W S T Ę P .
G eneza gnostycyzm u — gnoza praw d ziw a i fałszyw a — czyn
niki sk ład o w e gnostycyzm u — indyw idualizm gnostyk ów w m e
to d zie i n au ce — krytyka w obec gnostycyzm u — Ireneusz w o bec gnostycyzm u — dzieło jeg o „P rzeciw ko herezjo m “ — p o dział gnosty k ó w w e d łu g Ireneusza — ocena w iadom ości Iren eu sza o gnostykach — głó w n y pun k t polem ik i: nauka o B og u —
po dział niniejszej pracy.
I. CZĘŚĆ.
Przedmiot polemiki.
N auka g no sty kó w o B ogu w o św ietlen iu Ireneusza.
A ) W S P Ó Ł C Z E ŚN I G N O ST Y C Y : SZKOŁA W A LEN TY N J AŃ SKA.
1. Najbliżsi zwolennicy Ptolem eusza.
O pis P lero m y : P lerom a — p o w stan ie 30 eonów — p o dział ich.
H isto rfa S o p h /i: P o w stan ie je j cierpienia — in terw encja H o ro sa — p o w stan ie now ych eo nó w : C h rystusa i D u
cha Sw., górn eg o Jezusa i jego aniołów .
P o w sta n ie trzech e lem en tó w : O ddzielone od Sophji cierpie
n ie nazw ane A cham oth — p ierw sza interw en cja: u- k ształto w a n ie A cham othy — jej cierpienia d ają p o czątek dw om elem entom — d ru g a interw encja: p o w s ta nie trzeciego elem entu.
U k szta łto w a n ie św iata: P o w stan ie D em iurga psychicznego
— uk ształto w an ie św iata przez D em iurga — K osm o
k ra to r a D em iurg.
P o w sta n ie c zło w ie k a : C zynniki sk ładow e człow ieka — trzy klasy ludzi.
In n e dane z n auki g n o sty k ó w , m ogące o św ietlić ich naukę o B o g u : P o w stan ie niższego C h ry stu sa z czterech ele
m entów — prorocy inspirow ani przez różne czynniki — nieznajom ość najw yższego O jca w St. T est. — niem oż
liw ość d o stęp u D em iurga do P lero m y na końcu św iata.
D o w o d y z P ism a św ., przytoczone przez w alentynjan na p o tw ierd zen ie ich nauki o B o g u :
Indyw idualizm gnostyk ów w obec P ism a św. — d ow o
dy na trzyd ziestkę eonów , dw unastkę, cierpienia So- phji, H orosa, A cham othy, D em iurga, p ary eonów —- p ro lo g św. Jana.
2. Walentyn, ich mistrz, i najbliżsi jego uczniowie.
W a le n ty n : dw óch H oro só w — inne p rzed staw ien ie p o w sta
nia w yższego C h ry stu sa i D em iurga — trzy w ersje co do p o w stan ia górn eg o Jezusa.
Jego u czn io w ie: S ekundus: pod ział pierw szej ósem ki — p o chodzenie Sophji — in ny: inna czw órka — inny: now a
ósem ka.
3. Dalsi zwolennicy Ptolemeusza i inni: D w ie m ałżonki B ytho-sa — przestaw ien ie p a r — w ersje oo do Z baw iciela — zam ieszanie w nazwach.
4. Marek.
N auka M arka: N iew idzialna czw órka — p o w stan ie eonów — ciało A letheji — znaczenie sześciu lite r Jezusa w Ple- rom ie i poza n ią — znaczenie liczby 888 — p ow stan ie człow ieka Jezusa.
D o w o d y p rzyto czo n e przez M arka: Na szóstkę, h isto rję b łą dzącej Sophji, na rzeczy stw o rzo n e w e d łu g wzorów’
wyższych — n a nieznajom ość O jca w St. T est.
B ) D A W N IE JS I G N O STY CY . 1. Szymon M ag i jego uczeń Menander.
S zy m o n : N ajw yższa m oc O jca — cierpienia H eleny — stw o rzenie św iata przez aniołów — w yzw olenie ludzi z pod w ładzy aniołów' św iatotw órczych .
M ena nd er : św iatotw órczy aniołow ie.
2. Saturnin i Bazylides.
S a tu rn in : św iat stw orzony przez siedm iu anio łó w — p o w stan ie człow ieka — zw alczanie B o g a żydow skiego.
B a z y lia e s: 365 niebios — B óg żydow ski.
3. Karpokrates i jego uczniowie: zw alczanie an io łó w św iato-tw órczych.
4. Cerynt, ebionici i nikolaicu
C e ry n t: św iat stw orzo ny przez jakąś siłę — Jezus zw ykłym człow iekiem .
E bionici: św iat stw orzony przez B o g a — Jezus zw ykłym człow iekiem — p rz estrze g an ie St. T estam entu.
N ihola ici: brak teorji naukow ej.
5. Cerdon i Marcjon:
C erdo n: odróżnienie B oga dob reg o od spraw ied liw eg o . M arcjon: odróżnienie B oga dob reg o od złego.
6. Enkratyci (Tacjan) i inni:
P o g a rd a dla m ałżeństw a — obojętność w obec o fiar sk ład a
nych bożkom.
7. Barbeloici: B arbelo — p o w stan ie pierw szej i d ru g iej ósem ki—
gnoza A dam asa — P roarchon tw órcą św iata i wszelkiej złości.
8. Ofici i setjanie: jedna sekta w e d łu g Ireneusza — pierw sza czw órka: Praczłow iek, D rugi C złow iek, P ierw sza N iew iasta i C hry stu s — historja P ro u n ik o sy czyli S ophji — łalda- bao th p ierw szy z aniołów — wąż Nous i po w stan ie zła — p o w stan ie człow ieka — Set w ybranym synem P ro u n ik o sy — ro la P rou n ik o sy w historji ludzkości — p o w stan ie i zadanie Jezusa — inna w ersja oo do węża.
9. Kainicł: Kain w ybranym synem — zw alczanie Stw orzyciela św iata.
C ) S T R E S Z C Z E N IE NAUKI G N O STY K Ó W O B O G U . Dualizm , mniej lub więcej rozw inięty — św iat stw o rzony przez an io łó w lub D em iurga — eonologja — u p ad ek o statn ieg o eo n a—
stw o rz en ie człow ieka — nieznajom ość B y thosa w St. T estam en cie — inspiracja p roro ków — doketyzm — rzeczy ostateczne —
o gó lna ch arakterystyka gnostyckiego B oga.
H. CZĘŚC.
A ) K O N TR A R G U M EN TY Z TR A D Y C JI
Ireneusz mężem trady cji — uczniem P o lik a rp a — tego ż nau k a zgadza się z kościołam i azjatyckiem i — i z innem i kościołam i, a zw łaszcza z rzym skim — gw arancje nieskażoności nauki tra d y
cyjnej — przy k ład y Ireneusza na naukę trad y cy jn ą o B ogu.
B ) K O N TR A R G U M EN TY F IL O Z O F IC Z N E .
I. Filozof ja samorzutna: D ocinki i zgryźliw a ironja Iren eusza z po w o d u niedorzeczności w nauce gno styków — p rz y k ład y — plan strategiczny Ireneusza — sam o w yja
w ienie nauki gnostykó w jest trium fem n ad nimi.
II. Filozofja naukowa.
1. M e to d a filo zo ficzn a Ireneu sza : C złow iek poznaje m inim alną część rzeczy stw orzonych, — a cóż d o p iero w rzeczach n ad przyrodzonych — tutaj należy szukać św iatła, pochodzącego z w iary — filozofja w szerszem znaczeniu.
2. S am e ko n tra rg u m e n ty filo zo ficzn e, a ) K w e stia B o g a Stw orzyciela .
N i e m o ż l i w o ś ć d u a l i z m u : B óg jako p ełn ia n ie m oże być przez nic objęty, ani o g raniczo ny — b łę d n e pojęcie gnostyków teg o, oo je st poza P lerom ą — odrzu cen ie dwóch B o gów M arcjona — jeśli w ielu B ogów , każdem u b rak wszechm ocy.
B ó g s a m s t w o r z y c i e l e m ś w i a t a : św iat n ie je s t stw o rz o n y przez anio łó w — jeśli bez p ozw o len ia B y th o sa, w ted y anioło w ie po tężniejsi od n iego — niem ożliw ość, biorąc pod u w ag ę teren, w którym p o w sta ł św iat — B ó g w cale n ie p o trze b o w ał n a rzędzi do stw o rz en ia św iata — kto w ym yślił św iat, je st też jeg o stw orzycielem .
N i e m o ż l i w o ś ć p r ó ż n i i n i e w i a d o m o ś c i : N iem ożliw ość p ró ż n i: w znaczeniu lo k a ln e m — w zna
czeniu niew iadom ości — w znaczeniu ojcow skiego św iatła.
N iem ożliw ość niew iad o m o ści: G ó rn y C hrystu s jest jej przyczyną — albo B ythos — ab so lu tn a niem ożli
w ość niew iadom ości u D em iurg a czy eonów.
Ś w i a t a n i o d b i c i e m , a n i c i e n i e m r z e c z y w y ż s z y c h :
Licha cześć dla eon ów : Skoro rzeczy ziem skie giną,
sze — pod ział P lerom y m usi m ieć w łasn ą rację b y tu — gno stycy nie m ają o d p o w ied zi — Ireneusz sam w y
ciąga w n io sk i: P lerom a dla rzeczy stw orzonych — nieskończona liczba w zorów .
N i e m o ż l i w o ś ć c z t e r e c h s p o s o b ó w e m a n a c j i .
1. na sp o sób rodzenia lu dzkiego;
2. ma p o d o b ień stw o pochodzenia św iatła od św ia tła ; 3. n a sp o só b w y ra stan ia gałęzi z d rzew a;
4. n a sp o só b pochodzenia prom ieni od słońca.
N i e d o r z e c z n o ś c i w s p r a w i e n i e w i a d o m o -ś c i e o n ó w : Logos -ślepy, a C h ry stu s znał w szystko
— spraw ca jej je st zły — poco eonow ie p o zo staw ali w niew iadom ości, choć tylko na krótk i czas.
c) In n e sp rzeczn o ści w nauce g n o s ty k ó w o B o g u .
N i e d o r z e c z n o ś c i w h i s t o r j i b ł ą d z ą c e j . S o p h j i .
Sophja jako m ądrość nie m ogła podleg ać cierp ie
niom — niem ożliw ość odłączenia E nthym esisy od Sophji — ani cierpienia od E nthym esisy — Sophja nie p o w in na zaznać w P lerom ie żadnego pom niejsze
nia — źró d ło p o g a ń sk ie na te histo rje — b ezsk u
teczność szukania Sophji za Praojcem .
N i e d o r z e c z n o ś ć t e o r j i o n a s i e n i u p n e u m a - t y c z n e m .
D em iurg, w kładając nasien ie pneum atyczne w duszę, m u siał o tern coś w iedzieć — bezsilność P lerom y —
eonow ie m uszą rów nież być płodam i błędu.
A b s u r d a l n y s t o s u n e k g n o s t y k ó w d o D e m i u r g a .
G n o sty cy czynią się pneum atycznym i, a D em iurga tylko psychicznym — tym czasem D em iurg dokonał w iększych dzieł od nich — D em iurg lepszem n arzę
dziem — gnostycy w zakłopotaniu, zapytani o rzeczy nadziem skie.
S t r e s z c z e n i e .
C ) K O N T R A R G U M E N T Y IR E N E U SZ A Z PISM A SW.
W ażność argum en tó w biblijnych.
I. Metoda Ireneusza w używaniu Pisma św .
P ism o św ięte zbiorem ksiąg natchnionych — m etoda g n o styków — K ościół czuwa nad całością, nieskazitelnością i w ykładem B iblji.
II. Refutacja błędnej egzegezy gnostyków.
Im ię B o g a — p ro lo g św. Jana —- cierpienie Sophji — d w u n astk a — trzydziestka — w a rto ść liczbow a imion — d o w o l
ność gn ostyków w w yszukiw aniu przykładów tru dn ości w egzegezie należy rozw iązyw ać przy pom ocy w iary — pew ne zagadnienia nierozw iązalne — pew na tru dn ość w egzegezie.
III. Nauka apostolska i Pana Jezusa o Bogu w oświetleniu Ireneusza.
1. W iaro godn ość Pana Jezusa i a p o sto łó w .
A p o sto ło w ie odebrali do skonałą w iedzę w dzień ze sła
nia Ducha Sw. — m etoda akom odacyjna — P an Jezus sam ą P raw dą, a ap o sto ło w ie uczniam i p ra w d y — głoszą p ra w d ę w obec żydów i pogan.
2. Jywestîa w stęp n a : Pan Jezus i a p o sto ło w ie na zyw a li B o giem ty lk o tego, k tó ry i est n im rzeczyw iście.
Kogo P ism o św. nazyw a B ogiem w praw dziw ym s e n sie — a kogo tylko w przenośnym — m usi zachodzić różnica w nazw ie m iędzy stw orzycielem a stw orzeniem , 3. N auka a p ostolska.
a) P ra w d ziw eg o B oga , S tw o rzy ciela nieba i ziem i, głoszą ew ang eliści: M ateusz, Łukasz, M arek, Jan (cel ew angelji Jana) — D zieje A postolskie.
b) Jezu s C h rystu s je st S y n e m Boga.
c) d ziałaln ość D ucha Św .
d) ro zu m o w e poznanie B o g a S tw o rzyciela — n ieroz
sądnie przyjm ow ać dw óch B ogów .
4. „S ło w a P a ń skie“ — po trzeb a przed staw ien ia nauki s a m ego Jezusa C hrystusa.
a) C h rystu s i S ia ry T esia m én t gło szą teg o sam ego B o g a S tw o rzyciela .
S tw ierdzenie fa k tó w : Jezus i St. T est. m ów ią o tym samym Stw orzycielu — C h ry stus bro ni B o g a St.
T est. i pow ołuje się n a je g o praw o.
M ożliw ość poznania B o g a i Syna w St. T estam e n cie: b łęd n e p o staw ien ie kw estji przez g n o sty ków — Ojca p oznaje Syn — Syn og łasza O jca ludziom w rozm aity sp osó b — Ojciec i Syin w rz e czyw istości przez ludzi poznani w St. T estam encie.
b) Jedność obu T esta m en tó w .
Sam P an Jezus uczy jedność obu T estam e n tó w : p rzy pow ieść o ojcu rodziny — „T u je s t ktoś w iększy, niż św iąty n ia“ — jeden spraw ca, ale rozm aite drogi.
P ro ro c tw a i oczekiw ania St. T estam en tu w ypełniły się w Nowym : Jedność p ro ro ctw i oczekiwań — m etafizyczna przyczyna: B ó g niezm ienny, a czło
w iek zmienny.
P an Jezus nie o drzu ca P raw a St. T estam en tu : Pan Jezus odrzuca tylko ludzkie tradycje faryzeuszó w — każe szanow ać p raw a m ojżeszow e.
T en sam B ó g n ag radza i karze — znaczenie „sy nów Z łe g o “ — ten sam B ó g stw o rz y ł ciało i je na now o ożyw i po śm ierci — je s t nim D em iurg — ten sam B óg, któ reg o ludzie obrazili, przebacza im grzechy.
III. C ZĘŚĆ . R ezultat polem iki.
A ) Krytyka metod polemicznych Ireneusza.
1. P i e r w s z e ź r ó d ł o : T r a d y c j a .
N ajgłów niejszem źródłem nauki Ireneusza — d onio
sło ść objaw ienia — w yższość trad y cji nad rozum em
— łatw o ść w ykazania b łęd ó w na p o d staw ie tra d y cyjnej nauki.
2. D r u g i e ź r ó d ł o : F i l o z o f j a.
a) F ilozofja sam o rzu tn a — ośm ieszanie — m a tu taj rację bytu.
b ) Filozofja spek u laty w n a : a u to r niszczy co błęd n e — rozw ija co dobre — czy Ireneusz pozn ał isto tę g n o stycyzm u.
c ) F ilozofja historyczna — zasłu g a w skazania na p o czątki gnostycyzm u — argum entacja słaba.
3. T r z e c i e ź r ó d ł o : P i s m o ś w i ę t e .
a) W ielka znajom ość a u to ra k siąg natchnionych.
b) E gzegeza n ao g ó ł trzeźw a, choć czasem też a le g o ryczna.
B ) Nauka Ireneusza o Bogu.
4. P rzy m io ty B o g a : Jeden, w szechm ogący, nieobjęty, 2. S tw o rzy c ie l fest B o g ie m : D em iurg je st Bogiem.
3. Jedn o ść B o g a : Bythos, jako p ełn ia, i D em iurg, jako stw ó rca, tw o rzą jed n eg o B oga.
4. P rzy m io ty B ogaa: Jeden, w szechm ogący, nieobjęty, wieczny, doskonały, pojedynczy, niezm ierny, dobry, spraw ied liw y.
5. S t w o r z e n i e ś w i a t a .
H arm onja m iędzy m a te rją a duchem — p o w stan ie ma- terji z niczego — B ó g sam tw o rzy św iat „sw em i rę kam i“ — dobro w o ln ie — w szystko — w celu w y
w yższenia człow ieka — opieka i opatrzność Boża nad św iatem .
6. P o z n a η i e В о g a.
W w ielkości poznaje O jca tylko Syn — Syn objaw ia ludziom — n ajp ierw przez stw orzenie — kw estja idei w rodzonej B oga — objaw ienie się Boga w S ta
rym i N ow ym T estam encie.
7. J e d n o ś ć o b u T e s t a m e n t ó w.
Jeden cel, rozm aite p rzep isy — grzech środkiem w y chowawczym .
8. L o g o s .
N iew ypow iedzialne pochodzenie L ogosa — w sp ółistot- ność z Ojcem — Logos ponad stw orzeniem — Logos m iarą Ojca — p o d w ó jn a rola L o g o sa: w ykonaw cą w oli Ojca i pośrednikiem w o b jaw ian iu O jca. — p ew ne nieścisłości w yrażania się au to ra — kw estja subordynacjanizm u.
9. D u с h S w i ę t y.
O drębn ość Ducha o d L ogosa — jedność n atu ry z dru- giem i osobam i — Duch jest B ogiem — p o tró jn a ro la Ducha Sw. : w zględem C h rystu sa, K ościoła i w ie r
nych.
10. T r ó j с a ś w i ę t a.
Istn ien ie T rójcy — życie B oże „ad in tra “ — d ziała l
ność trzech osób „ad ex tra“ — T rójca w stosunku do ludzkości.
Zakończenie.
K atolickość Ireneusza — poró w n an ie jeg o nauki o B ogu z odno śnem i określeniam i Soboru w atykańskiego.