Skoniugowany kwas linolowy (Conjugated Li-noleic Acid, CLA) to grupa izomerów (pozycyj
nych i geometrycznych) kwasu linolowego, za
wierających w cząsteczce sprzężony układ wiązań
podwójnych. Podstawowym izomerami CLA, wy
stępującymi w największych ilościach, są: kwas cis-9, trans-11 oktadekadienowy (kwas żwa
czowy) i kwas trans10, cis12 oktadekadieno
wy [34].
Głównym źródłem CLA w diecie są mleko i pro
dukty mleczarskie oraz mięso zwierząt przeżu
wających (krowy, owce, kozy, sarny) i kangu
rowatych. CLA powstaje w żwaczu jako produkt przemian WNKT, dostarczanych z paszą. Izomer cis9, trans11 CLA może być syntetyzowany en
dogennie w gruczole mlekowym z kwasu wakce
nowego, który pochodzi z żwacza i w mleku stano
wi 75–95% całkowitej ilości CLA. Mleko i produkty mleczarskie dostarczają ok. 70%, podczas gdy wo
łowina ok. 25% całkowitego pobrania CLA z die
ty [34].
Wyniki licznych badań, w układach in vitro oraz in vivo, a także na zwierzętach i ludziach, wska
zują, że CLA ma właściwości antyoksydacyjne. Jest bardzo skuteczny w zmiataniu wolnych rodników (nawet w niskich stężeniach), co sprawia, że może działać przeciwzapalnie, przeciwmiażdżycowo, przeciwnowotworowo.
Mechanizm antyoksydacyjnego działania CLA polega na ochronie lipidów i fosfolipidów błono
wych przed działaniem RFT. W porównaniu do αtokoferolu CLA wykazuje 100krotnie większą aktywność antyoksydacyjną. Skuteczność antyok
sydacyjnego dzialania CLA wynika również z syner
gicznych oddziaływań z innymi lipofilnymi antyok
sydantami (np.: αtokoferol, βkaroten, witamina A, D3, K2, kwas wakcenowy, koenzym Q10, fosfoli
pidy, lipidy eterowe) [3, 4, 8, 35, 36].
CLA dzięki właściwościom antyoksydacyjnym nie tylko hamuje procesy zapalne w komórkach, ale także zapobiega im poprzez obniżanie stężenia kwasu arachidonowego w osoczu (reguluje szlak jego przemian), co skutkuje obniżeniem produkcji prozapalnych eikozonoidów. Ponadto CLA działa immunostymulacyjnie oraz hamuje rozwój niektó
rych nowotworów na każdym etapie kanceroge
nezy (inicjacja, promocja i progresja). Zaobserwo
wano, że w krajach o największym spożyciu serów dojrzewających bogatych w CLA umieralność z po
wodu raka piersi jest mniejsza, niż w krajach o niż
szym spożyciu tych produktów. Prozdrowotne wła
ściwości CLA polegają również na regulacji profilu lipidowego krwi, zapobieganiu otyłości i cukrzycy typu 2 [35–37].
Fosfolipidy
Fosfolipidy (glicerofosfolipidy, sfingofosfolipi
dy) są podstawowymi składnikami błon komór
kowych i lipoprotein. Ze względu na obecność w ich strukturze WNKT oraz zdolność wiązania
kationów, fosfolipidy mogą działać jako przeciw
utleniacze i zapewniają komórkom organizmu ochronę antyoksydacyjną [38].
Obecne w fosfolipidach WNKT n3 wykazu
ją pośrednie działanie antyoksydacyjne, zapo
biegają wydzielaniu mediatorów zapalnych (np.
TNFα, IL1, Il6), które indukują stres oksy
dacyjny w miejscu objętym procesem zapalnym [39, 40].
Wbudowane w błony biologiczne fosfolipidy z WNKT nie tylko dzięki właściwościom antyoksy
dacyjnym zapewniają płynność i przepuszczalność błon, ale również umożliwiają transport skład
ników odżywczych i metabolitów, determinują funkcjonowanie białek tworzących kanały jono
we oraz intensyfikują metabolizm cholesterolu.
Uczestniczą one także w interakcji komórkako
mórka, różnicowaniu, proliferacji, transbłono
wej transmisji. Są źródłem fosforanów do syntezy ATP. Dzięki swojej strukturze i funkcjom biologicz
nym fosfolipidy regulują funkcjonowanie prze
wodu pokarmowego. Wynika to z ich właściwo
ści antyoksydacyjnych warunkujących działanie przeciwzapalne tych związków. Hamując wzrost i rozwój w przewodzie pokarmowym wielu pa
togenów (wirusy, bakterie, grzyby), zapobiega
ją powstawaniu nowotworów. Właściwości an
tyoksydacyjne fosfolipidów zapewniają ochronę przed skutkami dzialania RFT nie tylko śluzów
kę przewodu pokarmowego, ale również struk
tury mózgu. Ze względu na optymalne proporcje WNKT n6 do n3, fosfolipidy obecne w żywno
ści pochodzenia zwierzęcego działają neuropro
tekcyjnie: zmniejszają ryzyko schorzeń neurode
generacyjnych. Obecna w fosfolipidach tłuszczu mlekowego fosfatydylocholina (lecytyna) i sfin
gomielina jest dla młodych organizmów jedynym źródłem choliny, która przekształcana jest do neu
roprzekaźnika acetylocholiny. Cholina zapew
nia prawidłowe funkcjonowanie i budowę neu
ronów, pobudza układ nerwowy, intensyfikuje zdolność koncentracji i zapamiętywania. Wyka
zano w licznych badaniach zależność pomiędzy niedoborem fosfolipidów a schorzeniami neurolo
gicznymi i neurodegeneracyjnymi. W mózgu osób cierpiących na chorobę Alzheimera stwierdzono m.in. obniżony poziom fosfatydyloinozytolu, któ
ry warunkuje prawidłowe działanie synaps. Bez
cenna dla funkcjonowania mózgu jest butyrofilina – glikoproteina (stanowiąca aż 40% białek otocz
ki kuleczki tłuszczu mlekowego), która zapobiega stwardnieniu rozsianemu. Niektóre z fosfolipidów, np. sfingomieliny czy lipidy eterowe (alkilogli
cerole i alkiloglicerofosfolipidy), obecne w tłusz
czach zimnowodnych ryb i ssaków morskich oraz w tłuszczu mlekowym, wykazują działanie immu
nostymulujące i antynowotworowe [38–40].
Skwalen
Skwalen syntetyzowany w organizmie człowieka z acetyloCoA występuje głównie w skórze (skóra właściwa) oraz gruczołach łojowych i wydzielanym przez nie sebum. Obecność skwalenu w wydzielinie gruczołów łojowych skóry zapewnia obronę orga
nizmu przed patogenami (wirusy, bakterie, grzyby) i prawdopodobnie pełni także rolę ochronną przed promieniowaniem UV. Pomaga także w utrzymaniu prawidłowego nawilżenia, regeneruje uszkodzenia i przyczynia się do spowolnienia procesów starze
nia się skóry [41].
W organizmie człowieka stężenie skwalenu w osoczu waha się w granicach 2530 µg/100 ml i zależy od jego endogennej syntezy, a także spoży
cia z dietą. Głównym źródłem skwalenu w diecie są wątroby rekinów i wielorybów, w których stanowi on 70–80% frakcji lipidowej. Występuje też w ole
ju z nasion amarantusa, z pestek dyni oraz w oliwie z oliwek. Skwalen jest przyswajalny w 60–85%.
Po wchłonięciu z jelita cienkiego jest wykorzysta
ny do syntezy cholesterolu i jego pochodnych (hor
monów steroidowych, witaminy D i kwasów żół
ciowych) [41].
Skwalen dzięki obecności w cząsteczce jedno
stek izoprenowych wykazuje działanie antyoksy
dacyjne. Działa jako skuteczny wygaszacz tlenu singletowego oraz zmiatacz rodników hydroksy
lowych i nadtlenków lipidowych. Jako antyok
sydant lipofilny wykazuje synergiczne działanie z αtokoferolem, co wykazuje na jego wysoki po
tencjał antyoksydacyjny. Ponadto skwalen wyka
zuje działanie immunomodulujące, co wiąże się z jego właściwościami adherentnymi do składni
ków błony komórkowej i osłonek lipidowych pa
togenów. Uczestniczy w opsonizacji patogenów i ułatwia ich prezentację komórkom immunokom
petentnym [42].
Podsumowanie
W codziennej diecie człowieka obecnych jest wiele produktów zawierających składniki o dzia
łaniu antyoksydacyjnym. Źródłem antyoksydan
tów są zarówno produkty pochodzenia roślinnego (owoce, warzywa, produkty zbożowe) jak i zwie
rzęcego (mleko, produkty mleczarskie, mięso, ryby). Jedne z nich działają w środowisku wod
nym komórek (antyoksydanty hydrofilne), dru
gie w hydrofobowym (antyoksydanty lipofilne).
Produkty zwierzęce są bogatym źródłem anty
oksydantów lipofilnych, takich jak: αtokoferol, βkaroten, witamina A, D3, K2, koenzym Q10, fos
folipidy. Ponadto w żywności pochodzenia zwie
rzęcego obecne są unikalne składniki wykazują
ce również potencjał antyoksydacyjny, takie jak:
CLA (produkty mleczarskie i wołowina), kwas αliponowy (mięso, zwłaszcza podroby), lipidy eterowe i skwalen (tłuszcze zimnowodnych ryb i ssaków morskich). Większość antyoksydantów lipofilnych w organizmie człowieka działa wie
lokierunkowo (plejotropowo). Dzięki właściwo
ściom antyoksydacyjnym mogą działać przeciwza
palnie, przeciwmiażdżycowo, bakteriostatycznie, immunostymulująco, przeciwnowotworowo, czy neuroprotekcyjnie. Antyoksydanty lipofilne charakteryzują się znacznie większą skuteczno
ścią w ochronie błon komórkowych oraz lipopro
tein LDL przed peroksydacją niż antyoksydan
ty hydrofilne. Pomimo że występują w żywności w niewielkich ilościach, to są bardziej skutecz
ne w zapobieganiu skutkom stresu oksydacyjnego w organizmie człowieka. Ponadto wykazują wy
soką termostabilność (pozostają aktywne nieza
leżnie od obróbki termicznej żywności) oraz wy
soką aktywność biologiczną przy bardzo niskich stężeniach. Skuteczność ich działania jest wyni
kiem synergizmu między poszczególnymi antyok
sydantami lipofilnymi, a także z obecnymi w żyw
ności antyoksydantami hydrofilnymi. Ze względu na lipofilny charakter antyoksydanty z produk
tów zwierzęcych są lepiej wchłaniane i wykorzy
stywane w organizmie niż antyoksydanty hydro
filne, pochodzące z warzyw i owoców.
Z licznych opracowań naukowych wynika, że główną przyczyną rosnącej zachorowalności na schorzenia dietozależne jest niskie spożycie an
tyoksydantów, zwłaszcza lipofilnych, co wią
że się z ograniczeniem spożycia tłuszczów zwie
rzęcych oraz zastąpienie ich olejami roślinnymi i margarynami. W konsekwencji spożycie biodo
stępnych, biologicznie aktywnych witamin roz
puszczalnych w tłuszczach (A, D, E, K) oraz innych antyoksydantów lipofilnych (CLA, koenzym Q10, fosfolipidy, skwalen) zmalało nawet kilkukrot
nie. Dodatkowo deficyt antyoksydantów lipofil
nych w diecie tzw. zachodniej pogłębia wysokie spożycie olejów roślinnych, bogatych w WNKT.
Zwiększa to – nawet kilkunastokrotnie – zapo
trzebowanie na antyoksydanty lipofilne. Po
twierdza to wysoka i stale rosnąca zachorowal
ność na nowotwory, schorzenia neurologiczne i neurodegeneracyjne.
Otrzymano: 2017.03.31 · Zaakceptowano: 2017.04.08
Piśmiennictwo
1. Fang Y., Z., Yang S., Wu G.: Free radicals, antioxidants, and nutri
tion. Nutrition 2002, 18(10): 872–879.
2. Prior R.L.: Fruits and vegetables in the prevention of cellular oxida
tive damage. Am. J. Clin. Nutr. 2003, 78: 570–578.
3. PuzanowskaTarasiewicz H., Kuźmicka L., Tarasiewicz M.: Antyok
sydanty a reaktywne formy tlenu. Bromat. Chem. Toksykol. 2010, 1: 9–14.
4. Rutkowski M., Matuszewski T., Kędziora J., Paradowski M., Kłos K., Zakrzewski A.: Witaminy E, A, i C jako antyoksydanty. Pol. Mer. Lek.
2010, 174:377–380.
5. IgielskaKalwat, J., Gościańska, J., Nowak, I.: Karotenoidy jako na
turalne antyoksydanty. Postępy Hig. Med. Dośw. (online). 2015, 69:
418–428.
6. Sommer A., Vyas K.S.: A global clinical view on vitamin A and caro
tenoids. Am. J. Clin. Nutr. 2012, 96(5):1204–1206.
7. Belter A., GielPietraszuk M., Oziewicz S., Chomczyński, P., Barci
szewski J.:Likopen–występowanie, właściwości oraz potencjalne za
stosowanie. Postępy Biochem. 2011, 57(4): 372–380.
8. Weber D., Grune T.: The contribution of βcarotene to vitamin A supply of humans. Mol. Nutr. Food Res. 2012, 56(2):251–258.
9. Stahl W., Sies H.: βCarotene and other carotenoids in protection from sunlight. Am. J. Clin. Nutr. 2012, 96(5):1179–184.
10. Young A. J., Lowe G. M.: Antioxidant and prooxidant properties of carotenoids. Arch. Biochem. Biophys. 2001, 385(1): 20–27.
11. Omenn G. S., Goodman G., Thornquist M., Grizzle J., Rosenstock L., Barnhart, S., Keogh.J.: The βcarotene and retinol efficacy trial (CA
RET) for chemoprevention of lung cancer in high risk populations:
smokers and asbestosexposed workers. Cancer Res. 1994, 54(7):
2038–2043.
12. Satia J.A., Littman A., Slatore C.G., Galanko J.A., White E.: Longterm use of betacarotene, retinol, lycopene, and lutein supplements and lung cancer risk: results from the VITamins And Lifestyle (VITAL) Study. Am. J. Epidemiol. 2009, 169: 815–828.
13. Kaulmann A., Bohn, T.: Carotenoids, inflammation, and oxidati
ve stress implications of cellular signaling pathways and relation to chronic disease prevention. Nutrition Res. 2014, 34(11): 907–929.
14. Hussain N., Irshad F., Jabeen Z., Shamsi I. H., Li Z., Jiang L.: Biosyn
thesis, structural, and functional attributes of tocopherols in planta;
past, present, and future perspectives. J. Agric. Food Chem. 2013, 61(26): 6137–6149.
15. Niki E.: Role of vitamin E as a lipidsoluble peroxyl radical scavenger:
in vitro and in vivo evidence. Free Radic. Biol. Med. 2014, 66:3–12.
16. Zingg J.M.: Vitamin E: An overview of major Research directions.
Mol. Aspects Med. 2007, 28: 400–422.
17. Joshi Y.B., Praticò D.: Vitamin E in aging, dementia, and Alzheimer’s disease. Biofactors. 2012, 38(2): 90–97.
18. ChongHan K.: Dietary lipophilic antioxidants: implications and significance in the aging process. Crit. Rev. Food Sci. Nutr. 2010, 50(10): 931–937.
19. Gruber B.M.: Fenomen witaminy D. Postępy Hig. Med. Dośw. 2015, 69: 127–139.
20. Kuryłowicz A., Bednarczuk T., Nauman J.: Wpływ niedoboru wita
miny D na rozwój nowotworów i chorób autoimmunologicznych.
Endokrynol. Pol. 2007, 58(2): 140–152.
21. Booth S.L.: Vitamin K: food composition and dietary intake. Food Nutr. Res. 2012, 56: 1–5.
22. Shearer M.J., Newman P.: Metabolism and cell biology of vitamin K.
Thromb Haemost 2008, 100: 530–547.
23. Vervoort L.M., Ronden J. E., Thijssen H.H.: The potent antioxidant activity of the vitamin K cycle in microsomal lipid peroxidation, Bio
chem. Pharmacol. 1997, 54(8): 871–876.
24. Card D.J., Gorska R., Cutler J., Harrington D.J.: Vitamin K metabo
lism: current knowledge and future research. Mol. Nutr. Food Res.
2014, 58(8): 1590–1600.
25. Karmańska A., Karwowski B.: Rola witamny K w metabolizmie ko
ści. Bromat. Chem. Toksykol. 2015, 1: 106–115.
26. Gundberg C.M., Lian J.B., Booth S.L.: Vitamin Kdependent car
boxylation of osteocalcin: friend or foe? Adv. Nutr. 2012, 3(2):
149–157.
27. Li J., Wang H., Rosenberg P.A.: Vitamin K prevents oxidative cell de
ath by inhibiting activation of 12lipoxygenase in developing oligo
dendryctes. J. Neursci. Res. 2009. 87(9): 2997–3005.
28. Kapoor P., Kapoor A.K.: Coenzyme Q10.A novel molecule. JIACM 2013, 14(1): 37–45
29. Siemieniuk E., Skrzydlewska E.: Coenzyme Q10: its biosynthesis and biological significance in animal organisms and in humans]. Postepy Hig. Med. Dośw. 2005, 59: 150–159.
30. Overvad K., Diamant B., Holm L.: Coenzyme Q10 in health and dise
ase, Eur J. Clin. Nutr. 1999, 53(10): 764–770.
31. Malinska D., Winiarska K.: Kwas liponowy – charakterystyka i za
stosowanie w terapii. Postępy Hig. Med. Dośw. 2005, 59: 535–543.
32. Smith A.R., Shenvi S.V., Widlansky M., Suh J.H., Hagen T.M: Lipoic acid as a potential therapy for chronic diseases associated with oxi
dative stress. Curr. Med. Chem. 2004, 11(9): 1135–1146.
33. Moura F.A., de Andrade K.Q., dos Santos J.C., Goulart M.O.: Lipoic Acid: its antioxidant and antiinflammatory role and clinical appli
cations. Curr. Top Med. Chem. 2015,15(5): 458–583.
34. Białek A, Tokarz A.: Źródła pokarmowe oraz efekty prozdrowot
ne sprzężonych dienów kwasu linolowego (CLA). Biul. Wydz. Fam.
WUM 2009, 1: 1–12.
35. Białek A, Tokarz A.:Sprzężone dieny kesu linolowego jako potencjal
ny czynnik prewencyjny w profilaktyce nowotworów piersi. Post.
Hig. Med. Dośw. 2013, 67: 6–14.
36. Karwat J., GilKulik P., Kotuła L., Niedojadko A., Kocki J., Sawiuk M.: CLA –właściwości prozdrowotne. Med. Ogólna. Nauk o Zdro
wiu 2013, 19(4): 535–538.
37. Czekajło A., Andrysiak A., Różańska D.: Wpływ sprzężonych dienów kwasu linolowego na ryzyko powstawania i progresji nowotworów.
Probl. Hig. Epidemiol. 2016, 97(3): 207–212.
38. Ambroziak A., Cichosz G.: Fosfolipidy mleka jako nutraceutyk. Pol.
Merk. Lek. 2013, 199: 62–66.
39. Cohn J. S., Kamili A., Wat E., Chung R. W.,Tandy S.: Dietary pho
spholipids and intestinal cholesterol absorption. Nutrients 2010, 2:
116–127.
40. Dhankhar J., Sharma R. Indumathi K. P.:Bioactive lipids in milk. In
ter. Food Res. J. 2016, 23(6): 2326–2334.
41. Tapiero H., Townsend D.M., Tew K.D.: Squalene and its potential cli
nical uses. Altern. Med. Rev. 1999, 4(1): 29–36.
42. Ronco A.L. De Stéfani L.: Squalene: a multitask link in the cros
sroads of cancer and aging. Funct. Foods Health and Disease 2013, 3(12): 462–476.