracy dotyczące statusu dyscyplinarne-go refleksji nad komunikacją potwierdzają twierdzenie Lenka, iż filozofia wciąż winna pełnić aktywną rolę i „wnosić do świadomości” badaczy złożoność proble-mów pojawiających się w interdyscyplinarnych badaniach.
Niniejsze rozważania za swój cel miały krytykę takiego sposobu reflektowania nad procesami komunikacyjnymi, który w ostatecznym rozrachunku nie cechuje
Zakończenie 195
się – wskazywaną tutaj – narzędziowością. Narzędziowość danej koncepcji uzna-łem za wartość, do której badacze winni dążyć w swojej pracy, a która to nie może być osiągnięta bez prowadzenia metodologicznie samoświadomej refleksji. Bada-nia uprawiane w takiej perspektywie implikują wszakże konieczność przekształ-cenia rozumienia wielu pojęć i relacji między nimi (np. kontinuum teorii -praktyki czy przeniesienia środka ciężkości z rdzenia teoretycznego na ontologię komu-nikacyjną). Jest to jednak wymóg, któremu należy sprostać w obliczu, z jednej strony, odrzucania „wielkich narracji”, z drugiej zaś, neopozytywistycznych dążeń do „mononarracji”.
Znaczenie, jakie odgrywa komunikacja w wielu dyscyplinach naukowych, każe poszukiwać takiego sposobu jej ujęcia (oraz terminów do niej się odnoszą-cych), który pozwoli wypracować grunt nie tylko do jej pojęciowego określenia, ale również do wynikającego z niego myślenia aplikacyjno -praktycznego. Innymi słowy, prezentowana próba przekroczenia ograniczeń projektu komunikacji jako dyscypliny praktycznej (w ramach której będzie teoretyzowana praktyka komuni-kacyjna) wymaga spełnienia warunków, które umożliwią nie tylko zautonomizo-wanie refleksji nad komunikacją, ale przede wszystkim pozwolą ukonstytuować się procesom komunikacji jako przedmiotom badawczym humanistyki, charak-teryzującym się współczynnikiem humanistycznym.
Bibliografia
Ajdukiewicz, K. (2006). Metodologia i metanauka. W: tegoż, Język i poznanie, t. II.
Anderson, J. A. (1996). Communication theory: epistemological foundations.
New York: Guilford Press.
Anderson, J. A., Baym, G. (2004). Philosophies and Philosophic Issues in Commu
nication. Journal of Communication, 54(4).
Andrzejewski, B. (1989). Wilhelm von Humboldt. Warszawa: Wiedza Powszechna.
Andrzejewski, B. (2006). Słowo wstępne. Homo Communicativus, 1.
Aram, J. D. (2004). Concepts of interdisciplinarity: Configurations of knowledge and action. Human Relations, 57(4), 379 -412.
Aristotle (2006). Nicomachean Ethics (transl. W. D. Ross): eBooks@Adelaide.
Arystoteles (1983). Metafizyka (tłum. K. Leśniak). Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
Arystoteles (1988). Retoryka – Poetyka (tłum. H. Podbielski). Warszawa: Państwo-we Wydawnictwo NaukoPaństwo-we.
Arystoteles (2000). Etyka nikomachejska (tłum. D. Gromska), t. 5. Warszawa:
Wydawnictwo Naukowe PWN.
Banaszak, G., Kmita, J. (1994). Społeczno regulacyjna koncepcja kultury. Warsza-wa: Instytut Kultury.
Baran, S. J., Davis, D. K. (2007). Teorie komunikowania masowego (tłum.
A. Sadza). Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego.
Baylon, C., Mignot, X. (2008). Komunikacja (tłum. M. Sowa): Wydawnictwo Flair.
Becher, T. (2001). Academic Tribes and Territories: Intellectual Enquiry and the Cultures of Discipline.
Birdwhistell, R. (2003). Doniosłość kontekstu (tłum. M. Wieczorek).
W: G. Godlewski (red.), Antropologia kultury. Zagadnienia i wybór tekstów.
Warszawa: Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego.
198 Bibliografia Bochner, A. P. (1985). Perspectives on inquiry: Representation, conversation, and
reflection. W: M. L. Knapp, G. R. Miller (eds.), Handbook of interpersonal communication. Beverly Hills: CA: Sage.
Briggs, A., Burke, P. (2010). Społeczne historia mediów. Od Gutenberga do Inter
netu (tłum. J. Jedliński). Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
Brun, J. (1999). Arystoteles i Liceum (tłum. H. Igalson -Tygielska). Warszawa:
Prószyński i S -ka.
Buksiński, T. (1981). Johna Deweya teoria badań. Studia Metodologiczne (21).
Burszta, W. J. (2007). Wstęp do wydania polskiego. Yves Winkin – badać szme
ry społeczeństwa. Antropologia komunikacji. Od teorii do badań terenowych.
Warszawa: Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego.
Carey, J. W. (2007). A Cultural Approach to Communication. W: R. T. Craig, H. L. Muller (eds.), Theorizing Communication. Readings Across Traditions.
Los Angeles -London -New Delhi -Singapore: Sage Publications.
Cartier, F. A., Harwood, K. A. (1953). On Definition of Communication. Journal of Communication, 3(2), 71 -75.
Clevenger, T. J. (1991). Can One Not Communicate? A Conflict of Models? Commu-nication Studies, 42, 340 -353.
Craig, R. T. (1977). Limiting the scope of the spacial model of communication effects.
Human Communication Research, 3(4), 309 -325.
Craig, R. T. (1981). A preliminary investigation of role taking in descriptions of self and others in the twenty statements test. Communication Quarterly, 29(3), 187 -195
Craig, R. T. (1983). Galilean rhetoric and practical theory. Communication Mono-graphs, 50(4), 395 -412.
Craig, R. T. (1984). Practical criticism of the art of conversation: A methodological critique. Communication Quarterly, 32(3), 178 -187.
Craig, R. T. (1989). Communication as a Practical Discipline. W: B. Dervin (eds.), Rethinking communication: Sage Publications.
Craig, R. T. (1993). Why are there so many communication theories? The Journal of Communication, 43(3), 26 -33.
Craig, R. T. (1995). The normativity of practical theory: Two approaches.
W: F. H. v. Eemeren, R. Grootendorst, J. A. Blair, C. A. Willard (eds.), Perspec
tives and approaches (s. 173 -182). Amsterdam: International Centre for the Study of Argumentation.
Craig, R. T. (1996a). Practical theoretical argumentation. Argumentation, 10(4), 461 -474.
Craig, R. T. (1996b). Practical theory: A reply to Sandelands. Journal for the Theory of Social Behaviour, 26(1), 65 -79.
Craig, R. T. (1999a). Communication Theory as a Field. Communication Theory, 9(2), 119 -161.
Craig, R. T. (1999b). Metadiscourse, theory, and practice. Research on Language Social Interaction, 32(1), 21 -29.