Zgodnie z obraną konwencją badania oraz przyjętymi celami w pro-cedurze zbierania danych zastosowano triangulację technik badawczych.
Postulat zastosowania takiego podejścia w niniejszym studium umocnił się po przeanalizowaniu głównych mankamentów badania wstępnego. Gdy przedmiot badania jest mało znany, a dostępna wiedza znikoma, użycie tylko jednego narzędzia z dużym prawdopodobieństwem prowadziłoby do przekłamań lub mylnych wniosków. Stąd też wyjście poza sztywne ramy dominującej techniki gromadzenia danych jest sugerowane przez większość podręczników metodologii badań jakościowych [zob. H a m m e r -s l e y, At k i n -s o n 2000, M i l e -s , Hu b e r m a n 2000, L o f l a n d i in. 2009, A n g r o s i n o 2010].
Obserwacja uczestnicząca i wywiady intensywne
Obserwacja przeprowadzana przez autora była „ukierunkowana” – spojrzenie skupiało się na uprzednio wybranych, różnorodnych aspektach działania wiejskich organizacji sportowych (uwzględniono także kontekst), potencjalnie istotnych dla badanego problemu6. Pomocne we wskazaniu tych swoistych punktów koncentracji uwagi okazały się uprzednie usta-lenia defi nicyjne i doświadczenie badacza. Nie można więc stwierdzić, że była to „postawa dziecięca” [por. A n g r o s i n o 2009: 133], polegająca na zapisie wszystkiego co dookoła zaciekawia. Oglądowi poddano:
a) realizację działań statutowych klubów, czyli przygotowanie i prze-bieg zawodów sportowych;
b) formalne i nieformalne spotkania członków klubów, odbywane w chwilach skupień grupy oraz poza nimi (przy czym ograniczenie tem-poralne miało tu zasadniczy wpływ na skalę oglądu i ilość pozyskanych informacji);
6 Interakcje „twarzą w twarz” między umożliwiają wgląd nie tylko w działania i orientacje obiektów badania, ale przede wszystkim pozwalają gromadzić zróżnicowane, bogate dane i poznać środowiskowy kontekst działań społecznych. Konstytutywną cechą badań terenowych jest ustanowienie i podtrzymanie wielostronnych relacji z badanymi podmiotami w ich naturalnych układach celem poszerzenia naukowego rozumienia tych układów [L o f l a n d i in. 2009: 41].
c) sytuacje społeczne i akty komunikacji między członkami klubów i osobami spoza ich struktury (rozmowy z przedstawicielami samorządów);
d) sposoby konsumowania działalności organizacji przez przedstawi-cieli społeczności lokalnej – kibiców (przede wszystkim w trakcie zawodów sportowych);
e) codzienne sposoby wykorzystania bazy działalności (obejmującej obiekty służące realizacji celów statutowych) oraz aktywności w miejscach, gdzie członkowie klubów i ich sympatycy spędzają czas poza zawodami pił-karskimi;
f) funkcjonowanie i stan elementów przestrzeni publicznej wsi, w których kluby mają swoją siedzibę i gdzie dochodzi do skupień klubowi-czów (np. placów, przystanków PKS, ale też kościołów, szkół, siedzib urzę-dów).
W trakcie obserwacji uczestniczącej nader często dochodziło do spon-tanicznej rozmowy, tzw. wywiadu intensywnego, z innymi uczestnikami określonej sytuacji społecznej7. Respondentami („informatorami”) w trak-cie zawodów piłkarskich w przeważającej części byli kibice, współuczest-nicy publiki. Rozmowy z fanami ogniskowały się na (1) wydarzeniach na boisku (postrzeganiu zawodników, trenerów, zespołu jako całości); (2) sy-tuacji sportowej i materialnej miejscowej drużyny piłkarskiej oraz (3) pro-blemach społeczności lokalnej.
Indywidualne wywiady pogłębione
Indywidualne wywiady pogłębione zostały zrealizowane w konwencji swobodnej, ukierunkowanej. Za wyborem tej techniki przemawiała moż-liwością dostosowania treści pytań do respondenta – zakładano uprzednio szerokie spektrum rozmówców, o potencjalnie różnych kompetencjach
ję-7 Wywiad intensywny, określany bywa także wywiadem in situ [L o f l a n d i in. 2009:
132]. Jest to technika badawcza komplementarna względem obserwacji, zważywszy na fakt, że nie zawsze za pomocą bezpośredniego oglądu sytuacji można poznać sens ludzkich zachowań [s. 41–42]. Podobnie jak zbiór zarejestrowanych postronnych wypowiedzi innych osób, wywiad intensywny daje dostęp do nieocenionego źródła wiedzy na temat sposobów prowadzenia dyskursu w danej sytuacji społecznej, uwypukla też kontekstowość działań i narracji [H a m m e r s l e y, A t k i n s o n 2000: 133–139]. Dzieję się tak, gdyż realizuje się go w miejscu na ogół dobrze znanym respondentom, w czasie i okolicznościach sprzyjających otwartemu wyrażaniu przez nich myśli.
zykowych i merytorycznych8. Wywiady przeprowadzono z liderami orga-nizacji (członkowie zarządów i działacze formalnie bezfunkcyjni), członka-mi stowarzyszeń (piłkarze), w członka-miarę możliwości również przedstawicielaczłonka-mi lokalnej społeczności oraz podmiotów związanych formalnie lub niefor-malnie z badanymi organizacjami (przedstawiciele samorządów, miejsco-wych NGOs). Na potrzeby badania opracowano scenariusze wariantowane (zależne od respondenta) o różnym stopniu nacisku na poszczególne mo-duły tematyczne. Wywiadom indywidualnym towarzyszył ogląd miejsca ich realizacji (pomieszczenia klubowe, mieszkania respondentów, ale też obiekty publicznie dostępne, np. przystanki autobusowe) oraz zachowań respondenta.
Dyspozycje i wzory pytań szczegółowych (kierunkujących i uzupełnia-jących) zogniskowane zostały wokół trzech szerokich zagadnień. Po pierw-sze, osoby respondenta – aktora społecznego zarówno zaangażowanego w działalność klubu, jak też będącego odbiorcą jego działań. Drugim za-gadnieniem był klub rozumiany jako organizacja formalna. Akcent na ten wątek kładziono szczególnie w wywiadach z liderami organizacji. Wreszcie trzecie z zagadnień obejmowało uwarunkowania zewnętrzne działalności klubu tj. społeczność lokalna i środowisko sportowe.
Ogółem przeprowadzono 38 wywiadów. Czas najdłuższego wyniósł 1 godzinę i 26 minut. Uzyskano łącznie ponad 300 stron znormalizowane-go maszynopisu transkrypcji. Wywiady przepisano w całości, uznając – za Kathy C h a r m a z [2009: 94] – iż kompletny ich zapis przyczynia się do lepszego zrozumienia; niesie więcej korzyści niż transkrypcja fragmenta-ryczna. Ten sposób obróbki materiału przyniósł jednak szereg problema-tycznych konsekwencji, przede wszystkim odczytanie i kodowanie drobia-zgowo przepisanych rozmów okazało się niezwykle czasochłonne.
Godnym odnotowania ułatwieniem, pomocnym w dostosowaniu for-my pytań do okoliczności rozmowy, była znajomość przez autora szeregu pojęć właściwych dla środowiska piłkarskiego – swoistego „żargonu szatni”.
Nabyto tę wiedzę w ciągu niemal dekady członkostwa w amatorskim klubie piłkarskim. Atut ten pozwolił spełnić warunki konieczne do zrealizowa-nia wywiadów swobodnych o wysokim poziomie jakości, cechujących się
8 Scenariusz takiego wywiadu ma z założenia charakter elastyczny i składa się z py-tań otwartych (choć zawsze odnoszących się do szczegółowych potrzeb informacyjnych).
Co istotne: pomięcie określonych pytań, czy też zmiana ich kolejności, nie zaburza toku rozmowy [por. K o n e c k i 2000: 170].
rozumieniem języka respondentów [por. K o n e c k i 2000: 171]. Zaistnieć mogła też „realna rozmowa”, w której badacz wchodził w rolę partnera dia-logu, a nie „rewizora” o przewadze interakcyjnej [s. 176–179]. Zniwelowa-na została szkodliwa asymetria wywiadu, choć obok korzyści – takich jak uzyskanie zaufania respondenta – wiązały się z tym faktem pewne utrud-nienia, przede wszystkim w zachowaniu tzw. postawy laika.
Analiza wizualna i etnografia wirtualna – metody uzupełniające
Zdjęcia i grafi ki gromadzono dwojako: realizując badanie w wytypo-wanych miejscowościach oraz analizując strony internetowe traktujące o działalności klubów9. Powstały w ten sposób zbiór objął obrazy przed-stawiające (1) klubowiczów w momencie aktywności stowarzyszeniowej (formalnej i nieformalnej); (2) publikę zawodów sportowych (kibiców);
(3) bazę lokalową pozostającą w dyspozycji stowarzyszeń (wraz z wypo-sażeniem); (4) symbole, jakimi posługuje się klub oraz jego kibice (loga, herby); (5) przedstawicieli społeczności lokalnej oraz wieś z charaktery-stycznymi, ważnymi dla mieszkańców miejscami; (6) wydarzenia o po-zasportowym charakterze, ważne dla klubu oraz społeczności lokalnej;
(7) gabinety wójtów.
Po selekcji materiału poddano analizie 65 plików grafi cznych. Wszyst-kie przyporządkowano konkretnym sytuacjom, które obserwował badacz w trakcie eksploracji terenowej. W większości przypadków materiał gra-fi czny oznaczono za pomocą klucza kodów opracowanego na potrzeby analiz zapisków obserwacyjnych i transkrypcji wywiadów.
Internet wykorzystano jako narzędzie pomocne we wnioskowaniu o zachowaniach, opiniach i postawach ludzi w przestrzeni realnej (znajdu-jących swe odbicie w treści witryn internetowych) oraz o relacjach
zacho-9 Rozwój technologii – upowszechnienie profesjonalnego sprzętu fotografi cznego i rewolucja cyfrowa – lokują dziś fotografi ę w gronie pełnoprawnych technik badawczych.
Do zalet metody wizualnej należy z pewnością jej otwartość – „obrazy nie poddają się jednostronnemu odczytaniu, mogą dawać początek licznym, alternatywnym ścieżkom badawczym” [B a n k s 2009: 106–107]. Jest to bardzo cenne w badaniach etnografi cznych, gdy ilość szczegółów poddających się ad hoc percepcji naukowca pozostaje ograniczona i gdy wkracza badacz na obszar sobie nieznany, gdzie o odpowiednią „orientację” trudno w czasie rzeczywistym.
dzących na styku rzeczywistości online i offl ine, np. aktów komunikacji czy tworzenia tożsamości [por. C i c h o c k i i in. 2012: 207–208]. Czyniony na etapie desk reaserch przegląd stron internetowych prowadzonych przez klu-by piłkarskie i ich sympatyków (witryny ofi cjalne i nieofi cjalne) umożliwił skolekcjonowanie, poza wspomnianymi elementami grafi cznymi, w archi-wum badawczym: (1) relacji z przebiegu zawodów piłkarskich; (2) szkiców na temat historii klubów (kluczowe w określaniu daty powstania); (3) in-formacji o wydarzeniach ważnych dla społeczności klubowej, acz nie-związanych bezpośrednio ze sportem (np. zakończenia sezonu, rocznice urodzin piłkarzy itp.); (4) informacje o działalności kibiców (wideo z do-pingiem); (5) wywiadów z liderami stowarzyszeń; (6) dyskusji prowadzone przez bywalców witryn klubowych na forach internatowych i tzw. shout-boxach; (7) informacje na temat powiązań klubów z innymi podmiotami w przestrzeni lokalnej i ponadlokalnej (ilość linków).
Należy podkreślić, iż w repozytorium umieszczono wyłącznie te dane, co do których zasadne wydawało się przypuszczenie, że powstały w spo-sób intencjonalny i które ewidentnie służyły bądź informacji (w przypadku artykułów lub zakładek na stronach), bądź wymianie opinii między użyt-kownikami. Pomijano więc komentarze „śmieciowe” (np. spam lub wpisy wulgarne) oraz serie artykułów o podobnym typie treści występujących kilkukrotnie na tej samej stronie. Zawężono również okres ważności opu-blikowanych w sieci treści do sezonu piłkarskiego 2012/2013. Mimo tych obostrzeń nie udało się uniknąć przeładowania repozytorium informacja-mi niskiej wartości.
Metodzie wizualnej i etnografi i wirtualnej nadano w niniejszej pracy charakter pomocniczy względem konwencjonalnych sposobów groma-dzenia danych w terenie. Zgromadzony materiał posłużył za dodatkową ilustrację, nie stanowił zaś podstawy złożonych analiz. Przykładowo: nie prowadzono refl eksji nad warstwą znaczeniową zdjęć, a w przypadku fotografi i pozyskanych z Internetu nie dociekano celu ich wytworzenia, autorstwem ani pozą przybieraną przez utrwalone na zdjęciach postaci [por. M a g a l a 2012: 145]. Zaniechano tym samym wielowymiarowej ana-lizy obrazu, choćby z zastosowaniem metodologii teorii ugruntowanej, co promuje na gruncie socjologii np. Krzysztof K o n e c k i [2010]. Podobnie postąpiono z umieszczonymi na stronach internetowych treściami – autor potraktował je literalnie, jako informacje o działalności stowarzyszeń oraz jako wytworzone przez badanych „winiety” (plastyczne relacje
i interpre-tacje zdarzeń pojawiających się w wywiadach lub notatkach z obserwa-cji). Trzeba tu podkreślić, iż nie oceniał przy tym ani prawdziwości, ani kompletności zamieszczonych w sieci informacji – trudność w krytycz-nym podejściu do rzetelności źródła danych stanowiła istotną przesłankę ograniczenia roli metod internetowych w studium [por. C i c h o c k i i in.
2012: 215–218].
Kwerenda materiałów zastanych
W toku badań poddano przeglądowi następujące źródła zastane:
a) dane Banku Danych Regionalnych GUS oraz portalu MojaPolis.pl odnoszące się do jednostek samorządu terytorialnego (ich budżetów, sytu-acji demografi cznej, liczby podmiotów pozarządowych działających na ich terenie, ze szczególnym uwzględnieniem prowadzących działalność w za-kresie sportu, kultury i edukacji);
b) materiały prasowe udostępnione w formie papierowej i elektro-nicznej przez lokalne podmioty (szczególnie informacje o wydarzeniach sportowych i inicjatywach kulturalnych podejmowanych w środowiskach lokalnych);
c) materiały wytworzone w toku działalności przez organizacje objęte studium (protokoły z zawodów sportowych, pamiątkowe ekspozycje, kro-niki klubowe);
Uzyskaną w powyższy sposób wiedzę – oprócz pochodzącej z baz sta-tystycznych – należy uznać za relatywnie ubogą. Nie udało się zgromadzić takiej ilości danych, która pozwoliłyby wyciągnąć daleko idące wnioski służące poszerzonej deskrypcji badanych obiektów lub ich porównaniu.
Nieliczny materiał zdobyto w przeważającej liczbie przypadków dzięki wi-zytom w urzędach gmin – miał on zróżnicowany charakter: od publikacji o historii i kulturze gminy, do wycinków prasowych o miejscowych spor-towcach. Oczekiwanie, iż źródła materialne (fotografi e, broszury, kroniki) są powszechnym „depozytariuszem pamięci” lokalnego piłkarstwa, okaza-ło się błędne. Wątek ten rozwinięto w dalszych rozdziałach.