Społeczność lokalna a tożsamość językowa

Obok wielkich struktur społecznych funkcjonują mikrostruktury. Podkreśla się, że nie kryterium liczebności w tym podziale jest istotne, ale fakt samoistności lub niesamoistności.

Makrostruktury społeczne są samoistne lub zmierzają do samoistności, mikrostruktury mogą istnieć jedynie w polu życia i działania makrostruktury. Mikrostruktury społeczne przedsta-wiają pewne continuum - od małych naturalnie zróżnicowanych zbiorów do zbiorowości, którym charakter nadają różnice w pochodzeniu etnicznym członków struktury, a także tery-torialnym, ekonomicznym i społecznym. Społeczności i zbiorowości lokalne oraz regionalne coraz częściej stają się istotnym podmiotem działań społecznych. Co ważne, obok procesów ogólnocywilizacyjnej unifikacji ekonomicznej, politycznej czy kulturowej (…) współistnieją z gruntu odmienne, przeciwstawiające się tym tendencjom, chociaż uzależnione od nich i praw-dopodobnie nawet przez nie wywołane (I. Bukraba - Rylska, 2000, s. 93). Wskazuje się także co raz częściej na przyczyny „powrotu do lokalności”, które związane są z co najmniej kil-koma źródłami:

• rozległe i mechanicznie polityczne społeczeństwa nie zaspokajają fundamentalnych ludzkich potrzeb, w odróżnieniu od społeczności lokalnych;

61 Pojęcie grupy ideologicznej wprowadza S. Ossowski (1968, 2001). Świadomość wspólnego stosunku do pew-nych przedmiotów, symboli lub osób jest według autora uważana za podstawowy czynnik więzi społecznej (zob.

S. Ossowski, 2001, s. 39). Ta świadomość społeczna definiowana jako pojęcia, obrazy, przekonania i oceny, które są mniej lub bardziej wspólne członkom pewnego środowiska umacnia przekonanie, że dzielą je również inni członkowie tej samej grupy.

139

• alienacja i ucieczka w prywatność doprowadziła do załamania się tożsamości społecz-nej

i kulturowej jednostki;

• w warstwie politycznej lokalizm wyrasta z krytyki omnipotencji państwa i decyzyjnej centralizacji (zob. P. Starosta, 1996).

Znaczenie kultury lokalnej tkwi w jej cechach (zob. L. Dyczewski, 1995). Wskazuje się zatem na następujące elementy społeczności lokalnej: tworzenie i przekaz kultury dokonu-je się w kontaktach bezpośrednich, u których podłoża leży więź interpersonalna; zakorzenie-nie w środowisku, jest podstawą trwałości i tożsamości tego środowiska oraz tworzy lub ak-centuje pewne normy i wartości; społeczność lokalna tworzy poczucie swojskości, odmienno-ści, inności w stosunku do kultury narodowej i innych kultur lokalnych; wzbogaca ona kulturę ogólnospołeczną. Poza tym wskazuje się na całościową organizację życia na danym teryto-rium, jako element konstytutywny społeczności lokalnej.

W okresie przedindustrialnym struktura oraz funkcjonowanie społeczności lokalnych jako zbiorowości terytorialnych oparta była na zasadzie spontanicznego choć regulowanego obyczajami i zwyczajami współdziałania. Społeczności te były powiązane siecią stosunków pokrewieństwa, powinowactwa a także sąsiedztwa, które zobowiązywały do wzajemnych świadczeń i wzajemnej pomocy. Tradycyjna społeczność lokalna była grupą, która zaspokaja-ła najważniejsze i najbardziej elementarne potrzeby społeczne, regulowazaspokaja-ła także postępowa-nie i zachowania społeczne. Nietrudno zauważyć, że przy dyskusjach na temat lokalności ujawnia się wspólny mianownik - większość autorów wskazuje na trzy zasadnicze elementy konstytuujące: terytorialne, społeczne oraz kulturowe. Przyjmuje się także założenie o ich wzajemnej i silnej korelacji.

Terytorium oraz przestrzeń konceptualizowane w różny sposób, naznaczone są kate-gorią wyrażającą przynależność i są zrozumiałe tylko dla jednostki, która identyfikuje się ze swoim otoczeniem oraz postrzega siebie i innych jako składnik otoczenia. Jest to podstawowy warunek uprawomocniający poczucie lokalnej tożsamości. Własna (swoja) przestrzeń jest przestrzenią szczególnego rodzaju; żyjąca w niej jednostka stale jej doświadcza, także po-przez ludzi, z którymi wchodzi w interakcje, i z którymi się identyfikuje. Ten bezpośredni, osobisty i emocjonalny stosunek do określonego środowiska sytuuje jednostkę często w ra-mach tzw. „ojczyzny prywatnej”, która wyraża się przywiązaniem do środowiska szczególnie podatnego na tworzenie się więzi emocjonalnych. Przestrzeń społeczną jakiejś zbiorowości

140

można więc ująć jako (…) użytkowany i kształtowany przez nią obszar, z którym wiąże ona system wiedzy, wyobrażeń, wartości i reguł zachowania (A. Wallis, 1990, s. 26).

Struktury społeczne o charakterze pośrednim potrzebują układu czynników, który ge-neruje ich trwanie i rozwój. Najczęściej są to czynniki zewnętrzne, lecz znacznie większą rolę odgrywają te, które funkcjonują w ramach samej grupy lokalnej czy zbiorowości; w oparciu o nie tworzy się system wzajemnych stosunków, zależności, potrzeb, postaw i zachowań.

Wszystkie te elementy stanowią przejawy więzi społecznej przejawiającej się na dwóch płaszczyznach: obiektywnej i subiektywnej⁶².

Do elementów składowych, które tworzą i utrzymują więź społeczną należą zarówno związek przestrzenny, jak i związek psychiczny. Ponadto styczność społeczna, wzajemne oddziaływania, działania społeczne, szeroko rozumiane stosunki społeczne i zależności spo-łeczne określają istnienie więzi. Te elementy istnieją w różnej postaci, mogą one być bardziej lub mniej rozwinięte i zróżnicowane, lecz pewne ich cechy są niezbędne dla istnienia każdej grupy społecznej, w tym społeczności lokalnej. W obrębie dużej zbiorowości funkcjonują mniejsze grupy, których zakres działania krzyżuje się. Każda z tych niewielkich grup, bez względu na mniej lub bardziej sformalizowany charakter, łączy swoich członków zarówno miedzy sobą, jak i całą zbiorowością. W tym aspekcie - pierwszy i najstarszy rodzaj więzi społecznej to więź rodzinna (dana większości jednostek w sposób naturalny). Rodzina jako podstawowa komórką, w której tworzy się i przybiera określony wymiar osobowość jednost-ki, nadaje kształt procesom ogólnospołecznym. Więź rodzinna jest więc podstawową forma więzi społecznych - łączy także poszczególnych członków ze środowiskiem zamieszkania oraz z całą społecznością lokalną. Więź z zamieszkiwanym terytorium jest podstawową ce-chą, która odróżnia społeczność lokalną od innych grup. Ta terytorialna tożsamość wyraża się przez (…) zależność między mieszkańcami, jaką stwarza bliskość i wspólność zamieszkiwania na danym obszarze. Rodzi ona tzw. sąsiedztwo społeczne, wyróżniające się w określonych stosunkach sąsiedzkich (J. Turowski, 1992, s. 167).

W ramach społeczności lokalnej możliwa jest więc mowa o jej podwójnym sensie:

dotyczącym poziomu społecznego, relacji między jednostkami i grupami, opartej na społecz-nie utrwalonych wzorach zachowań oraz więzi dotykającej poziomu wspólnoty, która przede wszystkim konstytuują uczucia. Ta społeczność rozumiana jako (…) realnie istniejąca zbio-rowość funkcjonująca i rozwijająca się zawsze w wyniku użytkowania i przekształcania

62Zbiorowości ludzkie są systemami skupiającymi jednostki, przedmioty materialne, symbole oraz inne elemen-ty składowe w zwarte, zintegrowane całości. Elemenelemen-ty te są połączone złożonym systemem stosunków i zależ-ności. Całość stosunków i zależności zachodzących między ludźmi w zbiorowościach to więź społeczna (za: J.

Szczepański, 1970)

141

kretnej lokalnej przestrzeni (Z. Seręga, 1996, s. 29), bywa również lapidarnie definiowana przez grupę lub układ grup ludności osiadłej w danym terenie. Przez społeczność lokalną można także rozumieć zbiorowość terytorialną złożoną z określonej liczby osób pozostają-cych w stosunkach sąsiedztwa i połączonych więzią lokalną, opartą na wspólnych warto-ściach, ukształtowana na podłożu interakcji społecznych, opartych w znacznej mierze na bez-pośrednich stycznościach.