Wspólnoty narodowe a tożsamość

Wielonarodowość jest jedną z najbardziej spornych kategorii wywołujących jednocze-śnie silne emocje w życiu politycznym praktycznie każdego organizmu państwowego. Nie istniejemy jako oddzielne jednostki wyabstrahowane ze społeczeństwa, lecz jako jednostki uspołecznione, osadzone w ściśle określonym społecznym i politycznym porządku. Porządek ten powinien być, przede wszystkim zdaniem zwolenników teorii J. Rawlsa, wyznaczony poprzez równość i wolność jednostek i wspólnot. Teoria sprawiedliwości J. Rawlsa jest teorią przełomową m.in. przez fakt, podkreślany z resztą przez wielu jej tłumaczy, że dystansuje się do jakichkolwiek osądów moralnych w potocznym tego słowa znaczeniu. Autor nie zakłada bowiem, że ludzkiej naturze przypisane są „odgórnie” jakiekolwiek cechy poza racjonalno-ścią. Jak sam pisze (…) teoria sprawiedliwości jest częścią - może najważniejszą - teorii ra-cjonalnego wyboru (J. Rawls, 1994, s. 30). Wartościowanie jest tu świadomie odrzucone co oznacza, iż różnicowanie na dobry i zły nie powinno być powodem, lecz następstwem przyję-cia koncepcji sprawiedliwości. Z resztą samo dobro i zło definiuje używając w tym celu poję-cia racjonalności, jednocześnie ograniczając, jak tylko się da, wszelkie, w potocznym rozu-mieniu tego słowa wartościowanie. Starając się sprowadzić istotę sprawiedliwości do pojęcia racjonalności J. Rawls przenosi tym samym dyskusję o niej z poziomu indywidualno - aksjo-logicznego na poziom bardziej intersubiektywny.

Niezwykle ważny dla studiów nad mniejszościami wspólnotowymi obecnymi w więk-szych wspólnotach narodowych jest fakt istnienia zasadniczego paradoksu - wolność i przyna-leżność mogą być w równym stopniu istotne dla rozwoju człowieka, ale pozostają wzajemnie nieproporcjonalnymi i potencjalnie konkurującymi wartościami. Wolność wymaga autonomii działań; przynależność wymaga koordynacji, czasami również subordynacji autonomicznych działań w celu zachowania stosunków społecznych, na których się opiera (zob. J. Jackson - Preece, 2007). Wolność ponadto to różnorodność wyborów - promuje wielorakość wartości, wierzeń i tożsamości; przynależność wymaga i faktycznie utrwala społeczną spójność, a więc

142

wymusza wybory i zachowuje tożsamość zbiorową i towarzyszące jej wartości i wierzenia (por. J. Jackson - Preece, 2007). Wolność zachęca do innowacji; przynależność zachęca do ortodoksji. Mówi się o zderzaniu kategorii wartości i przynależności - wolność tworzy różno-rodność; przynależność tworzy jednolitość. W pewnym momencie te wartości zderzają się, a kolizja ta podsyca niepewność, podejrzenie, strach, a nawet konflikt. Właśnie to zderzenie wartości jest tym, co czyni z istnienia zjawiska różnorodności (szczególnie religijnej, rasowej, językowej i etnicznej) potencjalne źródło niepewności i konfliktu (za: J. Jackson - Preece, 2007)

Możliwość wystąpienia konfliktu w ramach danej wspólnoty wzrasta z powodu nie-przystawania pojęcia przynależności, manifestowanej jako wspólnota do pojęcia wolności, manifestowanej jako różnorodność. Niekorespondowanie tych kategorii tłumaczy występo-wanie tendencji do podejrzliwości i strachu w stosunku do innych, jak i fakt, że powodem tego strachu jest często polityczna manipulacja wspólnot politycznych (np.: państw, w któ-rych zakłada się, że złożoność społeczna wymaga odpowiednio wzmożonego stopnia dosto-sowania się członków wspólnoty). W tym aksjologicznym konflikcie rodzą się tendencje tota-litarne⁶³. Strach członków wspólnoty przed powrotem do naturalnego porządku, który T.

Hobbes⁶⁴ opisuje jako wojnę przeciwko wszystkim i wszystkiemu, sprawia, że różnorodność podważająca podstawy normatywne dominującej wspólnoty politycznej jest kontrowersyjna.

Kiedy ta różnorodność rozumiana jest jako zaprzeczenie, osłabienie lub zniszczenie kolek-tywnej przynależności i społecznego konsensusu, staje się ona przedmiotem polityki zapro-jektowanej, by poprawić społecznie i politycznie destrukcyjne skutki (zob. J. Jackson - Pree-ce, 2007).

Historia krajów bałkańskich pokazała wielokrotnie, że gdy jako idealną podstawę poli-tycznej organizacji uznaje się homogeniczność, indywidualna wolność członków grup naro-dowych staje pod znakiem zapytania. W warunkach zagrożenia wspólnota polityczna dąży do

63 W ciekawy sposób szersze ujęcie tej problematyki przedstawia H. Arendt: (…) nasze życie polityczne spoczy-wa na założeniu, że możemy produkospoczy-wać równość przez organizacje, poniespoczy-waż człowiek może działać i zmieniać i budować wspólny świat wraz z jemu równymi i tylko z jemu równymi. Mroczne tło zwykłego dawania, tło ukształtowane przez naszą niezmienną i wyjątkową naturę, włamuje się na scenę polityczną jako obcy, który w swej zbyt oczywistej odmienności przypomina nam o ograniczeniach ludzkiej równości. Powodem, dla którego wysoko rozwinięte wspólnoty polityczne (…) nalegały i nalegają na homogeniczną etniczność, jest nadzieja, by na tyle, na ile to możliwe, wyeliminować owe naturalne i zawsze obecne różnice i rozróżnienia (…) ponieważ zbyt jasno wskazują na te sfery, gdzie człowiek nie może działać i zmieniać na swoje życzenie, czyli na ograni-czenia ludzkiego (politycznego) podstępu. „Obcy” jest przerażającym symbolem faktu istnienia różnic jako ta-kich, indywidualności jako takiej i wskazuje na sfery, których człowiek nie może zmienić i gdzie nie może działać, i w których z tego powodu ma wyraźna tendencje do niszczenia (H. Arendt, 1951, za: J. Jackson - Preece, 2007)

64 T. Hobbes (1588-1679) jest twórcą doktryny absolutyzmu. Stan natury według autora to stan wojny każdego z każdym (wszyscy przeciwko wszystkim). Człowiek jest zły - jest egoistą, a ta cecha popycha go w kierunku konfliktów.

143

tego, by zachowywać się jak jednolite i co ważne jedyne ciało. Z tego imperatywnego charak-teru wspólnoty może wynikać szereg działań o charakterze dyskryminacyjnym, asymilacyj-nym, a nawet ludobójczym.

Autorefleksja nad społecznościami zamieszkującymi Jugosławię w dobie jej politycz-nego trwania jako organizmu państwowego dotyczy kilku wymiarów; pojawiają się zatem pytania:

• o tożsamość indywidualną i zbiorową oraz o ich miejsce - często podrzędne wobec in-nych tożsamości występujących na politycznej mapie Federacji;

• o tożsamości regionalnie i etniczne;

• o sposób pojmowania i odczuwania tych tożsamości etnicznych;

• o tożsamość narodową oraz jej relacje z pozostałymi, wymienionymi powyżej.

Tożsamość rozmyta (zarówno indywidualna, jak i zbiorowa) przekształca się w swo-istą nadtożsamość- zamknięty, niepodatny na zmiany zbiór aksjomatów, które nie tyle opisują rzeczywistość, co przed nią chronią. Konsekwencji, wynikających z przeniesienia refleksji nad zagadnieniem tożsamości z poziomu indywidualnego przeżywania na płaszczyznę reakcji zbiorowych możemy szukać w cechach konfliktu etnicznego na całych Bałkanach.

W tym kontekście zwracają uwagę wypowiedzi narracyjne wyrażające wspólnotę, a nawet kontekstualne współwystępowanie narodów serbskiego i chorwackiego; por:

A: hr. Srbi i Hrvati - pl. Serbowie i Chorwaci

„…Mi ne marimo za nikakvo ime [piše Kraljević u 13. broju ‘Slavonca’], nego da Srbi i Hrvati budu narod jedan, narod ugledan, štovan, prosvećen, sretan i slavan. Je li se to postigne budi pod imenom hrvatskim ili srpskim, slavonskim ili slovinskim, to je nam svejedno; samo neka se posti-gne!’ Kad je u prvom broju Gajeve ‘Danice’…”

„…Izrekli, da je vojvoda nad banom ili ban nad vojvodom, već da bude jedan narod pod dvama očima. Izrekli su oni neraskidivi savez s braćom Hrvatima na temelju savršene jednakosti. — Vri-jeme ovo nije vriVri-jeme progonstva zaradi religije... Mi smo se svi složili u načelu tome, da smo svi, toli Srbi i Hrvati, koli Bošnjaci i Hercegovci, jednokrvna i rođena braća, a za specijalitete lako ćemo se pogoditi. To je dakle životno naše pitanje... OŽEGOVIĆ biskup: Ja ne imam ništa protiv Srbljima... nu samo to velim, da Srijem nije nikad na Srpsku vojvodinu spadao…”

„…Mi se nijesmo pobunili ni protiv kakve vlade; mi nijesmo prekršili našu podaničku dužnost; mi se ne želimo otkinuti od austrijskog carstva; mi nijesmo tražili koncesija i novotarija; mi smo bili zadovoljni onim, što je naše po zakonu. Srbi i Hrvati bili su se podigli protiv zakona, i kralja, pa kralj je sam (4. julija) izjavio, da su oni u stanju bune. Sabor je ugarski naročito bio sazvan da pre-dloži sredstva, kojima bi se zemlja i ustavni prijesto zaštitili od tih buntovnika... Kad je s pomoću ugarskih četa stekao pobjedu…”

144

„… Milan Marjanović, dotle Pribićeviću nisu bile važne posebne tradicije i nacionalne svijesti jer, po njemu, nema nikakve sumnje da iste potrebe koje Srbi i Hrvati imaju moraju nužno roditi i isti nacionalni ideal. Pribićević je smatrao da Hrvati i Srbi, budući da su samo dijelovi istog naroda, ne mogu paktirati jedni s drugima niti imaju potrebe za čuvanjem svojih odvojenih…”

„…Taj narod govori istim jezikom i kod njega se razvila svijest o nacionalnom jedinstvu tako da traži i da bude ujedinjen u zajedničkoj državi. Belić ne kaže da su i Slovenci isti narod kao Srbi i Hrvati ali tvrdi da se kod njih razvilo uvjerenje kako se mogu održati samo u zajednici s njima i da stoga i oni traže da uđu u istu zajedničku državu. Belić ističe naročito ulogu srpskoga naroda i Srbije u procesu…”

„… Kako su Srbi i Hrvati isti narod s dva imena, to oni nemaju potrebe da zaključuju međusobno nikakvih ugovora, pogodaba i nagodbi, a isto tako u njihovim međusobnim odnosima ne može važiti nikakvo historijsko pravo…”

„…Narodni jezik Srba i Hrvata po svojim je osnovnim glasovnim, morfološkim, tvorbenim i sin-taktičkim osobinama jedan jezik, ali njime ne govore samo Srbi i Hrvati nego i Crnogorci i Muslimani, i to bosansko-hercegovački koji se formiraju u naše dane kao posebna etnička skupina.

Nije to jedini slučaj da više naroda govori jednim jezikom; napomenimo samo najpoznatije primje-re: Engleze i Amerikance; Nijemce, Austrijance i Švicarce…”

„….Vode ih u logore. Traže kruha... Pojavio, se uz voz i njemački vojnik sa strojnicom na prsima.

Gledali smo te ljude iza rešetke, mi, koji smo izvan rešetke. Gledali smo se uzajamno: Srbi i Hrvati — Hrvati i Srbi! Kakve su to bile misli što su se javljale tamo iza rešetke! Da, jedno je li-ce iza rešetke i viknulo: — Ej, to su tamo Hrvati!... Inače…”

„…»Bosna i Hercegovina treba sada, nakon daytonske faze, ući u europsku fazu«, naglašava Prlić, dodajući kako će »Europski pokret« djelovati na razini cijele BiH, a činit će ga predstavnici svih naroda. Odnosno, »u Europu će ući i Srbi i Hrvati i Bošnjaci Bosne i Hercegovine«. Mario Ma-rušić Drnovšek i Pahor nisu u svemu složni o vladinoj koaliciji LJUBLJANA, 1, studenoga - Slovenci i slovenska javnost dobili su u pravome trenutku »višom silom«, kao dar s neba…”

„…To je bila naša zla kob i podrazumijevala je rat za Bosnu... koju su Srbi i Hrvati željeli međusobno podijeliti na račun muslimanske etničke skupine. - Rusija je objavila da nema ništa protiv podjele Bosne; Velika Britanija i Francuska kazale su da ako baš tako mora biti, onda Bosna mora biti podijeljena. Tri su godine te sile tolerirale srpsku opsadu…”

„…»Mi nismo ni muslimanska organizacija jer kod nas rade i Srbi i Hrvati, mi smo multietnička organizacija«, naglašava Abazović, odbacujući na taj način stalne optužbe hrvatske i srpske strane u BiH kako je AID zapravo Izetbegovićeva stranačka tajna policija koja se mora ukinuti ukoliko se želi vratiti međusobno povjerenje i uspjeh mirovnoga procesa….”

„…Tomac napominje i da je u Hrvatskoj bilo pojedinačnih, pa i grupnih zločina, čiji počinitelji moraju odgovarati, jer velik zločin ne može opravdati mali. U Bosni i Hercegovini zločine su poč-inili i Srbi i Hrvati i Bošnjaci, i od toga se ne može pobjeći. Svi se ti zločini, međutim, ne mogu se izjednačiti s onima u čijim temeljima je genocid i okupacija tuđeg teritorija. Za te zločine glavni krivac je Milošević, zaključuje Tomac. Kritike Grahama Blewitta na račun Hrvatske…”

„… Kako će žitelji Kistanja, i Srbi i Hrvati, plaćati račune tek će se vidjeti. No zna li se da je na više od 3.000 žitelja zaposleno njih tek nekoliko desetaka, pretpostavlja se da će problemi eskalira-ti već ovoga ljeta. Posla i dalje nema ni za lijek. Doseljeni janjevački Hrvaeskalira-ti ostali su i bez državne potpore kao…”

„…Malo po malo, pomoću Vjesnika, stvoreni su mostovi među ljudima. Javljali su se Srbi i Hrva-ti i međusobno razgovarali posredstvom Vjesnika. To je bio fenomen. Mislim da sam napravila mnogo. Pisala sam i gospođi Thatcher, nobelovcu Christianu de Duveu s kojim sam svojedobno i surađivala. Jedino mi gospođa Mitterrand nije odgovorila. Zadovoljna sam zbog svega učinjenog.

Evo, sada…”

145

„…Hrvatske i Srbije je u Europskoj uniji, zajednički su zaključili hrvatski predsjednik Stipe Mesić i bivši premijer SR Jugoslavije (1992/1993.), američki poduzetnik Milan Panić nakon razgovora u ponedjeljak u Mesićevu uredu na Pantovčaku. Čvrsto je stajalište hrvatskog predsjednika da Srbi i Hrvati izvan svojih matičnih zemalja moraju biti most suradnje, a ne sredstvo za promjenu granica i osvajanje tuđih teritorija, s čime se Panić u potpunosti složio. Bilo je riječi i o posljedicama iza-zvanim raspadom bivše Jugoslavije, te o budućnosti Srbije poslije Miloševića…”

„… Takve bivši premijer SRJ naziva »bolesnim ljudima koji su posvađali Srbe i Hrvate«. Panić je istaknuo svoj stav o budućim »izbrisanim granicama«: »Iako nisam siguran da to svi žele, u bu-dućnosti će Srbi i Hrvati imati isti pasoš, sjedit će u istoj zgradi skupštine EU-a, budućnost je za nas već izgrađena«. On podržava predsjednika Mesića u njegovoj borbi protiv ekstremizma i na-cionalizma i zbog toga ga smatra »svojim herojem«. Budući da je bivši jugopremijer rekao da hrvatski…”

„…Prva opcija je najnevjerojatnija, jer i Srbi i Hrvati mogu imati postrojbe preko granice. Costa Rica, primjerice, nema vojsku, ali ima tzv. civilnu gardu (bez oklopnih vozila) te ugovore o nena-padanju sa susjedima. Prema trećoj opciji, svaki bi entitet imao svoju nacionalnu gardu, vrlo mo-bilnu, koja se aktivira samo u slučaju rata…”

„…Gradsko je poglavarstvo obećalo pronaći odgovarajući prostor pa se vjeruje da će Caritasova pučka kuhinja proraditi najkasnije do kraja studenoga. Velik broj žitelja kninskoga kraja sve češće kuca i na samostanska vrata u Kninu, a pomoć, doznajemo od Josipa Odaka, traže i Srbi i Hrvati.

Zajednička sudbina svih žitelja ovog kraja, a njih je na širem prostoru Knina skoro 25.000, jest ne-dostatak posla. Samo četiristotinjak radnika zaposleno je u gospodarstvu, ali mnogo zaposlenih ne prima plaću, kao što je to slučaj s radnicima Tvornice vijaka Knin (TVIK)…”

„…Naime, naspram strossmayerovskog (etnotvornog) narodnog jedinstva (Srbi i Hrvati), hrvat-ska se moderna nacija utemeljuje na starčevićanskom (državotvornom) modelu nacionalnog jedin-stva (Bog i Hrvati). Upravo, glede proturječnih modela nacionalne identifikacije, vrte se bitni ne-sporazumi naše svjetovne i crkvene povjesnice. Sve u svemu, iako veoma poticajan…”

„…Dodao je da je Špegelj u intervjuu rekao da je u ratu u BiH navijao za Armiju BiH, da su HVO i HV izvršili agresiju na BiH te da je riječ o Tuđmanovoj agresiji na BiH. »Špegelj je rekao da su Bošnjaci u BiH najbrojniji narod, a da Srbi i Hrvati trebaju shvatiti da su nacionalna manjina«, rekao je Kovač, citirajući dio razgovora. Dodao je da je to kršenje Daytona i da Hrvati neće pristati biti nacionalna manjina u BiH. (G. Jureško) U povratku prognanih važno je državljanstvo…”

„…Inače, u općini Lapac zauzeto je oko 150 stanova i kuća, a žitelji sve češće nastoje zaraditi »u mutnom«, što im općina neće omogućiti, kaže Momčilović i dodaje da su i Srbi i Hrvati u teškoj situaciji. »Dolaskom Milana Đukića za načelnika općine, mnoge su stvari načete, stalno se ra-zgovara s ministarstvima, općina ima osmišljene programe za razvoj, samo ih treba uvažiti i vred-novati. Primjerice, ove se godine u Lapcu planira otvoriti farma pilića…”

„…I Srbi i Hrvati držali su da su Bošnjaci islamizirani Srbi odnosno Hrvati. Nije u pitanju rela-tivno mali granični teritorij kao u slučaju Elzasa i Lorene već se radilo o tome da su sve tri zemlje iste veličine: BiH ima 51.129 četvornih kilometara, Srbija kao kraljevina do 1912. imala je 55.968…”

„… Ako ocijene da nemaju perspektive, i Srbi i Hrvati otići će s područja posebne državne skrbi u neke treće zemlje, pa ćemo tamo imati pustoš, a to nije dobro za Hrvatsku ZAGREB, 24. ko-lovoza - Povod razgovoru s dr. Miloradom Pupovcem, predsjednikom Srpskog narodnog vijeća, jest obnova srpskih kuća i povrat…”

„…Vlada bi praktički za godinu dana mogla riješila 70 posto stambenih problema, imovinskih problema srpskih povratnika. • Što će biti s Hrvatima doseljenim na ta područja? - I oni moraju biti uključeni u taj program. Inače, ako ocijene da nemaju perspektive, i Srbi i Hrvati otići će s tih područja pa ćemo imati pustoš. Već se događa da odlaze Srbi povratnici koji su tu godinu, dvije ili

146

tri. Isto će biti i s Hrvatima, otići će u treće zemlje. To ni strateški nije dobro za Hrvatsku. Najavili ste pisanje pisma Vijeću Europe. – M…i”

„… U međuvremenu je nagriženo splašnjavanjem intrigantnoga naboja s obzirom na to da su se dogodili tektonski snažni pomaci koji su izrodili nove države, donijeli krvave ratove i demantirali Krležu u jednoj od njegovih najcitiranijih tvrdnji po kojoj Srbi i Hrvati nisu i neće nikad ratovati, pouzdavajući se beskrajno u Titovu tadašnju formulu bratstva i jedinstva kao garanciji suživota na Balkanu. Sasvim je obrnuto s onim dijelom ostavštine koja je artističkoga rukopisa. Nadati se je da ćemo prisustvovati otvaranju sanduka koji će nas…”

„… Prema Ustavnom sudu BiH, svaki od tri naroda- Muslimani, Srbi i Hrvati- trebali bi imati ista prava i isti status u oba entiteta BiH: Federaciji i RS-u. Parlamentarni odbor, zadužen za predla-ganje amandmana na Ustav RS- a, nije postigao nikakav dogovor. Zastupnici bi tako trebali gla-sovati o prijedlozima amandmana koje su iznijeli vođe političkih…”

„…On smatra da određeni broj međunarodnih snaga treba ostati u BiH ponajprije zbog »krimino-genih faktora u nacionalnim strankama- SDS-u, SDA-u i HDZ-u BiH«. Lagumdžija je naglasio i da ključno pitanje više nisu entiteti, nego provedba odluke Ustavnog suda prema kojoj su i Srbi i Hrvati i Bošnjaci politički vlasnici čitave BiH. Predsjednik Vijeća ministara BiH Božidar Matić izjavio je u srijedu kako ne očekuje da će tijekom predstojećeg posjeta hrvatskoga predsjednika Mesića Sarajevu biti razriješena sporna pitanja kako bi se potpisao ugovor o imovinskim…”

„…Možda zvuči neskromno, ali mislim da bi moj ulazak u Sabor mnogo značio za srpsku zajedni-cu. Ali ne samo za srpsku, jer bi od mene jednaku korist imali i Srbi i Hrvati i svi koji žive na ovom području. Andrea Latinović i Milan Jelovac Gredelj: U lipnju počinje objava konačnih rezul-tata popisa Do sada uneseni materijal ne omogućuje bilo kakvu analizu za bilo koje obilježje/ Je-dan od razloga…”

„...Vidiš da u ovom selu Srbi i Hrvati žive zajedno!« »Neee«, smejem se, kao da konačno uo-čavam njegovu zabludu, »ovo je srpsko selo...« Jeste, ali ima i Hrvata. U ovoj kući, obe su gazda-rice... Mešani brakovi... Gledaj ovu kuću, gledaj onu... Deca su isto izmešana. Pitanje je kome bi se stvarno…”

„…Konkretni slučajevi, osim jajačkog gdje je riječ o zločinima počinjenim u okolici Jajca 1993.

godine, ne navode se, ali za ističe kako je riječ o zločinima koje su bosansko-hercegovački Srbi i Hrvati počinili nad Bošnjacima u razdoblju od 1992. godine pa do potpisivanja Daytonskog spo-razuma 1995. na području cijele BiH. Jajački će slučaj najvjerojatnije preuzeti Kantonalni sud u Travniku, a radi se o optužnici kojom se devet osoba srpske nacionalnosti tereti za ubojstvo…”

„…U tijeku razgovora s Iharošom jedan je čovjek, naoružan automatskom puškom, hodao po kan-celariji gore-dolje i na kraju mi rekao da Srbi i Hrvati nemaju tu ništa zajedničko. Tih dana na-zivali su moju kuću telefonom i prijetili mi, tražeći da djeca i ja odselimo. Govorili su nam da će nas zaklati te sam bila u velikom strahu, nezaposlena do 1994., bez ikakvih prihoda, s dvoje male djece. Za muža sam se raspitivala…”

„…Mi smo već tada vodili računa o bratstvu i jedinstvu pa smo imali dogovor da svatko ubija svo-je, mi Slovenci svosvo-je, a Srbi i Hrvati svoje (izdajnike i političke protivnike, opaska moja). Te

„…Mi smo već tada vodili računa o bratstvu i jedinstvu pa smo imali dogovor da svatko ubija svo-je, mi Slovenci svosvo-je, a Srbi i Hrvati svoje (izdajnike i političke protivnike, opaska moja). Te