Digitalizacja europejskiego dziedzictwa kulturowego, oraz potencjał tkwiący w standaryzacji i ponadnarodowym ujednolicaniu procesów digitalizacyjnych został dostrzeżony przez Unię Europejską (w szczególności Komisję Europejską) dość wcześnie. Już 1 czerwca 2005 roku Komisja przyjęła inicjatywę „i2010: Europejskie Społeczeństwo Informacyjne w 2010 r.”, której celem jest wzrost gospodarczy i zwiększanie zatrudnienia w sektorze związanym z społeczeń-stwem informacyjnym i mediami. W wyniku tej Strategii:
Należy wspomnieć o trzech bezpośrednich efektach realizacji programu Komisji:
– opublikowano we wrześniu roku 2005 dokument „i2010: Biblioteki Cyfrowe58”
który zakreślał ramy rozwoju bibliotek cyfrowych;
– utworzono Europejską Bibliotekę Cyfrową (nazwaną w styczniu 2007 roku Europeaną);
– w marcu 2006 roku Komisja Europejska wezwała państwa członkowskie UE do utworzenia punktów digitalizacji na dużą skalę, aby przyspieszyć proces
58 W dokumencie możemy przeczytać nt. wyzwań prawnych: „Digitalizacja oznacza spo-rządzenie kopii, co może okazać się problematyczne z uwagi na prawa własności inte-lektualnej (IPR). Dyrektywa 2001/29/WE w sprawie harmonizacji niektórych aspektów praw autorskich i pokrewnych w społeczeństwie informacyjnym5 przewiduje wyjątek dla określonych czynności zwielokrotniania dokonywanych przez ogólnodostępne bi-blioteki, instytucje edukacyjne, muzea lub archiwa. Wyjątek ten nie ma jednak cha-rakteru obowiązkowego, co doprowadziło do wdrożenia dyrektywy w różnych formach w poszczególnych Państwach Członkowskich. Do digitalizacji zniechęcają również ogra-niczone przepisami możliwości wykorzystywania tworzonych kopii cyfrowych”.
138 Część III
przenoszenia europejskiego dziedzictwa kulturowego do internetu.
Kolejne kroki milowe na drodze do systemowego myślenia o digitalizacji w Europie to:
1. Komunikat Komisji do Rady, Parlamentu Europejskiego, Europejskiego
Komitetu Ekonomiczno-Społecznego i Komitetu Regionów z dnia 11 sierpnia 2008 r. Dostęp do dziedzictwa kulturowego Europy poprzez kliknięcie myszką. Postępy w zakresie digitalizacji i udostępniania w internecie dorobku kulturo-wego oraz ochrony zasobów cyfrowych.
Dokument prezentuje postępy w zakresie realizacji inicjatywy na rzecz euro-pejskiej biblioteki cyfrowej oraz podjęte dotychczas działania państw członkow-skich, mające znaczenie dla udostępniania dorobku kulturowego w internecie. Co ważne, Komisja podkreśla że Europeana nie ma ograniczać się udostępniania jedynie utworów z domeny publicznej. Naturalne jest, że one zostaną udostęp-nione w pierwszej kolejności, jednak Komisja podkreśliła jak ważne jest unik-nięcie luki obejmującej materiały najnowsze, z wieku XX, co do których w du-żej mierze majątkowe prawa autorskie jeszcze nie wygasły. Aby pozyskać takie utwory dla Europeany niezbędna jest współpraca z posiadaczami majątkowych praw autorskich, która może być realizowana na dwa sposoby:
– umowy krajowych instytucji kultury z posiadaczami praw;
– linki odsyłające z portalu głównego na strony internetowe posiadaczy praw autorskich.
2. Zalecenie Komisji z dnia 27 października 2011 r. w sprawie digitalizacji
i udostępniania w internecie dorobku kulturowego oraz w sprawie ochrony za-sobów cyfrowych.
Komisja zaleca m.in.:
•
promowanie partnerstw publiczno-prywatnych (instytucje kulturalne – sektor prywatny), a w efekcie stymulowanie innowacji (innowacyjne sposo-by wykorzystania zdigitalizowanego dorobku);•
pozostawanie treści należących do domeny publicznej w domenie publicz-nej także po digitalizacji;•
jak najszersze ponowne wykorzystanie materiałów, zarówno do celów nie-komercyjnych jak i nie-komercyjnych;•
ograniczenie stosowania nadmiernie wyeksponowanych znaków wodnych i innego odzaju zabezpieczeń wizualnych (zwiększenie użyteczności zdigi-talizowanych materiałów);•
stworzenie ramowych warunków prawnych w celu stworzenia podsta-wy dla mechanizmów licencyjnych określonych i uzgodnionych przez139 Ekosystem
zainteresowane strony w związku z digitalizacją na dużą skalę i transgra-niczną dostępnością utworów o wyczerpanym nakładzie;
•
współtworzenie i promowanie dostępności połączonych na poziomie eu-ropejskim baz danych.3. Konkluzje Rady z dnia 10 maja 2012 r. w sprawie digitalizacji dorobku
kul-turowego i udostępniania go w internecie oraz w sprawie ochrony zasobów
cyfrowych59.
Tym razem Rada rekomendowała:
•
wsparcie dalszego rozwoju Europeany (jako wspólnego, wielojęzycznego punktu dostępu), w tym poprzez przekazanie do niej całego już zdigitalizo-wanego dotychczas materiału;•
konsolidacją krajowych strategii i celów;•
wykluczenie zawłaszczania domeny publicznej – materiał z domeny publicznej;•
zatrzymanie materiału po digitalizacji i jak najszersze udostępnianie go do ponownego wykorzystania;•
zapewnienie szerokiego i wolnego dostępu do metadanych;•
promowanie partnerstw publiczno-prywatnych.4. Komunikat Komisji do Parlamentu Europejskiego, Rady, Europejskiego
Komitetu Ekonomiczno-Społecznego oraz Komitetu Regionów – Europejskiej Agendy Cyfrowej.
Europejska Agenda Cyfrowa jest jedynym tak obszernym, wiążącym doku-mentem Unii Europejskiej dotyczącym digitalizacji. Składa się z prezentacji około 100 konkretnych działań, jakie powinny zostać podjęte w najbliższym czasie, by zapewnić szybki rozwój digitalizacji. Dotyczą one głównie wypraco-wania wspólnych standardów prawnych i technologicznych dla całej UE, a także ogólnej dostępności internetu i walki z cyberprzestępczością.
59 Rada jest świadoma zagrożenia brakiem zdigitalizowania zasobów z XX wieku: „podstawowym założeniem jest współpraca ze wszystkimi stosownymi partnera-mi, by zapobiec sytuacji, w której wśród materiałów dostępnych za pośrednictwem biblioteki Europeana całkowicie zabrakłoby materiałów z XX w.; należy udostępnić poprzez stronę biblioteki więcej materiałów chronionych prawem autorskim”.
140 Część III
Europeana
Rekomedacje i wytyczne w kwestii digitalizacji Unia Europejska realizuje naj-pełniej poprzez funkcjonowanie Europeany. Jest to biblioteka cyfrowa, wirtual-ne muzeum i archiwum mające za cel udostępnienie dziedzictwa kulturowego i naukowego Europy w internecie. Jest to wspólny punkt dostępu do zbiorów i katalogów o księgach bibliotek, archiwów i muzeów w całej Europie, który umożliwia użytkownikom znalezienie cyfrowych dzieł kultury udostępnio-nych przez organizacje kulturalne w całej Unii Europejskiej. Interfejs Europeany umożliwia obecnie dostęp do kolekcji ponad 15 mln książek, czasopism, frag-mentów filmów, map, fotografii i dokufrag-mentów w postaci cyfrowej pochodzą-cych z niektórych bibliotek, archiwów, muzeów i archiwów audiowizualnych części krajów Europy.
Europeana posiada cały pakiet regulacji i wytycznych, z których w kontek-ście prawnym warto wspomnieć przede wszystkim o dwóch.
1. Statut domeny publicznej
W Europeanie przyjmuje się, że domena publiczna obejmuje całą wiedzę i infor-macje – w tym książki, obrazy i utwory audiowizualne, które nie są zabezpieczo-ne prawami autorskimi i mogą być używazabezpieczo-ne bez ograniczeń. Tak więc domena publiczna obejmuje dwie kategorie materiałów:
– dzieła w stosunku do których wygasły prawa autorskie;
– podstawowe informacje o pracach nieobjętych prawami autorskimi. Prace nie są objęte prawami autorskimi, jeżeli nie są oryginałami. Idee i fak-ty nie są objęte prawami autorskimi, ale za to już ich wyrażenie tak. Prawo, a także decyzje prawne i administracyjne nie są objęte prawami autorskimi. Statut jest przede wszystkim dokumentem programowym, określającym kie-rynek myślenia o domenie publicznej. Jednak bardzo ważne jest określenie, co rozumiane jest pod pojęciem „domena publiczna”. Celem dokumentu jest da-nie jasnego sygnału podmiotom dostarczającym materiały, politykom i społe-czeństwu, że Europeana działa na rzecz umocnić koncepcji domeny publicznej i świata cyfrowego.
Statut podkreśla, że „na poziomie politycznym, w interesie społeczeństwa jest, aby wiedza i informacje z domeny publicznej zostały zdigitalizowane. Po procesie digitalizacji, materiały powinny być swobodnie dostępne dla inno-wacyjnych przedsiębiorstw, wynalazców i firm technologicznych, jako pod-stawa do tworzenia pomysłów i wprowadzania nowoczesnych rozwiązań”.
141 Ekosystem
2. Europejskie ramy licencyjne, składające się z następujących elementów:
– Europejskie Porozumienie o Wymianie Danych (The Europeana Data Exchange Agreement). Jest to porozumienie określające zasady z dostawca-mi treści do Europeany (instytucjadostawca-mi kultury), które reguluje przekazywanie i usuwanie danych z systemu oraz kwestię odpowiedzialności za ewentualne naruszenia prawa przez treści zamieszczone na Europeanie;
– Mechanizm Creative Commons Zero – mechanizm stworzony do publiko-wania danych i utworów bez ograniczeń co do ich ponownego wykrozysty-wania. Europeana używa tego mechanizmu do oznaczania statusu prawnego metadanych, które można w niej znaleźć – w praktyce oznacza to, że każdy użytkownik może dowolonie z tych metadanych korzystać;
– The Data Use – wskazówki co do integralności i przypisywalności danych. – Warunki dostarczania treści przez użytkowników – mają one zastosowanie do utworów wgranych do bazy przez użytkowników końcowych;
W wyniku implementacji tych 4 mechanizmów zagwarantowane jest, że wszystkie metadane oraz treści zamieszczone w Europeanie przez użytkowni-ków mogą być w dowolny sposób agregowane oraz ponownie wykrozystywane przez osoby trzecie (w tym instytucje dziedzictwa).
Poza tym należy podkreślić, że cała Europeana, bez względu na rodzaj gro-madzonego utworu, opiera się na Europejskim Modelu Danych (Europeana Data Model – EDM).
142 Część III