1 Muzeum Farmacji UJ
2 Doktorant Wydziału Farmaceutycznego UJ CM, kierunek Kosmetologia
Adres do korespondencji: Zbigniew Bela, Muzeum Farmacji UJ, Floriańska 25, 31019 Kraków
Rycina 1. Strony 194 i 195 w manuale Elsnera.
Przekład wiersza jest następujący:
Najskromniejsze pragnienie, jakie żywię wobec Pani,
to byś mnie kochała, jak ja Panią kocham.
Najskromniejsze pragnienie, jakie serce moje skrywa,
to byś mnie Pani kochała, jak ja Panią kocham.
Kochaj mnie Pani, jak ja kocham Ciebie,
to jedno z najskromniejszych pragnień, jakie żywię wobec Pani
albo jakie serce moje skrywa.
doktora Wasilewskiego w Warszawie”3, którą pro
wadził do 1845 r. Już w 1818 r. rozpoczął w swo
im aptecznym laboratorium produkcję sztucznych wód mineralnych („selcerskiej” i „karlsbadzkiej”4), a w 1824, razem z czterema innymi warszawski
mi aptekarzami, założył na terenie przylegającym do ogrodu Pałacu Krasińskich Instytut Wód Mine
ralnych Sztucznych, z którego wyrosły później
sze Warszawskie Zakłady Farmaceutyczne „Motor”
– które z kolei, po upaństwowieniu w 1951 r., otrzymały nazwę Warszawskie Zakłady Farmaceu
tyczne Polfa.
Inne niż Pomada na liszaie przepisy kosmetycz
ne w manuale Elsnera to m.in.: Pomada kaukaska na włosy, Pomada na wąsy, Pomada do włosów w tabliczkach, Farba na wąsy, Na odciski i Eau de Cologne.
Johann Andreas Buchner (1783–1852) był apte
karzem i profesorem farmacji na uniwersytecie mo
nachijskim (rycina 2). Jako pierwszy, w roku 1828, wyizolował z kory wierzby kryształy salicyny, co utorowało drogę najpierw do otrzymania kwasu sa
licylowego (Raffaele Piria, 1838), a następnie syn
tezy aspiryny (Felix Hoffmann, 1897).
Wyraz pomada oznaczał w przeszłości kosme
tyk, produkowany na bazie tłuszczu, wosku i sub
stancji zapachowych i stosowany na włosy w celu nadania im połysku i miękkości. Inne dawne na
zwy takiego kosmetyku to fiksatura i brylantyna.
Użycie przez Buchnera (i Elsnera) nazwy pomada w omawianym przepisie oznacza, że w tym przy
padku chodziło o liszaje na skórze głowy i że pro
dukt ten miał charakter kosmetycznodermatolo
giczny (ryciny 3 i 4).
Przekład tego przepisu na język polski jest na
stępujący:
Weź wosku białego 2 uncje
olbrotu jedną uncję i jedną drachmę
olejku migdałowego jedną uncję i jedną drachmę kryształów grynszpanu jedną uncję
i jedną drachmę Rycina 2. Po lewej: Johann Andreas Buchner (1783–1852).
Po prawej: początkowy fragment artykułu o wyizolowaniu berberyny (alkaloidu zawartego w korzeniu berberysu, Berberis vulgaris L.) w wydawanym przez Floriana Sawiczewskiego „Pamiętniku Farmaceutycznym Krakowskim” (t. III, 1836, s. 77).
Syn Andreasa Buchnera, Ludwig (1813–1897), był profesorem farmacji i toksykologii w Monachium, wydawcą założonego przez ojca czasopisma
„Repertorium für die Pharmacie”, a także autorem opublikowanego w 1872 r. Komentarza do farmakopei niemieckiej (Commentar zur Pharmacopoeia Germanica)
Rycina 3. Liszaj płaski (Lichen planus) na owłosionej skórze głowy.
W Słowniku Lindego (1807) liszaj to „zbiór chrosteczek czerwonych, niekiedy skorupiastych, przy dolegliwym świerzbieniu a niekiedy łupaniu się czyli łuszczeniu skóry”
maści rtęciowej jedną uncję i jedną drachmę olejku cedrowego 30 kropli
Zmieszaj, zrób (pomadę), wcieraj (we włosy) rano i wieczorem.
Stosowany w manuale Elsnera system wagowy to system tzw. norymberski, gdzie funt (łac. libra)
= 0,35 kg, uncja (łac. uncia) = 2,99 dkg, drachma (łac. drachma) = 3,73 g, skrupuł (łac. scrupulus) = 1,25 g i ziarno (łac. granum) = 0,62 mg (rycina 5).
Metody bielenia żółtego (naturalnego) wosku były różne. Jedną z nich znajdujemy w Alexego Pe-demontana Taiemnicach (Kraków 1568, prze
kład Marcina Siennika): „Weźmij wosku, ile bielić chcesz, wody stokowej tyle dwoje5, wstaw wespół do ognia, niech się rozpuści, także chwilę ponie
chaj6, aż wszystek wosk wypłynie na wierzch wody.
Weźmij jakie naczynie pośklenione, coby zewnątrz było gładkie, zmaczajże je w zimnej wodzie, a wraź w ten wosk do połowice, a co na nim wosku przy
lgnie, niech ostydnie7, obłup on wosk tak cieniuch
no z naczynia, a zaś takież wrażaj i obłupuj, póki co na wodzie pływa. Ten wosk obłupiony na słońce wy
łóż, zwłaszcza na majową rosę, często obracając tak długo, aż wybieleje jako ołowna biel, to jest blaj
was.8 Niektórzy go tak do trzech dni wybielą, tak się z nim sprawując, zwłaszcza w ten czas, gdy słoń
ce jest najgorętsze, a to iż wosk cienki, będzie więc się łatwie przetapiał. Przeto dwakroć przez dzień pokrapiają go wodą studzienną”.9 W farmacji bia
ły wosk miał zastosowanie jako składnik plastrów i maści woskowych.
Olbrot (łac. Cetaceum) to woskowata, półpłyn
na substancja w perłowym kolorze, znajdująca się w jednej z jam głowy kaszalota (nad prawym prze
wodem nosowym), której funkcja nie została jeszcze w pełni wyjaśniona. Z dużego kaszalota można uzy
skać nawet dwie tony olbrotu. Płynną konsysten
cję zachowuje olbrot tylko wewnątrz zwierzęcia, w temperaturze jego ciała. W zetknięciu z powie
trzem zastyga w półprzeźroczystą bryłę. Rozpuszcza się w temperaturze 45 stopniu. Był wykorzystywa
ny jako dodatek do podstaw maściowych i plastrów, jako składnik kremów i szminek, a także przy fabry
kacji świec (rycina 6).
Olejek migdałowy (łac. Oleum amygdalarum amararum aethereum) to olejek otrzymywany przez destylację gorzkich migdałów (Amygdalus communis L.). W przeszłości był wykorzystywany do leczenia świądu i zmian skórnych będących efek
tem starzenia skóry.
Grynszpan to staropolska nazwa śniedzi (zasa
dowy octan miedzi), w piśmiennictwie łacińskim nosił nazwę Aerugo (‘rdza miedziana’). Był stoso
wany do leczenia wrzodów gardła, zapalenia mig
dałków podczas szkarlatyny, liszaja obrączkowego, a także odcisków.10
Rycina 4. Strona 9 w manuale Elsnera, przepis pt. Pomada na liszaie Buchner
Rycina 5. Odważniki tzw. kostkowe z symbolami jednostek w systemie norymberskim. Muzeum Farmacji UJ
Rycina 6. Ilustracja w Histoire des Drogues P. Pometa (Paryż, 1594), rozdział poświęconym kaszalotowi
W skład maści rtęciowych wchodziła zwykle rtęć metaliczna. Preparaty rtęci do leczenia niektórych zmian skórnych jako pierwsi zaczęli stosować le
karze arabscy. Na przykład Avicenna (Canon me-dicinae, II, 68) w rozdziale o rtęci pisze: „Zmiesza
na z olejkiem różanym niszczy krosty i wrzody na skórze” (w przekładzie łacińskim: Vulnera et ulce-ra. Extinctum valet scabiei cum oleo rosacea aut cum medicinis scabiei et ulceribus malis). Ma
ścią rtęciową próbowano leczyć w przeszłości licz
ne zmiany skórne, takie jak opryszczka czy łupież, a w szczególności wrzody syfilityczne.
Olejek cedrowy pozyskuje się przez destylację drewna cedrowego. Był stosowany ze względu na jego działanie przeciwropne, przeciwłojotokowe i przeciwtrądzikowe11.
W pierwszej połowie XIX w., a więc w czasach, z których pochodzi przepis Buchnera, dermatolo
gia jako osobna dziedzina wiedzy medycznej dopiero zaczynała się wyodrębniać. Pierwsze systematycz
ne badania w tej dziedzinie, połączone z zajęciami dydaktycznymi, były prowadzone w Hôpital Sa
intLouis w Paryżu od 1801 r., a pierwsze pod
ręczniki dermatologii, zawierające dokładne opi
sy i kolorowe plansze, to On Cutaneous Diseases Willana12 i Descriptions des maladies de la peau Alibertiego13. Natomiast sposoby leczenia wielu z tych chorób długo jeszcze pozostawały tradycyj
ne. Na przykład jeśli chodzi o liszaje, to w Encyklo-pedii powszechnej S. Orgelbranda z 1864 r. czyta
my, że „długotrwałe przypadki wymagają użycia odpowiednich lekarskich środków, jakiemi są: pra
ecipitatum album14, sublimat15 i przetwory cynko
we”16. A to z kolei oznacza, że przepisy w rodzaju Pomada na liszaje były ewentualnie i co najwyżej modyfikacjami tradycyjnych sposobów, czynionymi
przez poszczególnych lekarzy i aptekarzy według własnego uznania. Taką modyfikacją w przypadku przepisu Buchnera był dodatek grynszpanu i olejku cedrowego (zob. wyżej), natomiast główny składnik – maść rtęciowa, stosowana w chorobach skórnych przynajmniej od czasów Awicenny (XI wiek) – po
został niezmieniony.
Dzisiaj liszaje leczy się kortykosteroidami w po
staci kremu lub maści, a także w postaci pigułek (np.
Prednisone) i dodatkowo lekami antyhistaminowy
mi, w celu redukcji swędzenia.
Otrzymano: 2017.02.11 · Zaakceptowano: 2017.03.21
Przypisy
1. W tamtych czasach określenie aptekarz oznaczało najwyższy stopień zawodowy, nadawany przez komisję Naczelnej Rady Lekarskiej (ów
czesne ministerstwo zdrowia) po zdaniu szczegółowego egzaminu.
2. Uczelnia medyczna, utworzona w Warszawie w 1810 roku.
3. Polski Słownik Biograficzny. Kraków, 1948, t. 6, s. 237.
4. Jak wyżej.
5. Tzn. wody źródlanej dwa razy więcej niż wosku.
6. Tzn. w takim stanie na chwilę pozostaw.
7. Tzn. ostygnie. Sens słowa zawstydzić to właśnie ostygnąć (emocjo
nalnie).
8. Biel ołowiana. Staropol. blajwas – z niem. Blei – ołów, Weiss – bia
ły, biel.
9. Alexego Pedemontana Taiemnice. Przekład Marcin Siennik. W: Mar
cin Siennik, Herbarz. Kraków, 1568.
10. R. Dunglison, A Dictionary of Medical Science. Philadelphia, 1874, s. 198.
11. http://www.rozanski.ch
12. Robert Willan (1757–1812), pionier angielskiej dermatologii. Kolejne części On Cutaneous Diseases ukazywały się w latach 1798–1808, całość została wydana po raz pierwszy w 1818 roku.
13. JeanLuis Marc Aliberti (1768–1837), pionier francuskiej dermato
logii. Kolejne części Descriptions des maladies de la peau observées a l’Hôpital Saint-Louis ukazywały się w latach 1806–1814, całość została wydana w 1825 roku.
14. Maść rtęciowa biała.
15. Chlorek rtęci, HgCl2.
16. S. Orgelbrand, Encyklopedia Powszechna. Warszawa 1864, t. XVII, s. 159.
Kielc. W czerwcu, wskutek donosu, został ponow
nie aresztowany i osadzony w Cytadeli. W 1844 r.
zaangażował się w działalność ks. P. Ściegiennego i był współorganizatorem spisku w Kielcach. Jego apteka stała się miejscem kontaktów i zebrań spi
skowców z Warszawy i Radomia, w których brał udział również ks. Ściegienny. O księdzu i rozpoczę
ciu powstania pisał w swoim „Pamiętniku”:
Ksiądz Piotr wymową swoją, a szczególnie celem, który był nadzwyczaj szlachetny, zyskał we mnie i Ojcu mym zwolenników;
a ruch ogólny z Kielc i okolic miał się zacząć z ogrodu mego Ojca (w polu Bocianek) dnia 27 października.
Po zdradzie i denucjacji spiskowców Pantoczek znów został aresztowany i po raz trzeci uwięziony w X Pawilonie. W śledztwie, mając duże doświad
czenie, konsekwentnie zaprzeczał oskarżeniom o udział w spisku. W rezultacie, zgodnie z wnio
skiem komisji śledczej z 23 czerwca 1845 r., za
twierdzonym przez namiestnika carskiego, unik
nął kary katorgi i jako przestępca kategorii czwartej został skazany na wcielenie do armii carskiej na 25 lat. W sierpniu 1845 r. Pantoczek został wy
słany na Kaukaz, gdzie prowadził apteki wojsko
we (w Tyflisie i w DżełałOgłu). Był kilkakrotnie awansowany i odznaczany. Tam w 1854 r. wziął ślub z Marią Michniewicz, córką zesłańca. Na Kau
kazie wynalazł lek zwany kroplami innoziemco
wa (czyli kroplami cudzoziemca), które ratowały ludzi z przypadłości gastrycznych. Służbę w woj
sku rosyjskim zakończył w stopniu podpułkownika i w 1870 r. wrócił do Kielc. Wg zeznania z 9 listo
pada 1929 r., wdowy po inżynierzetechnolo
gu, S. Teraszkiewiczowej, ofiarowała ona różaniec i krzyż, stanowiące własność śp. Bartosza Głowac
kiego, wraz z oświadczeniem:
N
awet historykom farmacji wydawać się może niewiarygodne, ale w moich 70letnich ścisłych związkach z farmacją stosowaną i historią far
macji nigdy nie słyszałem o farmaceutycznej ro
dzinie Szymona i Franciszka Pantoczków z Kielc i o odkryciu przez Franciszka leku, zwanego kro
plami Inoziemcowa (z ros. Иноземцев =„cudzo
ziemiec”) (Guttae Inoziemcovi)! Franciszek Pan
toczek urodził się 9 maja 1811 r. w Koprzywnicy w powiecie sandomierskim. Był synem Szymona, pochodzącego ze Słowacji węgierskiego farmaceu
ty, i Tekli z Majewskich, wielkiej patriotki i miej
scowej miłośniczki rodzimych tradycji i obycza
jów. W 1816 r. rodzice przenieśli się do Kielc, gdzie Szymon Pantoczek otworzył aptekę przy ul. Du
żej i zakupił folwark na Bocianku. Tu urodziły się im też córki: Franciszka (1818 r.) oraz Anna i Emi
lia (1920 r.). We wsi Święta Katarzyna, na ścianie drewnianego budynku, zawieszona jest pamiątko
wa tablica z napisem:
Przebywała tutaj Emilia Pantoczek, wybitna świętokrzyska działaczka.
Wraz z młodszym bratem Walentym, Franciszek uczył się w Szkole Wojewódzkiej w Kielcach. Ko
repetytorem braci Pantoczków w roku szkolnym 1822/1823 był późniejszy ksiądz – Piotr Ściegienny.
W czasie powstania listopadowego Franciszek Pan
toczek zaciągnął się do I pułku Krakusów. Po upad
ku powstania wyjechał do Wrocławia w 1834 r., gdzie bez zezwolenia władz carskich odbywał na uniwersytecie przez dwa lata studia farmaceutycz
ne. Po powrocie do Kielc, w związku z podejrze
niami o współudział w zabójstwie konfidenta ro
syjskiego, został uwięziony w 1837 r. w X Pawilonie warszawskiej Cytadeli. Został skazany na pół roku więzienia za „kontakty ze spiskowcami” we Wro
cławiu. Uwolniony w lutym 1838 r., powrócił do