Standardy prawa Unii Europejskiej dotyczące wspomaganej medycznie

Dla porównania przywołaćmożnatezy Sądu Najwyższego Tennessee, który roz­ strzygałanalogiczną sprawę(Davisv. Davis)177. W orzeczeniu z 1 lipca 1992 roku178 sędzia Martha Craig Daughtrey przypomniała, iżgwarantowana konstytucyjnie au­

tonomia rozrodczajednostkiskłada się z dwóch praw o równej ważności- prawa do prokreacji iprawa do jej unikania. Obydwa podlegają ograniczeniom. W kontekście zapłodnienia in vitro inaczej niż w kontekście decyzji o aborcji ewidentna jest ich ekwiwalencja,azarazem stan napięcia zachodzący międzynimi.W tym wypadkunie ma zastosowania żadna z racji dotyczących integralności cielesnej kobietywyłącza­ jąca mężczyznę z kontrolowania jej decyzji o aborcji.W konsekwencji rozwiedzeni małżonkowieMary SueDavis i Junior Davis,jakostojący na „brzegu potencjalnego rodzicielstwa, muszą być postrzegani jako całkowicie równoważnidawcygamet”179.

Jak stwierdził w konkluzji Sąd Najwyższy, to partnerzy powinni mieć preferencje w zakresie dysponowania zarodkami(preembronami). Jeżeli nie mogą dojść do po­ rozumienia, powinno się braćpod uwagę uprzednio spisaną umowę. Jeśli zaśtakiej nie zawarli, wówczas interesy obu partnerów wwykorzystaniu bądź w niewykorzy­ staniu zarodków muszą podlegać ważeniu. Jednocześnieza standardnależy przyjąć, że interes partnera,który chce uniknąćprokreacji, powinien przeważyćprzy założe­

niu, iż drugipartnermarozsądną możliwość rodzicielstwaprzyużyciu innychmetod niżużycie spornych zarodków180 181.

177 Mary Sue Davis cierpiała na niepłodność spowodowaną koniecznością usunięcia obu ja­

jowodów. Jedyną szansą na posiadanie potomstwa było poddanie się zabiegowi zapłodnienia po- zaustrojowego. Pierwsza próba zakończyła się niepowodzeniem. Po rozwodzie Mary Sue Davis chciała dokonać transferu pozostałych zamrożonych uprzednio embrionów, co zakwestionował jej były mąż Junior Davis.

178 Davis v. Davis, 842 S.W.2d 588 (Tenn. 1992), [on-line:] http://biotech.law.lsu.edu/cases/

cloning/davis_v_davis.htm (30.10.2016).

179 Tamże [97-98].

180 Tamże [112].

181 Resolution on artificial insemination ‘in vivo’ and ‘in vitro’, C96,17/04/1989 p. 171.

4. Standardy prawa Unii Europejskiej dotyczące wspomaganej medycznie prokreacji

Jeszczew1989 roku Parlament Europejski przyjął rezolucjępoświęconą sztucznemu zapłodnieniuin vivo i in vitro18'. W rezolucji podniesiono,iż coprawdawykorzysta­ nie metod sztucznej prokreacji może pozwolić jednostkom naposiadanie potom­

stwa,jednak zabiegi te budzą poważne wątpliwości naturymoralnej i prawnej,któ­ re w tych okolicznościach zdają sięprzeważaćnad interesemjednostki. Parlament Europejskiwskazywałw szczególności,że kierunek pracnad prawnymiregulacjami

90 Rozdział III. Europejskie standardy dotyczące medycznie wspomaganej prokreacji

dotyczącymikwestii medycznie wspomaganej prokreacji powinny wyznaczać dwie wartości: prawo kobietydo samostanowienia oraz prawo dziecka do należytej opieki itożsamości genetycznej. Wagadrugiegozewskazanych praw zdecydowała otym,że rezolucja uznała za niepożądane heterologiczne techniki wspomaganej medycznie prokreacji. Równie negatywnie odniesiono się do innej formy udziału osób trzecich w tych procedurach, gdyż za niedopuszczalne praktyki uznano takżetzw. macierzyń­

stwo zastępcze.Czaszłagodził jednak to rygorystyczne podejście Parlamentu Euro­

pejskiego do heterologicznego dawstwa gamet.

Aktem, którego przepisy wyznaczają w istotnym zakresie treść oraz wykładnię unijnego prawa pochodnego dotyczącegopewnych aspektów wspomaganejmedycz­

nie prokreacji, jest Karta praw podstawowych Unii Europejskiej z dnia 7 grudnia 2000 roku (dalej: Karta)182. Rozdział I Karty zatytułowany „Godność” przesądza o nadaniu godności ludzkiej, rozumianej w klasycznym jej ujęciu zakorzenionym w kulturzeeuropejskiej, rangi najwyższej wartości, wokółktórejosnute są inne prawa podstawowe, orazzawieraregulacje tych wolności i praw jednostki,które są najściślej związane z godnością człowieka. Do praw tych Karta zalicza: prawo do ochronyżycia (art. 2Karty), prawo do integralności fizycznej ipsychicznej (art. 3 Karty), zakaz tor­ turinieludzkiego lubponiżającegotraktowaniaalbo karania (art.4 Karty) oraz zakaz niewolnictwa i pracy przymusowej (art. 5 Karty).Z perspektywy stosowania technik wspomaganej medycznie prokreacjiistotneznaczenie ma regulacja drugiego z wy­ mienionych praw podstawowych. Jakstanowiart. 3 ust. 1 Karty: „Każdy ma prawo do poszanowania swej integralności fizycznej i psychicznej”. Dostrzegając zagroże­ nie,jakiedlatego aspektu egzystencji jednostki generujeszeroko rozumiany postęp biomedyczny, twórcy Kartyustanowili kilka konkretnych gwarancji poszanowania integralności fizycznej ipsychicznej jednostki. Zgodniez art.3 ust. 2 Karty: „Wdzie­ dzinie medycyny i biologii muszą być szanowane w szczególności:

182 Dz. Urz. UE C 303 z 14.12.2007, s. 1. Już Preambuła Karty, wyliczając zasady, na których opiera się Unia, wskazuje na godność ludzką, wolność, równość, solidarność oraz zasady demo­

kracji i rządów prawa i jednocześnie potwierdza, że zasady te wpisują się w „dziedzictwo ducho- wo-religijne i moralne” narodów Europy. Unia deklaruje przyczynianie się do ochrony i rozwoju tych wspólnych wartości, przy jednoczesnym poszanowaniu różnorodności kultur i tradycji naro­

dów Europy, jak również tożsamości narodowej państw członkowskich. Ponadto, jako źródło praw sformułowanych w Karcie, Preambuła wymienia na pierwszym miejscu tradycje konstytucyjne państw członkowskich, a także Traktat o Unii Europejskiej, traktaty wspólnotowe, EKPC, Euro­

pejską kartę socjalną, Kartę socjalną wspólnot oraz orzecznictwo ETS i Europejskiego Trybunału Praw Człowieka. Wstęp zawiera też ważną zasadę odpowiedzialności i obowiązków wobec innej osoby, wspólnoty ludzkiej oraz przyszłych generacji.

183 Jak wynika ze Sprawozdania wyjaśniającego do Karty praw podstawowych UE z dnia 18 lip- ca 2003 roku pod pojęciem „eugenika” rozumie się planowane centralnie programy eugeniczne.

- swobodna i świadoma zgoda osoby zainteresowanej, wyrażona zgodniez proce­

duramiokreślonymi przez ustawę;

- zakaz praktyk eugenicznych183, w szczególnościtych, których celem jest selekcja osób;

4. Standardy prawa Unii Europejskiej dotyczące wspomaganej medycznie prokreacji 91

- zakaz wykorzystywaniaciałaludzkiego i jego poszczególnychczęścijako źródła zysku;

- zakaz reprodukcyjnego klonowania istot ludzkich”.

Ponadto, w kontekście zakazu praktyk eugenicznych należy jeszcze przywołać art. 21ust. 1 Karty,który stanowi: „Zakazana jest wszelka dyskryminacjaze względu na płeć, rasę, kolor skóry, pochodzenie etnicznelub społeczne, cechygenetyczne, język, religię lub światopogląd, opiniepolityczne lub wszelkie inne, przynależność do mniejszości narodowej, majątek, urodzenie, niepełnosprawność,wiek lub orientację seksualną”.

Wszystkiezwymienionychwymogów dotykają kwestii wspomaganej medycznie prokreacji - począwszy od wymogu uzyskania zgody napoddanie się procedurze medyczniewspomaganej prokreacji (zczym wiąże się również zasadnicza swoboda wycofania takiej zgodyna poszczególnych etapach procedurymedycznej),poprzez zakazkomercjalizacjiciała ludzkiego (problem kobiet surogatek, handlu zarodkami in vitro) i jegoposzczególnych części (gamety), skończywszy na zakazie praktykeu­ genicznych i zakazie reprodukcyjnego klonowania istotludzkich (które mogą mieć potencjalnie miejscewramach procedury zapłodnienia pozaustrojowego).

Europejskie prawo pochodne reguluje aktualnie obrótkomórkami rozrodczymi (gametami) orazembrionami in vitro. Pierwszej ze wskazanychkwestii poświęcona jest Dyrektywanr2004/23/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 31 marca 2004 r. w sprawie ustalenia norm jakości i bezpiecznego oddawania, pobierania, te­ stowania, przetwarzania, konserwowania,przechowywania i dystrybucji tkanekiko­ mórek ludzkich184, natomiast obowiązki ochronne państw członkowskich także na embriony ludzkie in vitro rozciągają dyrektywny wykonawcze do wyżej wymienionej dyrektywy, tj. 2006/17/EC z 8 lutego 2006 r. w sprawie niektórychwymagań tech­

nicznych dotyczących dawstwa, pobieraniai badaniatkanek i komórek ludzkich185, oraz Dyrektywy 2006/86/WE z dnia 24 października 2006 r. w zakresie wymagań dotyczących możliwościśledzenia, powiadamiania opoważnychi niepożądanych re­

akcjach i zdarzeniachoraz niektórych wymagań technicznychdotyczących kodowa­

nia, przetwarzania, konserwowania, przechowywania i dystrybucji tkanek ikomórek ludzkich186.

184 Dz. Urz. UE L 102 z 7.04.2004, s. 48.

185 Dz. Urz. UE L 38 z 9.02.2006, s. 40.

186 Dz. Urz. UE L 294 z 25.10.2006, s. 32.

Wskazane akty unijne zobowiązująpaństwaczłonkowskie dozagwarantowania wysokiego poziomu ochrony zdrowia ludzkiego, międzyinnymi przezwprowadze­

nie reglamentacji prawnej i kontroli obrotukomórkami rozrodczymi, co wymaga powołaniaodpowiedniegoorganu (organów) odpowiedzialnego za licencjonowanie działalności związanej ze stosowaniemkomórek rozrodczych i embrionów ludzkich in vitro (bądź powierzeniatakich zadań istniejącemu organowi). Co istotne, art. 4 ust. 2 Dyrektywy 2004/23/WE przesądza o tym, że państwa członkowskie mogą

92 Rozdział III. Europejskie standardy dotyczące medycznie wspomaganej prokreacji

utrzymywać lub wprowadzać na swoim terytorium bardziej rygorystyczne środki ochrony pod warunkiem, że są one zgodne z postanowieniami traktatu187. Wskaza­ ne dyrektywykształtują zatem pewneminimalne standardy obowiązującepaństwa członkowskie. Bezpośrednią konsekwencją ogólnych założeńwspomnianej dyrekty­

wy jestprzyjęcie, że działalność z zastosowaniem komórek rozrodczych i ludzkich embrionów in vitro może być prowadzona wyłącznie przez podmioty posiadające stosowne licencje od właściwegoorganu państwa członkowskiego. Uzyskanie takiej licencji jest natomiast uzależnioneodspełnienia szereguwymogów,w szczególności dotyczących kwalifikacji i posiadanego doświadczenia personelu mającego wyko­

nywać czynności objęte dyrektywą, których przedmiotem będą komórki rozrodcze lubludzkie embriony in vitro188, oraz odnoszących się do warunków, w których te czynności będą dokonywane (są to m.in. wymagania dotyczącesprzętui materiałów, a także obiektów ipomieszczeń).

187 Dyrektywa nie wpływa również na decyzje państw członkowskich zabraniające oddawa­

nia, pobierania, testowania, przetwarzania, konserwowania, przechowywania, dystrybucji lub sto­

sowania dowolnego rodzaju tkanek lub komórek ludzkich pochodzących od dowolnego gatunku, w tym jeżeli decyzje te dotyczą przywozów tego samego rodzaju tkanek lub komórek ludzkich.

188 Tj. pobierać, przetwarzać, konserwować, przechowywać oraz dystrybuować komórki roz­

rodcze i ludzkie embriony in vitro.

189 Zob. załącznik III do Dyrektywy 2006/17/EC.

190 Artykuł 2 ust. 1 Dyrektywy 2006/17/EC.

191 HTLV I jest wirusem powiązanym z kilkoma rodzajami chorób, między innymi z mielo- patią związaną z HTLV I, białaczką z powiązaniem wirusowym (na przykład chłoniak dorosłych z limfocytów T). Uważa się, że u około 4-5% populacji zakażonej w wyniku działania tego wirusa rozwija się nowotwór.

Dyrektywa 2006/17/EC określa w sposób szczegółowy kryteria selekcji daw­ ców komórek rozrodczych i wymagane badania laboratoryjne, odrębnie dla „daw­

stwa partnerskiego” i „dawstwa przez osoby inne niż partnerzy”189. Wskazana dy­

rektywa różnicuje także reżim prawny dotyczący dawstwa partnerskiego komórek rozrodczych do bezpośredniego użycia zjednej strony i pozostałych przypadków dawstwa partnerskiego i dawstwa innego niż partnerskie z drugiej strony190 oraz określa procedury (i w istocie zasady) dawstwa i pobierania komórek rozrod­ czych, a także ich odbioru w banku tkanek (w tym m.in. określa zasady dotyczą­

ce: odbierania zgody na pobranie komórek rozrodczych i identyfikacji dawcy,oce­

ny dawcy, pobierania komórekrozrodczych, opakowania i oznakowania pobranych komórek rozrodczych, oznakowania pojemnika transportowego, prowadzenia do­ kumentacji dawcy oraz wskazuje zakres danych, jakie muszą być zarejestrowane w banku tkanek).

W drodze Dyrektywy Komisji 2012/39/UEzdnia 26listopada 2012 r. zmienia­ jącej Dyrektywę 2006/17/WEw odniesieniu do niektórych wymagań technicznych dotyczących badania tkanek i komórekludzkich rozszerzono zakresbadań dawców komórekrozrodczych obadaniena obecność przeciwciał HTLV-I191, oile mieszkają

4. Standardy prawa Unii Europejskiej dotyczące wspomaganej medycznie prokreacji 93

oni naobszarach o wysokiej chorobowości lubpochodzą z takich obszarów,lubteż ichpartnerzyseksualnibądźrodzicepochodząz takich obszarów192.

152 Dz. Urz. UE L 327 z 27.11.2012, s. 24.

Wskazane dyrektywy nie rozstrzygająkwestii statusu prawnego ludzkich em­ brionów in vitro, nie przesądzają też o dozwolonym bądź niedozwolonym prze­

znaczeniu tych embrionów oraz komórek rozrodczych. O tych kwestiach roz­ strzygają, w różny sposób, prawodawcypaństw członkowskich, kierując się w tym zakresie przedewszystkim krajowymiregulacjami konstytucyjnymi i uwarunkowa­

niamispołeczno-aksjologicznymi.

Rozdział IV

Medycznie wspomagana prokreacja w świetle Konstytucji RP

Problematyka medycznie wspomaganej prokreacji nie jest irrelewantna z per­

spektywy konstytucyjnej z uwagi najej wielowymiarowe powiązanie z podsta­

wowymi prawami człowieka. W szczególności wprzypadku technik zapłodnie­

nia pozaustrojowego i związanych z nimi interwencji dotyczących embrionów in vitro zasadniczo można mówić o stanie napięcia pomiędzy ludzkim pragnie­

niemposiadania biologicznego potomstwa idziałaniami podejmowanymi wtym kierunku, ujmowanymi dość powszechnie jako wyraz realizacji przez jednostkę służącej jej wolności prokreacyjnej,a ochroną podstawowych dla embrionówin vitro wartości, tj.ichbytu, tożsamościgenetycznej imożliwości rozwoju. W prak­

tyce bowiem urodzeniedziecka w wyniku zastosowania procedury zapłodnienia pozaustrojowego poprzedzonejest utworzeniem większej liczbyludzkich zarod­

ków in vitro.Dysonansmoże pojawićsiętakże pomiędzy prawami lub interesami prawnymidawców gamet. O kierunku rozstrzyganiakolizji pomiędzy wartościa­ mi prawnymi i prawami na płaszczyźniejurydycznej decydują w zasadniczym zakresie przyjętew poszczególnych państwachrozwiązania konstytucyjne, w tym przede wszystkim aksjologia konstytucji wobszarze praw człowieka (między in­ nymi wewnętrznahierarchiakonstytucyjnych wartości chronionych przez prawa człowieka), oraz ogólne zasady kształtujące prawny status człowieka,w tymem­

briona, w państwie.

Tylko wyjątkowo zdarza się, że ustrojodawcajuż na poziomie konstytucyjnym wprost odnosi się do kwestii związanych z technikami medycznie wspomaganejpro­ kreacji lub innych zagrożeńdla jednostkizwiązanych bezpośrednio zrozwojembio­ medycyny. Jako przykład takiego, bardzo zresztąkazuistycznego, rozwiązania może posłużyćart. 119KonstytucjiSzwajcarii, który wyznacza podstawowe zasady ochro­ ny jednostki w aspekcie indywidualnym igatunkowym w odniesieniu do sztucznego