Poniżej przedstawiono pojęcia przyjęte jako kluczowe dla problematyki podjętej w rozprawie.
Atrakcyjność przestrzeni – termin „atrakcyjność” pochodzi od łacińskiego słowa attractio, co znaczy „przyciągać”. Określenie to nabiera szczególnego znaczenia, jeśli dotyczy przestrzeni urbanistycznych. Przestrzenie te są atrakcyjne ze względu na swój kształt, kompozycję elementów, z których są zbudowane, estetykę, wielofunkcyjność, duży stopień koncentracji usług, wartości kulturowe i społeczne. Jednak głównym czynnikiem atrakcyjności przestrzeni śródmiejskich oprócz wartości architektonicznej poszczególnych obiektów jest kompozycja przestrzenna całej struktury. O atrakcyjności przestrzeni miejskiej mówi wysoki poziom kompozycji urbanistycznej, ład przestrzenny i jakość poszczególnych obiektów architektury.
Właściwe i odpowiednie analizy przestrzeni oraz umiejętne posługiwanie się elementami kompozycji urbanistycznej są podstawą tworzenia przestrzeni o wysokiej atrakcyjności [Wejchert, 1984]. Kompozycja jest istotnym elementem, dzięki któremu tworzą się wartości przestrzenno-społeczne, służące kształtowaniu poziomu kultury lokalnej i wzorów zachowań [Juchnowicz, 1971].
Architekt, projektując przestrzeń miejską, nadając jej kształt, wpływa na zachowania społeczne jej użytkowników, na organizację życia społecznego i poczucie tożsamości. Kształt środowiska wpływa znacząco na zmysły i psychikę człowieka. Lynch [1960] ocenia przestrzeń między innymi w aspekcie możliwości kontaktów społecznych.
Według Cichy-Pazder E. atrakcyjność i jakość urbanistyczna wiąże się z wartościami humanistycznymi miasta, które tworzą możliwości zaspokojenia potrzeb ludzi w zakresie bezpieczeństwa, przyjemności, kultury, możliwości tworzenia więzi społecznych. Jakość odnosi się do zapewniania mieszkańcom odpowiedniego standardu przebywania i korzystania z przestrzeni miejskiej. Społeczna atrakcyjność miasta wyraża się wysokim poziomem kompozycji urbanistycznej, czyli ładem przestrzennym [Cichy-Pazder, 1998].
Centrum miasta – jest to miejsce największej koncentracji obiektów usługowych, ośrodek aktywności gospodarczej, kulturowej i społecznej, charakteryzujący się unikatowością i położeniem w rejonie głównego węzła komunikacyjnego układu urbanistycznego [Nowakowski, 1990]
Ciąg czasoprzestrzenny – to ciąg powiązanych ze sobą wnętrz (ulic, placów), „przy jednoczesnym kontakcie dalekich widoków wchłoniętych do wnętrz, terenów bardziej odległych”
[Wejchert, 1984, s.168]. W zależności od charakteru mijanych w określonym czasie kolejno przestrzeni, powstają w obserwatorze różne odczucia przestrzeni wywołujące różne napięcia emocjonalne.
Czytelność przestrzeni jest wynikiem jej poprawnej kompozycji. W percepcji wnętrza za pomocą wzroku, pierwszoplanową rolę odgrywają elementy ograniczające przestrzeń wnętrza, ich ukształtowanie i skala, a w szczególności linie określające (rysujące) te elementy. Bryły, płaszczyzny, czy różnego rodzaju powierzchnie, spełniające najczęściej rolę ograniczników przestrzeni, określone
są właśnie liniami; konturem, krawędziami przecinania się, cieniami ograniczonymi liniowo, granicami kolorów, faktur itd. [Sudoł, 1984, s. 59].
Dzięki badaniom ruchów oka przy oglądaniu wybranych kompozycji płaskich lub przestrzennych zaobserwowano istnienie najważniejszych punktów rozpoznawczych, na których oko zatrzymuje się częściej, niż na innych. Punkty te zwykle są punktami formalnie ważnymi kompozycji. W kompozycjach architektonicznych i urbanistycznych są to miejsca przecięcia się lub kończenia linii i płaszczyzn-miejsca zagęszczenia formy [Żórawski, 1973, s.51]. Zatem kompozycja przestrzenni wnętrza percypowana jest przede wszystkim poprzez rysunek linii i punkty formalnie ważne zasadniczych jego elementów, a czytelność tego rysunku świadczy o czytelności przestrzeni wnętrza.
Podkreślenie głównych linii prowadzących i zatrzymujących oraz punktów formalnie ważnych jeszcze tę czytelność potęguje.
Dominanty – wg Wejcherta [1984, s.67] są to budynki wysokie, wieże lub zespoły przestrzenne o indywidualnych cechach, wyróżniające się z otoczenia. Dla turystów dominanty stają się nierzadko symbolami miasta.
Forma – zewnętrzny kształt, wygląd, układ skoordynowanych elementów, struktura. Formować – (łac. formo = kształtuję), nadawać czemuś określoną formę, kształt; kształtować, tworzyć [1978, s.228].
„Historyczny układ miejski to w przypadku miast małych układ przestrzenny, będący sumą obiektów niezabytkowych i zabytkowych, wypełniający autentyczne dla pewnej epoki lub częściowo przekształcone rozplanowanie” [Heczko-Hyłowa, 1975, s. 61]
Kompozycja – Kompozycja jest czynnikiem nadającym miastu formę i wartości, które nie przeminą. Budynki przeminą, zostaną zburzone, na ich miejscu powstaną nowe, ale układ kompozycyjny miasta może pozostać nawet przez wieki niezmieniony [Tołwiński, 1939, s. 6, 18-23].
„Celem kompozycji przestrzennej jest tworzenie układów przestrzennych o cechach określonych, powodujących powstawanie zamierzonej sekwencji wrażeń” [Wejchert, 1984, s. 28]. Podstawowymi elementami kompozycji urbanistycznej są: podłoga, ściana, strop, których ukształtowanie wpływa na powstanie obrazów, różnych scenerii, dostarczających różnorodnych doznań [Wejchert, 1984, s. 106].
O wartości kompozycyjnej miasta decyduje szereg czynników, takich jak: czytelność i zrozumiałość, skala, proporcje poszczególnych elementów i relacje względem siebie, hierarchizacja, występowanie rytmów, form silnych, wzajemnych powiązań kompozycyjnych poszczególnych przestrzeni, itp.
„Analiza kompozycji jest drogą do sformułowania takich zasad, do wyodrębnienia elementów i poznania zależności pomiędzy nimi zachodzącymi. Innymi słowy – kompozycja i jej analiza, to nie cel sam w sobie, lecz środek do osiągnięcia celu, jakim jest takie praktyczne działanie, by każdy remont, modernizacja, czy rewaloryzacja nie gubiły nastroju miasta i jego piękna jednostkowego” [Sudoł, 1984, s. 6].
Linie i płaszczyzny kierujące wzrok – są to linie i płaszczyzny tworzące rysunek obrazu, który powstaje przed oczami patrzącego obserwatora na dany fragment przestrzeni [Wejchert, 1984, s. 128].
W krajobrazie miejskim będą to linie i płaszczyzny dróg, ścieżek, krawędzi budynków, płaszczyzny posadzek, elewacji, itp.
Obszar śródmiejski – jest to historycznie wyodrębniony obszar, który charakteryzuje się intensywną i zwartą zabudową, o przeważającej funkcji usługowej i kulturalnej. Na tym obszarze usytuowany jest centralny ośrodek miasta [Chmielewski, 2001].
Percepcja – <łac. perceptio=ujmowanie> spostrzeganie, jest to złożony proces poznawczy, polegający na odzwierciedleniu przez człowieka przedmiotów i zjawisk; jest wynikiem działania określonych bodźców na narządy zmysłowe [Słownik wyrazów obcych. Pod redakcją doc. dr Jana Tokarskiego, PWN 1978 r., s.563].
„Poszczególne bodźce docierające z zewnętrznego świata, człowiek od razu łączy w całość - postać - układ spoisty. R. Arnheim [2004] i J. Żórawski [1973] w swoich opracowaniach poświęconych teorii percepcji i budowy form oraz przeżyć estetycznych wyjaśnili to, co już wcześniej ujął w formie tezy Arystoteles - „warunkiem przeżycia estetycznego jest, aby rzecz była w całości uchwytna dla umysłu, zmysłów, pamięci” [Tatarkiewicz, 1975, s.18].
„W percepcji wnętrza jako całości uwaga wizualna rozłożona jest na całość wnętrza ze szczególną jej koncentracją na ścianach ograniczających. Tutaj jednak chcąc zwrócić uwagę wizualną na formy we wnętrzu wraz z jego przestrzenia wewnętrzną, należy wzmocnić działanie tych form poprzez osłabienie i neutralizacje tła, którym są ściany ograniczające wnętrze. Skupiając uwagę obserwatora na formach silnych, zawartych w przestrzeni wewnętrznej placu, uzyskuje się wówczas pełniejsza percepcje zarówno tych form, jak i samej przestrzeni” [Hollanek-Cieńska, 1980, za: Sudoł, 1984, s.198]. Świadomie lub nieświadomie każda kompozycja architektoniczna jest oparta na czynniku czasu. Percepcja jakiejkolwiek kompozycji przestrzennej z jednego punktu widokowego jest niepełna.
Wynika to z niemożności objęcia wzrokiem całego wnętrza bez konieczności zmiany kierunku patrzenia, a często i miejsca obserwacji [Sudoł, 1984, s.63].
Przestrzeń publiczna – jest to ważna przestrzeń w mieście, charakteryzująca się dużym nagromadzeniem obiektów zabytkowych oraz funkcji, które wpływają na jego wizerunek. Przestrzenie te od zawsze były najważniejszymi przestrzeniami wzmożonych kontaktów społecznych.
Wg zapisu Ustawy o Planowaniu i Zagospodarowaniu Przestrzennym z 27 marca 2003 roku przestrzeń publiczna definiowana jest jako „obszar o szczególnym znaczeniu dla zaspokajania potrzeb mieszkańców, poprawy jakości ich życia i sprzyjający nawiązywaniu kontaktów społecznych ze względu na jego położenie oraz cechy funkcjonalno-przestrzenne”. Przestrzeń publiczna ze względu na swoje przeznaczenie przyjmuje często funkcję przestrzeni kulturowej. Obszary kulturowe powinny ulegać ciągłym przekształceniom związanymi ze zmieniającymi się potrzebami społecznymi. Do przestrzeni kulturowych zaliczyć można elementy urbanistyczne jak ulice, place, aleje, bulwary, parki miejskie, a także obiekty typu: kościoły, teatry, filharmonie, muzea, kina, itd. [Pazder, 2008, s.42].
Przestrzenie publiczne miasta stanowią szczególnie ważne ośrodki funkcjonalno- przestrzenne struktury miasta m.in. ze względu na funkcje, jakie pełnią w życiu mieszkańców i przyjezdnych.
Przestrzenie te służą do zaspakajania różnego rodzaju potrzeb i są odwiedzane tym chętniej im bogatsza jest ich oferta i im są bardziej przystosowane do potrzeb człowieka. Z ekonomicznego punktu widzenia przestrzenie te są również istotnym elementem miasta przyciągającym turystów, wpływającym na jego wizerunek i atrakcyjność.
„Zespołem architektonicznym można nazwać grupę budynków, położonych w niewielkiej od siebie odległości lub powiązanych ze sobą, wydzielającą się czytelnie w przestrzeni. Obserwator ma możność ogarnięcia jej w całości niemal jednym rzutem oka. Patrząc na zespół architektoniczny można wyraźnie dostrzec i ocenić strukturę ścian i otworów budynków. Uwaga widza zwraca się ku elementom architektonicznym” [Wejchert, 1984, s. 23].
„Zespół urbanistyczny jest to kilka lub szereg zespołów architektonicznych łączących się ze sobą.
Ma on ograniczoną wielkość i oddzielony jest od innych zespołów wyraźną granicą topograficzną lub krajobrazową, względnie odrębną formą czy funkcją” [Wejchert, 1984, s.23].
Zieleń miejską według Ustawy o ochronie i kształtowaniu środowiska (1980) stanowią zespoły roślinne o przeznaczeniu wypoczynkowym, zdrowotnym i estetycznym, takie jak: parki, zieleńce, zieleń na placach i ulicach, zieleń izolacyjna i ogródki działkowe.