P O L I T E C H N I K A P O Z N A Ń S K A W Y D Z I A Ł A R C H I T E K T U R Y
ZIELEŃ JAKO ELEMENT WSPÓŁCZESNEGO MIASTA I JEJ ROLA W PRZESTRZENIACH PUBLICZNYCH POZNANIA
P R A C A D O K T O R S K A
MGR INŻ. ARCH. KAROLINA SOBCZYŃSKA PROMOTOR:
DR HAB. INŻ. ARCH. TERESA BARDZIŃSKA-BONENBERG, PROF.PP
Poznań 2014
Pani promotor dr hab. inż. arch. Teresie Bardzińskiej-Bonenberg, prof. PP serdecznie dziękuję za cenne uwagi, cierpliwość, życzliwość i poświęcony mi czas
Spis treści
I. WSTĘP
I. 1. Wprowadzenie ……… . 4
I. 2. Geneza pracy ……….. . 6
I. 3. Uzasadnienie podjęcia tematu ……….. . 7
I. 4. Cel pracy i tezy pracy ……… . 9
I. 5. Stan badań ……….. . 12
I. 5.1. Kompozycja urbanistyczna, budowa formy, przestrzeń publiczna, percepcja, a zieleń………... . 12
I. 5.2. Współczesna klasyfikacja zieleni miejskiej – rozbieżności………... 25
I. 5.3. Zarys prawny pojęcia „tereny zieleni”. Konsekwencje przestrzenne wynikające ze stosowanej w Polsce terminologii i stereotypu planowania terenów zieleni………… . 27
I. 5.4. Współczesne tendencje w projektowaniu zieleni miejskiej ……….... 29
I. 6. Stosowana terminologia ……….. 32
I. 7. Zawartość i schemat pracy ……… . 35
I. 8. Obszar badań i zakres merytoryczny pracy ………. 38
I. 9. Metoda pracy i zastosowane metody badawcze ... . 40
II. ROLA ZIELENI W MIEŚCIE – WSTĘP DO ANALIZY II. 1. Percepcja przestrzeni miejskiej jako wytyczna kształtowania kompozycji miasta i zieleni 44
II. 1.1. Czynniki wpływające na percepcję środowiska. Rola form zieleni ………. .. 49
II. 1.2. Hierarchia elementów środowiska zurbanizowanego. Rola form zieleni ……… .. 52
II. 1.3. Miasto-środowisko jako miejsce ……….. .. 54
II. 2. Psychologia środowiskowa jako ważny aspekt projektowania kompozycji architektonicznej i form zieleni ……… .. 56
II. 2.1. Środowisko przestrzenne a zachowania człowieka. Wpływ zieleni na jakość przestrzeni miejskich ……….. 57
II. 2.1.1. Fizyczne i psychologiczne czynniki stresotwórcze w środowisku miejskim. Rola zieleni w ich redukcji ………. 57
II. 2.1.2. Wpływ kształtu przestrzeni na generowanie różnych stanów emocjonalnych człowieka w jego otoczeniu ………... 61
II. 2.2. Wpływ zieleni na jakość przestrzeni miejskich i jakość życia mieszkańców ……… 62
II. 2.3. Od terytorialności i indywidualizacji przestrzeni do identyfikacji z miejscem i tworzenia indywidualnego charakteru miasta ……….. 64
II. 3. Doznania a scenografia przestrzeni miejskich. Rola form zieleni ………... 71
II. 4. Formy i funkcje zieleni w mieście ………... 75
II. 4.1. Budowa i cechy przestrzenne podstawowych form zieleni miejskiej ……… 75
II. 4.2. Funkcje zieleni w mieście. Wielofunkcyjność ……… 78
III. FORMY ZIELENI W KOMPOZYCJI PRZESTRZENNEJ – ANALIZA III. 1. Budowa formy i jej postrzeganie na przykładzie zieleni ………... 83
III. 2. Formy zieleni jako elementy kompozycji urbanistycznej ………. 105
III. 3. Zieleń w panoramach miast ………. 121
III. 4. Obiekt jako synteza formy architektonicznej i zieleni ……….. 126
IV. CZŁOWIEK I ZIELEŃ W MIEŚCIE – WNIOSKI ………. 133
V. ANALIZA ZIELENI W PRZESTRZENIACH PUBLICZNYCH POZNANIA
V. 1. Wprowadzenie do badań ……….. 136
V. 2. Badania sondażowe dotyczące wyboru do badań przestrzeni publicznych Poznania…………. 137
V. 3. Badania sondażowe dotyczące oceny form zieleni występujących w przestrzeniach publicznych Poznania...……….... 138
V. 4. Zestawienia wyników badań – tabele zbiorcze. Porównanie funkcji, jakie pełni zieleń w badanych przestrzeniach publicznych Poznania ………...………. 179
VI. ZIELEŃ W PRZESTRZENIACH PUBLICZNYCH POZNANIA – WNIOSKI VII. LITERATURA VII.1. Spis pozycji książkowych ……….. 186
VII.2. Źródła ………...……….. 188
VII.3. Dokumenty ………...……….. 189
VIII. SPIS ILUSTRACJI VIII.1. Spis rysunków i fotografii………..……….. 190
VIII.2. Spis tabel………..……….. 194
IX. STRESZCZENIE/SUMMARY………....……….. 196
X. ANEKS. WZORY ANKIET………....………..……….. 200
I. WSTĘP.
I. 1. WPROWADZENIE
Przestrzeń – to, co nas otacza, trzy wymiary i czas.
Przestrzeń, w której żyjemy jest w części lub w całości zaplanowana przez człowieka. Przestrzenią w całości zaplanowaną i zaprojektowaną jest miasto (przestrzeń urbanistyczna). Planowanie przestrzenne jest podejmowaniem decyzji o kształcie i kompozycji przestrzeni. Na temat zasad kompozycji architektonicznej powstało w ciągu stuleci wiele prac. Planowaniu miast również poświęcono niemało uwagi, powstawały wzorcowe modele miast (szachownicowe, geometryczne, centryczne).
Trzeci wymiar, kompozycja przestrzenna, wpływa najdobitniej na doznania uczestników przestrzeni. Podstawą projektowania kompozycji miasta powinna być wieloaspektowa wiedza o człowieku, jego uwarunkowaniach percepcyjnych i behawioralnych oraz jego predyspozycjach psychicznych. Zatem architekt kształtujący kompozycję przestrzenną w mieście, w tym kompozycję zieleni powinien poprzez swoje decyzje, świadomie tworzyć możliwości dla realizacji potrzeb i celów człowieka.
Nie ma wątpliwości, że estetyka i różnorodność krajobrazu przestrzennego jest potrzebna dla psychicznego i społecznego zdrowia jego uczestników [Wallis, 1977, s. 70]
Rozpatrując miasto pod kątem jego społecznej atrakcyjności można stwierdzić, że decyduje o niej kompozycja przestrzenna. Atrakcyjność przestrzeni publicznych miasta decyduje o doznaniach i zachowaniach ludzi w nich przebywających. Projektując przestrzeń miejską, wpływając na doznania odbiorców, warto używać jako elementów kompozycji przestrzennej nie tylko form architektonicznych, ale również form zieleni.
Dotychczas zieleń była traktowana jako jeden z wielu członów układu przestrzennego, jakim jest miasto. Najbardziej docenianymi jej funkcjami w mieście były: funkcja ekologiczna, zdrowotna i wypoczynkowa (realizowane w postaci parków, skwerów, alei itp.). W projektowaniu urbanistycznym zieleń ujmowano we wskaźniki dotyczące jej wymaganej, biologicznie czynnej powierzchni w danych obszarach miasta. Tego typu podejście do tematu spowodowało pomijanie zagadnień zieleni w kompozycji przestrzennej, gdzie dominującą, (niemal wyłączną) rolę pełniły formy architektoniczne.
Z punktu widzenia formy przestrzeni miejskich, zieleń traktowano jako mało ważne uzupełnienie zabudowy.
Zagadnienia projektowania zieleni na kierunkach specjalistycznych ograniczają się do projektowania terenów zieleni w postaci parków, skwerów i innych obszernych układów. Dziś te zagadnienia w odniesieniu do współczesnych miast stają się coraz bardziej nieaktualne. Kurczenie się terenów zieleni miejskiej, brak miejsca na zakładanie nowych, skłania do poszukiwań nowych
rozwiązań. Zdaniem autorki w zwartej tkance miejskiej zabudowy zawsze można znaleźć miejsce na pojedyncze formy zieleni wprzęgnięte w kompozycję architektoniczną.
W przestrzeniach dzisiejszego miasta, w wyniku niekontrolowanego rozrostu zabudowy dotychczas stosowane systemy zieleni (pasmowe, pierścieniowe, plamowe, itp.) kurczą się znacznie a nawet całkiem zanikają, a organizowanie nowych obszarów zieleni blokuje czynnik ekonomiczny1. W obecnej sytuacji zaistniała potrzeba zmiany dotychczasowej polityki projektowania zieleni w przestrzeniach miejskich.
Zbigniew K. Zuziak analizując strategie ożywiania przestrzeni śródmiejskiej wskazuje na konieczność przywrócenia decyzjom kompozycyjnym właściwej rangi wśród ustaleń planów zagospodarowania przestrzennego [Zuziak, 1996, s. 133]. Formy zieleni są elementami, które mogą ożywić i odnowić przestrzenie miejskie, szczególnie przestrzenie publiczne, będące wizytówkę każdego miasta. We współczesnym mieście odpowiednio wprowadzana zieleń może znacząco wpłynąć na istniejącą kompozycję przestrzenną. Według autorki wprowadzanie form zieleni do przestrzeni publicznych zwartej tkanki miejskiej powinno odpowiadać podobnym regułom i zasadom kompozycyjnym, jak wprowadzanie form architektonicznych.
W pracy zaprezentowano spojrzenie na formy i kompozycje zieleni z punktu widzenia ich odbioru w całości kompozycyjnej, jaką jest miasto. Współczesne przestrzenie miasta w wyniku niekontrolowanego rozwoju2, błędnych decyzji planistycznych oraz wszechobecnych, dominujących ekranów reklamowych, stały się stresujące, sztuczne, bez przemyślanej skali, zunifikowane, bez wyrazu i klimatu. W wyniku nieczytelnej kompozycji i skali wywołują narastające poczucie zatłoczenia, reakcje unikania kontaktów międzyludzkich, rzadziej uczucie przyjemności, satysfakcji i odprężenia.
W rozprawie uznano formy zieleni za narzędzie planistyczne służące rewitalizacji przestrzeni publicznych miast jako tych, które wpływają najbardziej na wizerunek całego miasta. Autorka proponuje polepszenie jakości przestrzeni publicznych miasta poprzez poprawę ich kompozycji przestrzennej i podniesienie walorów estetycznych i komfortu przebywania w nich przy pomocy stosunkowo taniego narzędzia planistycznego, jakim są formy zieleni. Wzrost atrakcyjności i jakości przestrzeni śródmiejskich ma również znaczenie w kształtowaniu obyczajów i zachowań społecznych.
Według Wallisa A. [1977, s. 72] układy urbanistyczne i poszczególne budowle posiadają własne społeczne oblicze i brzmienie emocjonalne. Obcowanie z nimi kształtuje wartości światopoglądowe.
Zapewniając odpowiednią jakość przestrzenną zarówno mieszkańcom jak odwiedzającym można polepszyć standard ich życia i poniekąd kierunkować ich zainteresowania czy preferencje.
1 Zuziak [1996] stwierdza, że zmiany w zagospodarowaniu przestrzennym postrzegane są często w kategoriach nazbyt wąsko pojmowanych korzyści ekonomicznych, co może stać się źródłem zagrożeń dla przestrzeni społecznej i kulturowej dzisiejszych śródmieść.
2 Andrzej Basista w książce „Betonowe dziedzictwo. Architektura w Polsce czasów komunizmu” przedstawia historię architektury polskiej czasów komunizmu, omawia jej podłoże: ramy prawne, rolę władz, projektantów, inwestorów, wykonawców i użytkowników.
Odpowiednio kształtowane i wprowadzane nasadzenia zieleni mogą podkreślać dominanty architektoniczne, stanowić dla nich tło, kierować na nie wzrok obserwatorów, czyniąc w ten sposób układy urbanistyczne bardziej wyrazistymi i ciekawszymi. Wchodząc w skład układów architektonicznych, wpływając na ich kompozycję, zieleń może podkreślać ich wartości, maskować i łagodzić skutki błędnych rozwiązań urbanistycznych. Za pomocą form zieleni można „naprawiać”
przestrzeń urbanistyczną, wpływać na jej odbiór i podnosić zarówno fizyczny jak i psychiczny komfort przebywania w niej
I. 2. GENEZA PRACY
Do podjęcia tematu roli zieleni w kompozycji współczesnego miasta, jego społecznej atrakcyjności skłoniły autorkę obserwacje przestrzeni miejskich w Polsce, zwłaszcza w Poznaniu i za granicą.
Zwiedzając śródmieścia miast Europy doznaje się uczuć przyjemności i relaksu nie tylko za sprawą z okazałych obiektów, wysokiej jakości materiałów budowlanych, ale zależą one też od kształtu otoczenia, ładu przestrzennego, jasnej, czytelnej kompozycji, w której ważną rolę odgrywają formy zieleni współtworzące z architekturą przestrzenną całość.
Porównując polskie miasteczka i miasta z miastami Europy zachodniej zauważyć można uderzające różnice dotyczące sposobu wykorzystania i mnogości zastosowania form zieleni w ich przestrzeniach. Zieleń w różnych formach jest tam nieodłączną częścią architektury, żywą i wieloaspektową atrakcją przestrzeni publicznych oraz prywatnych.
Śródmieście ze swoją architekturą historyczną i współczesną posiada swoisty klimat i tworzy arenę dla życia społecznego. Właśnie tam odczuwa się najsilniej indywidualny charakter miasta, jego rytm życia. Przestrzenie śródmiejskie powinny być szczególnie atrakcyjne, by odwiedzający je ludzie odczuwali przyjemność z samego faktu przebywania w nich. Wymagania współczesnych mieszkańców i turystów różnią się od dawnych, gdy dostępność terenów zieleni i kontakt z zielenią mógł być zrealizowany na krótkim spacerze za mury miasta lub za rogatki. Skala miasta współczesnego, sposób życia mieszkańców i wymagania stawiane jego przestrzeniom, powodują, że kontakt z zielenią musi mieć inny charakter niż dawniej, a jej rozmieszczenie wymaga starannych przemyśleń. Takim miastem jest Poznań, gdzie mimo istniejącej w jego przestrzeni zieleni nie odczuwa się jej obecności, nie służy ona mieszkańcom ani turystom.
W pracy autorka zwraca uwagę również na pojedyncze formy zieleni, które umiejętnie wprowadzone do zwartej tkanki miejskiej śródmieścia mogą poprawić jakość i walory kompozycyjne przestrzeni a tym samym wpłynąć na poziom atrakcyjności miasta. Rozważania J. Żórawskiego [1973]
nad formą architektoniczną, ukazujące wpływ kształtu elementów przestrzennych na percepcję, stały się inspiracją do podjęcia badań nad oddziaływaniem form zieleni, które są z punktu widzenia percepcji równie ważnymi elementami kompozycji przestrzeni.
I. 3. UZASADNIENIE PODJĘCIA TEMATU
Przestrzeń miasta jest areną dla rozgrywania wielu interesów różnych grup: inwestorów, deweloperów, lokalnej administracji. Jednym z najcenniejszych zasobów aglomeracji, o który konkuruje wielu użytkowników jest teren. Z nim związana jest rywalizacja o przestrzeń, co owocuje skutkami przestrzennymi i środowiskowymi [Bonenberg W. 2011, s. 8]. Tereny zieleni na ogół w tej grze przegrywają, stanowiąc niedochodowy element powierzchni miast, będąc często pozostałością z rozdysponowania istniejących terenów na cele budowlane. Powodem tego jest zbyt niska ranga zieleni w teorii, a szczególnie w praktyce urbanistycznej. Przy opracowywaniu planów zagospodarowania przestrzennego zieleń traktowana jest marginesowo, a w realizacji często mało profesjonalnie. Prawie w ogóle nie wspomina się o kompozycyjnej roli form zieleni w projektowanych układach urbanistycznych. Nie postrzega się tej problematyki jako istotnej, a do działań w tym zakresie i rozważań nie zmuszają żadne formalne zasady i akty prawne. W planach zagospodarowania przestrzennego problematyka kształtowania układów zieleni w miastach jest podejmowana raczej hasłowo a funkcje zieleni w przestrzeni miejskiej, szczególnie ich wartości kompozycyjne nie są wystarczająco doceniane. Istotne jest by dostrzec znaczenie form zieleni w przestrzeni miasta i zacząć je traktować jako ważne elementy kompozycyjne, decydujące o jakości przestrzeni publicznych miasta.
W procesie projektowania urbanistycznego i architektonicznego zieleń zazwyczaj traktowana jest jako odrębna struktura, której celem jest m.in.:
oprawa i tworzenie przestrzeni dla rekreacji i funkcji zbliżonych np. dojść pieszych, dróg rowerowych, itp.
polepszenie klimatu wnętrz urbanistycznych: wpływ na przepływ, czystość i wilgotność powietrza, na temperaturę,
tłumienie hałasu, zacienienie, itd.
Przepisy prawa budowlanego, nakazujące wznoszenie budynków o żądanej wysokości, określające intensywność zabudowy terenu pozostawiają wąskie pole manewru dla kompozycji przestrzennej.
Teren przeznaczony na zieleń wśród zabudowy zastąpiono hasłem powierzchni biologicznie czynnej.
Następstwem takiego procesu planowania jest m in. brak zieleni o znacznej masie liści.
Współczesne normatywy sprawiają, że w tkance miejskiej poświęca się więcej uwagi pojedynczym obiektom niż kompozycji urbanistycznej. W wyniku tego zieleń w zabudowie najnowszej ogranicza się do form wtórnych w stosunku do architektury.
Współwystępując z architekturą i odgrywając ważną rolę w założeniach urbanistycznych, zieleń podlega tym samym regułom percepcji, co architektura. Integracja układów architektonicznych i zieleni tworzy przestrzeń zmienną w czasie (noc-dzień, zima-lato), oddziałującą kolorem i różnorodną fakturą, posiadającą zmienny zapach i dostarczającą wrażeń słuchowych (szum liści, śpiew ptaków).
Te elementy nie są brane pod uwagę przy podejmowaniu decyzji projektowych, choć w ocenie użytkowników przestrzeni zurbanizowanych są istotne.
Można przyjąć, że znaczna część doznań czasowych, chwilowych i ulotnych w mieście pojawia się za sprawą zieleni. Rola zieleni w kompozycji urbanistycznej i w kreowaniu wizji architektury historycznej i najnowszej jest głównym motywem podjęcia tematu pracy.
We współczesnym mieście zieleń jest najtańszym środkiem i łatwym narzędziem niosącym możliwość poprawy jego kompozycji i atrakcyjności. Niestety narzędzie to w polskich miastach jest rzadko stosowane.
Charles Landry [2013, s.252] uważa, że „urbanistykę zabija brak - rzekomo nieopłacalnych – inwestycji w infrastrukturę publiczną”. Wg autorki obecne ujmowanie zieleni jako terenów w projektowaniu przestrzeni centrum współczesnego miasta jest coraz trudniejsze do zrealizowania, ponieważ w centrum brakuje wolnych obszarów lub są one zbyt cenne pod tego typu inwestycje.
Podobnie jak inne polskie miasta, przykład Poznania uważanego niegdyś za „zielone” miasto unaocznia tę tendencję. Tereny zieleni w Poznaniu kurczą się, dotyczy to zarówno centrum miasta i dzielnic mieszkaniowych, przestrzeni publicznych jak i półprywatnych na przykład poprzez likwidację funkcjonujących w dzielnicach mieszkaniowych w poprzednim stuleciu przedogródków na rzecz miejsc parkingowych3. Powierzchnia zieleni zanika, podobnie jak sposób jej użytkowania.
[Bardzińska-Bonenberg, 2012. 19 – 27]. Stąd wyniknęło podjęcie tematu kompozycyjnych form zieleni, wpływających na atrakcyjność przestrzeni publicznych. W literaturze rzadko wspomina się o nasadzeniach o funkcji kompozycyjnej w zwartej zabudowie miasta. Istnieje, więc potrzeba zmiany stosunku do problematyki zieleni miejskiej i rozszerzenia jej zakresu o ważną rolę w kompozycji urbanistycznej i w podnoszeniu wieloaspektowej atrakcyjności miasta.
Ponadto zagadnieniem niedocenianym przez urbanistów i rzadko wykorzystywanym w praktyce jest wielofunkcyjność zieleni. Wykorzystanie tej cechy można zauważyć na przykład w Paryżu.
Reprezentacyjne Pola Marsowe obsadzone zielenią pełniącą rolę kompozycyjną założenia urbanistycznego z ważną dominantą wieżą Eiffla. Pełnią również rolę komunikacyjną oraz wypoczynkowo-rekreacyjną. Osiągnięto to poprzez nasadzenie odpowiednio ukształtowanych form zieleni, dobór nawierzchni nadających się do uprawiania joggingu, jazdy na rowerze i spacerów oraz ustawienie ławek, koszy na śmieci, itd. W Polsce rzadko zdarza się by reprezentacyjna aleja w centrum miasta tworząca reprezentacyjne założenie kompozycyjne służyła jednocześnie rekreacji.
Kolejnym istotnym problemem dotyczącym zieleni jest odpowiedź na pytanie, kto powinien projektować jej formy w reprezentacyjnych przestrzeniach publicznych miasta, w zastanym kontekście kompozycyjnym. Już Władysław Czarnecki zwracał uwagę na rolę urbanisty, który według niego powinien znać zasady projektowania zieleni, aby mógł ze specjalistami z tej dziedziny znaleźć wspólny język przy uzgadnianiu projektów. W nasadzeniach takich jak skwery, klomby, parki,
3 Bardzińska-Bonenberg T. w artykule „Zmiany pojęcia nowoczesności w budownictwie mieszkaniowym w XXw. Na przykładzie zespołu Maxa Johowa w Poznaniu” przedstawia przekształcenia zespołu mieszkaniowego w stosunku do pierwotnego układu w świetle zmian własnościowych i społecznych. Wg autorki wraz z zanikaniem powierzchni zieleni zespołu, zanika sposób jej użytkowania, tj. możliwość poruszania się wszystkich mieszkańców po całym podwórzu wewnątrz kwartału, co zmienia istotę koncepcji urbanistycznej [2012, s.25].
bulwary, rola architekta krajobrazu jako projektanta jest bezdyskusyjna. Jednak w projektowaniu zieleni w istniejących założeniach kompozycyjnych przestrzeni publicznych miasta zdaniem autorki nadrzędna rolę powinien pełnić architekt jako specjalista od kompozycji przestrzennej. Powinien on decydować o kształcie, wielkości i kompozycji form zieleni, a współpracujący architekt krajobrazu być odpowiedzialnym za dobór odpowiednich gatunków roślinności. Takie działanie może uchronić przed sytuacją, w której układ zieleni istnieje w oderwaniu od kompozycji architektonicznej.
Projektant twórca musi projektować kompozycję urbanistyczną z użyciem wszystkich jej elementów, w tym też zieleni.
W żadnej innej dziedzinie życia miejskiego nie pojawiają się tak intensywne widoczne inicjatywy prywatne, usankcjonowane tradycją, jak kwiaty w oknach i na balkonach czy prywatnie aranżowane i utrzymywane przedogródki przy blokach. Widoczna jest i uderzająca intensywność społecznych zachowań i jednoczesna bezradność czynników administracyjnych, które z urzędu kształtowaniem obrazu miasta powinny się zajmować. Jest to kolejny istotny powód, dla którego temat zieleni w mieście wymaga dokładnego rozeznania. Landry [2013, s.41] traktuje ludzi jako aktywa, zwraca szczególną uwagę na siłę sprawczą kreatywnego społeczeństwa połączoną z kreatywną polityką władz miasta.
O tym jak ważną rolę spełnia zieleń w mieście świadczą wielokierunkowe badania, a wśród nich badania nad gatunkami zieleni, dzięki którym cele określone przez inne dziedziny nauki mogą być osiągnięte. W literaturze na temat planowania przestrzennego jest niewiele pozycji traktujących o kompozycyjnej funkcji zieleni w przestrzeniach współczesnego miasta w aspektach percepcyjnych i behawioralnych. W tej sytuacji temat form zieleni jako elementów podnoszących walory kompozycyjne współczesnego miasta oraz jego atrakcyjność wydaje się obiektywnie istotny.
I. 4. CEL PRACY I TEZY PRACY
Celem niniejszej pracy jest pokazanie zieleni jako elementu dającego możliwość poprawy walorów kompozycyjnych przestrzeni współczesnego miasta i ich jakości.
Autorka skupia się na przedstawieniu i przeanalizowaniu sposobów wykorzystania nawet pojedynczych form zieleni do tworzenia przestrzeni przyjaznych i pozytywnie oddziałujących na ich użytkowników. Rezultatem tych działań może być tworzenie nowej jakości przestrzeni, szczególnie śródmiejskich, które posiadają największe znaczenie dla miasta. Można, więc stwierdzić, że podniesienie jakości przestrzeni publicznych przez integrację układów architektonicznych z odpowiednimi dla nich formami zieleni może wpłynąć na poziom atrakcyjności całego miasta.
Rozwój psychologii środowiskowej przyniósł nowe spojrzenie na relacje człowiek-przestrzeń.
Coraz mocniej odczuwalna jest potrzeba złożoności i wielorakości formy, a także przemieszania różnorodnych funkcji w przestrzeni miejskiej [Wejchert, 1984, s.11], [Sobczyńska, 2007].
Przestrzeń otaczająca człowieka powinna być swoistym dziełem sztuki, bo podobnie jak ono wpływa na jego stan psychiczny [Wejchert, 1984, s.21]. Głównym celem pracy jest pokazanie możliwości
wykorzystania form zieleni jako narzędzia uatrakcyjniania i podwyższania walorów kompozycyjnych oraz jako instrumentu krystalizacji przestrzenno-społecznej miejskich przestrzeni.
Zieleń jako element kompozycyjny przestrzeni miasta, jako narzędzie planistyczne powinno znaleźć swoje stałe i ważne miejsce w planowaniu przestrzennym, w procesach rewitalizacji, opracowywanych w oparciu o zasady zrównoważonego rozwoju.
Analiza podjęta w pracy ma za zadanie między innymi ukazać znaczenie i przydatność form zieleni jako elementów kompozycyjnych, wpływających na odbiór przestrzeni miejskich i wywołujących pozytywne doznania.
Celem drugim jest wykazanie wielofunkcyjności zieleni. Nacisk położono na pokazanie jej funkcji kompozycyjnej jako jednego z podstawowych składników (obok architektury) języka kształtowania przestrzeni. Zmierza to do konstatacji, że projektując przestrzeń urbanistyczną, jej kompozycję, powinno się traktować formy zieleni i architektury w ten sam sposób, jako równoważne elementy.
Niniejsza praca ma również za zadanie zwrócić uwagę na fakt, że zasady percepcji przestrzeni powinny być wytycznymi dla projektowania zieleni w mieście, a osiągnięcie atrakcyjności przestrzeni publicznych miasta jest możliwe dzięki uwzględnieniu tych zasad i predyspozycji psychicznych człowieka. Analiza form zieleni pod względem percepcji pozwala określić problemy oraz zadania zarysowujące się przed odpowiedzialnymi za tworzenie i zarządzanie zielenią miejską. Czynnik ten nie jest w pełni doceniany, a badania ankietowe dotyczące jakości przestrzeni i zieleni prowadzone są sporadycznie. Stąd podkreślanie przez autorkę roli architekta-urbanisty w projektowaniu zieleni w przestrzeniach publicznych miasta, jako specjalisty od kompozycji przestrzennej, współpracującego ze specjalistami z dziedziny psychologii i socjologii oraz kształtowania terenów zieleni.
W dzisiejszym mieście, szczególnie w jego centrum, gdzie ceny gruntów są wysokie, brakuje wolnych przestrzeni na zakładanie nowych parków i skwerów głównie ze względów ekonomicznych.
W Poznaniu, jak i innych polskich miastach atrakcyjność kapitalistycznej gospodarki przy zniszczeniu systemu projektowania urbanistycznego zaowocowała negatywnymi zmianami. Tym bardziej staje się istotne wprowadzanie zieleni w postaci nawet pojedynczych elementów towarzyszących architekturze oraz intensywne, racjonalne gospodarowanie przeznaczonymi pod zieleń terenami. Wojciech Bonenberg wśród negatywnych cech urbanizacji aglomeracji poznańskiej wymienia m. in.:
deprecjację przestrzeni publicznych, narastanie chaotycznej zabudowy, brak spójnych uformowań kompozycyjnych, urbanizację cechującą się nijakością [Bonenberg W., 2011, s. 13]. Wg autorki wprowadzanie do przestrzeni publicznych odpowiednio ukształtowanej zieleni może być jedną z odpowiedzi na te problemy. Różnorodność gatunków i wynikająca z niej różnorodność kształtów, barw, faktur zieleni, zmienność w poszczególnych porach roku stanowią jej ogromny atut i dają możliwości szerokiego wykorzystania w kształtowaniu przestrzeni miejskich.
Grecy z ogromnym wyczuciem uzupełniali krajobraz formami architektonicznymi. Dziś relacje przestrzeni zabudowanej i niezabudowanej odwróciły się. We współczesnych miastach istniejące układy architektoniczne i urbanistyczne należy z równą dbałością i wyczuciem uzupełniać formami
zieleni. Projektowanie układów kompozycyjnych zieleni w centrum miast nie powinno odbywać się drogą standaryzacji, typizacji i normatywów. W projektowaniu tym ważniejszy jest sam proces tworzenia, droga, którą podąża projektant oparta na intuicji, doświadczeniu, umiejętności interpretowania zastanych cech przestrzennych, nie zaś na wzorach gotowych rozwiązań i schematach.
Odpowiednio wprowadzana i kształtowana zieleń może podkreślać dominanty architektoniczne, stanowić dla nich tło, kierować na nią wzrok obserwatora, czyniąc w ten sposób założenia urbanistyczne bardziej wyrazistymi i ciekawszymi. Zintegrowana z układami architektonicznymi wpływa na ich kompozycję. Świadome wprowadzanie form i kompozycji zieleni w istniejące układy architektoniczne może zmienić charakter miejsca, poprawić jakość życia użytkowników tej przestrzeni.
W wyniku określenia celów pracy obejmujących wiele aspektów zagadnień związanych z formą, kompozycją i percepcją zieleni w mieście, sprecyzować można tezę pracy, która brzmi:
Formy zieleni są w Poznaniu niedocenianym elementem kompozycji urbanistycznej i słabo wykorzystywanym narzędziem zwiększenia atrakcyjności i jakości przestrzeni publicznych miasta.
Złożoność problematyki i przyjęty obszar badań spowodowały konieczność sformułowania trzech tez pomocniczych:
Teza pomocnicza 1:
Możliwa jest rekompozycja przestrzeni publicznych historycznego i współczesnego miasta przy użyciu form zieleni.
Teza pomocnicza 2:
Zieleń w mieście powinna być wprowadzana w oparciu o zasady percepcji i z uwzględnieniem aspektów psychologii środowiskowej.
Teza pomocnicza 3:
Zieleń w przestrzeniach miejskich może być skutecznym narzędziem służącym integracji społecznej i wzrostu poczucia tożsamości jego mieszkańców.
I. 5. STAN BADAŃ
I. 5.1. Kompozycja urbanistyczna, budowa formy, przestrzeń publiczna, percepcja, a zieleń
Badając rolę i znaczenie zieleni w przestrzeniach publicznych miasta konieczne było korzystanie z osiągnięć wielu dziedzin: projektowania urbanistycznego (głównie z zakresu kompozycji i ładu przestrzennego), psychologii i socjologii (w zakresie percepcji przestrzeni, wpływu środowiska na zachowania społeczne), architektury krajobrazu.
Problematyka kompozycji przestrzennej, kreacji przestrzeni publicznych miast poruszana była od dawna między innymi przez architektów i urbanistów polskich: T. Tołwińskiego [1939], W.
Czarneckiego [1965], S. Juchnowicza [1971], W. Ostrowskiego [1980], J. Bogdanowskego [1981], K.
Wejcherta [1984], Jastrząbia [2002] i innych.
Aspekt psychologiczny kształtowania przestrzeni miejskiej, zagadnienia związane z percepcją przestrzeni, z atrakcyjnością społeczną, wizualną formą miasta poruszali między innymi: K. Lynch [1960], J. Żórawski [1973], C. Aleksander i in. [1977], A.Wallis [1977],Y.F. Tuan [1987], A. Bańka [1983, 1997, 2002], E. Cichy-Pazder [1998], E. Kaczmarska [2002], R. Arnheim [2004].
Procesy przekształceń tkanki śródmiejskiej w aspektach społecznych oraz relacje człowiek- przestrzeń badane były między innymi przez: F. Znanieckiego [1938], A Wallisa [1971,1979, 1990], O. Simondsa [1961], A. Halla [1978], M. Ostrowską [1991], C. Norberga-Schulza [2000], S. Gzella [2005] i innych.
Zagadnieniami dotyczącymi zieleni w mieście zajmowali się ponadto: B. Orzeszek-Gajewska [1984], Z. Haber [2001], L. Mierzejewska [2001], R. Giedych, M. Szumański [2005], A. Zachariasz [2006].
Janusz Bogdanowski [1976], twórca polskiej szkoły architektury krajobrazu uważa, że krajobraz współtworzą punkty, ciągi i powierzchnie. Jego zdaniem aspekty percepcyjne kształtowania miasta są obecnie drogą ochrony krajobrazu miejskiego.
Władysław Czarnecki [1956, t. II s. 511-520], wyróżnia istotne elementy kompozycji przestrzennej o zróżnicowanej skali i proporcjach takie jak: założenia urbanistyczne, osie główne oraz dominanty, kładąc nacisk na stosowanie w kompozycjach układów hierarchicznych.
W ten nurt wpisuje się Tomasz Jastrząb [2002], który w swojej pracy analizuje rynki i place w przestrzeni miast. Celem jego opracowania, jak stwierdził, było wykazanie ogromnie ważnej roli placów i rynków w strukturze przestrzenno-funkcjonalnej miasta w przeszłości, współczesności i przyszłości. Autor uważa, że place, przestrzenie urbanistyczne są elementami integrującymi układ urbanistyczny. W związku z tym, że współczesne miasta podlegają stale przemianom, najtrwalszym wg autora elementem struktury urbanistycznej jest układ urbanistyczny z rynkami i placami, który stanowi wartość nieprzemijającą, podczas gdy wymiana zabudowy jest procesem naturalnym [Jastrząb, 2002. s. 37]. Poruszając zagadnienia percepcji, autor zwraca uwagę na fakt, że odbiór
wnętrza uzależniony jest m.in. od czytelności i rodzaju kompozycji. Kompozycja układu przestrzennego powinna zawierać w sobie czytelność i uporządkowanie z rozwiązaniami indywidualnymi, wywołującymi zainteresowania i pozytywne emocje u obserwatora [Jastrząb, 2002, s.156]. Place i rynki we współczesnych miastach pozostały podstawowymi elementami krystalizującymi, a analizy T. Jastrzębia dowiodły, że historycznie wykształcone wnętrza nadal pełnią funkcję głównych wnętrz i przestrzeni miejskich. Autor przytacza projekty urbanistyczne zespołu architektów Mariana Fikusa i Jerzego Gurawskiego, w których zauważa czytelnie określone zasady hierarchiczności i ciągłości z akcentowaniem elementów krystalizujących takich jak place o różnej skali i znaczeniu, m. in. projekt dzielnicy Grzybowo w Lesznie [za: Jastrząb, 2002, s. 163]. Autor przytacza też współczesne przykłady prac rewaloryzacyjnych związanych z rynkami i placami, polegających na odnowie zdewastowanych struktur placowych, wzbogaceniu ich funkcji o nowy atrakcyjny program turystyczny a nawet rekreacyjny. T. Jastrząb na przykładzie swoich i innych dokonań projektowych stwierdza, że place i rynki są docenianym elementem miejskiej przestrzeni.
Architekci i urbaniści coraz częściej w swoich opracowaniach tworzą lub wykorzystują istniejące place, a władze miast dostrzegają w tych przestrzeniach publicznych wielką rolę w kształtowaniu wizerunku miasta. Place i rynki są przestrzeniami publicznymi o urozmaiconej funkcji, dającymi mieszkańcom i turystom swobodę wyboru i wywołującymi doznania i reakcje emocjonalne. Jastrząb wyróżnił place i rynki jako nadal najważniejsze przestrzenie w mieście. W niniejszej pracy autorka przeprowadza badania w tych przestrzeniach. We współczesnych miastach rewaloryzacja placów i rynków poprzez odpowiednie wprowadzenie i zakomponowanie zieleni wzbogaci je o walory estetyczne, kompozycyjne, wypoczynkowe a nawet rekreacyjne oraz poprawi warunki klimatyczne tych przestrzeni.
Anna Januchta-Szostak [2011] w kontekście zrównoważonego rozwoju podnosi potrzebę zwrócenia uwagi na grupę jakościowych atrybutów przestrzeni publicznych związanych z jakością elementów składowych środowiska naturalnego takich jak woda, powietrze, flora i fauna, walory mikroklimatyczne i akustyczne przestrzeni miejskich [Januchta-Szostak, 2011, s.124].
Stanisław Juchnowicz wprowadza pojęcie „atrakcyjności kompozycyjnej” centrum miasta.
Wyróżnił zestaw cech takich jak m.in. atrakcyjność, funkcjonalność, dostępność i inne, jakie powinno posiadać centrum. Podstawą atrakcyjności poza różnorodnym programem funkcjonalnym jest kompozycja przestrzenna. Wartości kompozycyjne i architektoniczne przestrzennej całości mają główny wpływ na atrakcyjność śródmieścia i centrum miasta [Juchnowicz, 1971, s. 68-73].
Wojciech Kosiński [2011] zajmując się problematyką „piękna miasta” prowadząc badania w wielu płaszczyznach: krajobrazowej, urbanistycznej i architektonicznej analizuje miasto całościowo, w bardzo szerokim ujęciu. Jednym z najważniejszych aspektów piękna jest m in. „czysta forma”, czyli geometria, kompozycja, proporcje, forma, kolory i ich świadoma percepcja. Porusza on m in. kwestie ładu przestrzennego i stanu technicznego. W każdym z wymienionych przez Autora aspektów mogą uczestniczyć formy zieleni, wpływając na piękno miasta.
Romuald Loegler [2011, s. 18] stwierdza, że jako środowisko człowieka, wiele polskich miast jest pozbawionych estetycznej jakości, czytelności i spójności. Przestrzenie miejskie nie dostarczają użytkownikom pozytywnych doznań estetycznych i nie zaspokajają ich potrzeb. Autor zauważa w projektowaniu urbanistycznym brak zainteresowania aspektami społecznymi i psychologicznymi, co skutkuje m in. negatywnym wpływem na tworzenie kontaktów międzyludzkich, utratą przyjaznej człowiekowi przestrzeni publicznej – miejsca spotkań, aktywnej partycypacji w działaniach lokalnych.
Tadeusz Tołwiński [1963], nestor polskiej urbanistyki, badając rozwój miast w Polsce i Europie jako najważniejszy czynnik kształtowania miasta decydujący o jego harmonii przestrzennej i pięknie wymienił kompozycję urbanistyczną oraz podkreślił ważną rolę przestrzeni publicznych w kompozycji miasta. Jego zdaniem to właśnie kompozycja przestrzenna nadaje miastu charakter i formę oraz zostawia nieprzemijające wartości.
Kazimierz Wejchert [1984], wyróżnił czynniki i elementy, które kształtują kompozycję urbanistyczną oraz przeprowadził ich analizę uwzględniając aspekty przestrzenne, społeczne, percepcyjne i emocjonalne. Zwrócił uwagę na te elementy przestrzeni, które najdobitniej oddziałują na zapamiętywanie otoczenia i doznania obserwatora takie jak: ulice, rejony, pasma graniczne, dominanty, wnętrza, węzły i znaki szczególne. Przy pomocy zapisu graficznego, tzw. „krzywej wrażeń” zobrazował doznania i emocje człowieka wywołane oddziaływaniem poszczególnych elementów przestrzeni na jego psychikę.
Wacław Ostrowski zwraca uwagę na konieczność kompleksowego traktowania kompozycji, urozmaicania kształtu miasta, różnicowania zabudowy i wydobywania indywidualnych cech miejsca i
„posługiwania się zielenią” [Ostrowski, 1980].
Z kolei Juliusz Żórawski ujmuje zagadnienia piękna miasta w aspekcie budowy psychicznej człowieka, zwraca uwagę na to, że kształtowanie form i kompozycji przestrzennych powinno uwzględniać fizyczne i psychiczne predyspozycje, preferencje człowieka, jego dążenie np. do „form silnych i spoistych”, tendencje do „geometryzacji”, „liczby ograniczonej”, itd. [Żórawski, 1973, s. 23- 34]. Architektura i kompozycja miasta powinny być dostosowane do cech psychicznych, skali i możliwości człowieka. Wytyczna formalna obiektu czy założenia urbanistycznego określa specyficzne wartości i pole oddziaływania, które mogą być w czasie rozwoju miasta kontynuowane lub zburzone.
Uniwersalne prawdy sformułowane przez tego Autora dotyczące kształtowania form stały się dla autorki podstawą analizy zieleni jako form przestrzennych i sposobu ich postrzegania. Formy zieleni również są elementami wpływającymi na percepcję otoczenia. Swoją formą, zmiennością i żywą naturą dostarczają wrażeń i odczuć, których nigdy nie dostarczy architektura.
Kevin Lynch na przykładach kilku amerykańskich miast zbadał sposób powstawania ich obrazu budowanego i zapamiętywanego przez mieszkańców tych miast. W wyniku przeprowadzonych ankiet sformułował kilka podstawowych kryteriów orientacji w mieście, opartych głównie na czytelności przestrzeni urbanistycznej. Wg niego podstawowymi elementami orientacji w mieście są: drogi, granice, węzły, dzielnice i punkty orientacyjne. Dzięki badaniom Lyncha można wskazać pożądane
cechy kompozycji przestrzennej i form oddziałujących na odbiorcę. Lynch określił podstawowe cechy form, z których urbanista buduje obraz miasta takie jak: jakość, prostota formy, ciągłość, dominacja, czytelność powiązań, itp. Dzieło Lyncha pt „Obraz miasta” jest próbą określenia naukowych rygorów psychologicznego oddziaływania kompozycji urbanistycznej i wyodrębnia kilka ważnych aspektów projektowania urbanistycznego takich jak:
świadomość miejsca, tak by było czytelne, odpowiednio postrzegane i rozumiane przez użytkowników,
dopasowanie i stosowna forma, dobór i zestawienie elementów przestrzeni,
kontrola odpowiedniego poziomu życia.
K. Lynch analizuje środowisko miejskie, struktury różnej wielkości w aspekcie postrzegania.
Podkreśla on, że forma miasta, gdy jest czytelna i uporządkowana ułatwia percepcję. Przestrzeń miasta budują elementy, które tworzą jego wizerunek, [Lynch, 1960] są nimi: ciągi, krawędzie, węzły, akcenty. Wg autorki we wszystkich wymienionych przez Lynch’a kwestiach formy zieleni mogą odegrać istotną rolę.
Ewa Cichy-Pazder w swych badaniach udowadnia, że „percepcja jest nie tylko zwykłym odbiorem informacji wizualnej, ale przede wszystkim podstawą oceny atrakcyjności humanistycznej miasta”.
Próbuje sformułować humanistyczne podstawy kompozycji urbanistycznej zgodnej z predyspozycjami percepcyjnymi i behawioralnymi człowieka. Praca E. Cichy-Pazder opierająca się na zasadach stosowanych przez antropologów zwracających szczególną uwagę na sferę biologiczną i proksemiczną w kompozycji miasta, formułuje humanistyczne podstawy kompozycji urbanistycznej, która zdaniem autorki powinna być zgodna z predyspozycjami percepcyjnymi i behawioralnymi człowieka. Autorka wyodrębniła w mapie poznawczej śródmieścia Krakowa elementy wizualne przestrzeni, które mają znaczenie dla percepcji i społecznych zachowań. Wg E. Cichy-Pazder wysoki poziom kompozycji urbanistycznej wyraża się ładem przestrzennym i informacyjnym przestrzeni. Atrakcyjność humanistyczna miasta „decyduje o kształtowaniu pozytywnych relacji człowieka z miastem”.
„Atrakcyjne społecznie miasto, to miasto percypowane przez człowieka jako bezpieczne, przyjazne, piękne, dobrze służące kontaktom społecznym oraz dostarczające człowiekowi wielu pozytywnych emocji estetycznych” [Cichy-Pazder, 1998, s.121].
Krystyna Dąbrowska-Budziło zauważa, że na proces percepcyjny mają duży wpływ warunki jemu towarzyszące, takie jak: odgłosy, zapachy, wyczuwane przez dotyk struktury, warunki atmosferyczne, obecność lub brak wiatru, deszczu czy słońca, czystość powietrza, lub jej brak, spokój, względnie ruch ludzi, możliwość wypoczynku i kontemplacji, odbiór widoków w samotności lub nie [2002, s. 72].
Na wymienione przez Autorkę warunki duży wpływ ma odpowiednio ukształtowana zieleń miejska i związane z nią: odgłosy ptaków, szelest liści, jej faktura, tworzenie mikroklimatu, wpływ na wilgotność i czystość powietrza, ochrona przed słońcem, wiatrem, umożliwianie wycofania się z ruchu ulicznego w zaciszne miejsce.
D. Engel, R. Jagals, U. T. Jagals (Niemcy) analizują m.in. reakcje emocjonalne i zachowania ludzi na bodźce przestrzenne pochodzące z kompozycji, wrażenia przestrzenne wytworzone przez zabudowę, itd. [Engel D., Jagals R., Jagals U.T, Analyse Structural de l’espace Urban, Paris, 1970]
S. Greene [1992] wyodrębnia i analizuje ważne czynniki w kompozycji, w projektowaniu (w tym:
zieleni). Jako czynnik ważny w kompozycji wskazuje
funkcję, wpływającą na komfort i wygodę użytkowników,
ład przestrzenny, porządek pozwalający na orientację i zrozumienie; jako kryterium oceny wymienia: spójność, czytelność, ciągłość, równowagę.
tożsamość, związaną z aspektem wizualnym otoczenia, odzwierciedlającą szczególne, indywidualne cechy; jako kryterium oceny wymienia: przyciąganie uwagi, jedność, charakter, cechy szczególne,
urok, powab jako cechę charakterystyczną projektu wzmagającą w użytkownikach chęć przebywania długo w danym miejscu; jako kryterium oceny wymienia: skalę, odpowiedniość, dopasowanie, właściwy wybór, harmonię. [S. Greene, Cityshape: Communicating and Evaluating Community Design, APA Journal 1992/179, s.179-185. za: A. Zachariasz s.98].
Autor wyróżnił czynniki, które są ważne zarówno w kompozycji, w projektowaniu oraz w każdym sposobie postrzegania środowiska i otoczenia. Ten sposób postrzegania czynników kompozycji stał się punktem wyjściowym dla przeprowadzonych w niniejszej pracy badań.
Adam Nadolny omawiając architekturę Poznania o charakterze uzupełniającym przywołuje temat relacji zachodzących pomiędzy kontekstem a formą architektoniczną i jej wpływie na przestrzeń [Nadolny, 2012, s. 180-182].
Zbigniew Nęcki [1988], socjopsycholog, uważa otoczenie człowieka za podstawę motywacji jego zachowań oraz procesów emocjonalnych i poznawczych. Zwraca uwagę na fakt, że miejsca nieprzyjemne wywołują uczucie stresu i braku komfortu oraz generują określone zachowania na przykład ucieczkowe. Proces poznawczy środowiska powoduje powstawanie w umyśle człowieka swego rodzaju mapy, schematu przestrzeni, na który składają się najważniejsze z punktu widzenia danego użytkownika obiekty i przestrzenne relacje między nimi. Każde środowisko jest źródłem informacji, których ilość i intensywność wpływa na aktywność człowieka. Istotny jest klimat, atmosfera danej kompozycji przestrzennej, który wywołuje określone doznania, nastroje i emocje.
John Ormsbee Simonds [1961] ujmuje odczucia emocjonalne człowieka w kategoriach przyjemności lub nieprzyjemności jako reakcje wywołane przestrzenią [za: Cichy-Pazder, 1998, s.
24].
Wg W. Szewczuka [1984], psychologa badającego związki człowieka ze środowiskiem miejskim w aspekcie ludzkiej pamięci, podstawowymi elementami procesu zapamiętywania są: czas, miejsce i powiązania treściowe. Najlepiej zapamiętywane są elementy charakterystyczne kompozycji i
wzajemne powiązania między nimi. Powiązania zieleni z architekturą stanowią taki właśnie element:
Dająca łatwo kształtować się zieleń może zaskakiwać w zestawieniu z posadzką, elewacją, dachem.
Trieb M., Stadtgestaltung-Theorie und Praxis, Germany 1970, [za: Cichy-Pazder, 1998]. Trieb bada jakość wizualną przestrzeni miejskich i pokazuje możliwości graficznego ujęcia ich w różne typy sekwencji wizualnych takich jak: 1) pozycja (szczególne położenie), 2) przegroda, 3) dominanta wysokościowa, formalna, 4) wnętrze ograniczone, 5) zwężenie (punkt zbiegu perspektywicznego), 6) prowadzenie, ukierunkowanie.
Koncepcja sekwencji w praktyce urbanistycznej okazuje się być bardzo istotna. Formy zieleni mogą pełnić znaczącą rolę w budowaniu wymienionych przez Autora typów sekwencji.
Christopfer Alexander przywołuje przykłady starych miast, namawia do powrotu do tradycyjnego myślenia jako wyrazu cech wrodzonych człowieka.
Każdy wzorzec opisuje pewną sytuację życiową i problemy pojawiające się w otoczeniu człowieka. Wzorce te są rodzajem podpowiedzi o charakterze projektowym, pozwalającą na tworzenie przestrzeni zaspokajających psychofizyczne, w tym: społeczne potrzeby człowieka.
Aleksander Wallis [1977,1979,1990], socjolog omawia wzajemne relacje miejskiego społeczeństwa i przestrzeni, rozpatruje miasto w aspekcie zawartości informacyjnej. Studiuje ludzkie zachowania, jak odczuwają i odbierają poszczególne zjawiska przestrzenne. Uważa, że architekci, urbaniści projektując kompozycję przestrzeni nadają jej treści społeczne i kulturowe. Zwraca uwagę na konieczność nasycenia przestrzeni miejskiej wartościami stanowiącymi podstawę integracji społecznej. Wg A. Wallisa o wartości kompozycji miasta decyduje występowanie znaków orientacyjnych ułatwiających orientację w przestrzeni, różnicowanie przestrzeni, komponowanie przestrzeni jako całości, indywidualizacja przestrzeni, tworzenie wartości informacyjnych i identyfikacyjnych, będących podstawą poczucia społecznej stabilizacji, itp. Uważa, że symboliczne pierwiastki architektury i kompozycji przestrzennej są elementami, które każdemu społeczeństwu dają możliwość realizowania własnych wartości przestrzennych.
W niniejszej rozprawie autorka pragnie wykazać, że formy zieleni w mieście są elementami ułatwiającymi orientację przestrzenną, zatem mogą decydować o wartości przestrzeni publicznych miasta. Zieleń wpływa pozytywnie na relacje międzyludzkie oraz pełni funkcje społeczne.
F. Znaniecki [1938], socjolog uważa, że jakość miasta wynika z wartości przestrzennych i społecznych oraz ze współzależności między nimi. Analizuje wpływ przestrzennych wartości na ruchliwość i lokalizację ludzi w przestrzeniach miejskich. [za: Cichy-Pazder, 1998, s. 69].
Zbigniew K. Zuziak prowadzi rozważania nad strategiami ożywiania śródmieść. Rewitalizację definiuje „jako zmiany strukturalne, polegające na wzmocnieniu aktywności i atrakcyjności przestrzeni na skutek skoordynowanej strategii sektorów publicznego i prywatnego” [1996, s.13].
Na problem identyfikacji przestrzeni miast zwracają uwagę również dokumenty międzynarodowe.
Wg Nowej Karty Ateńskiej [1998] planowanie urbanistyczne powinno zapewnić ochronę tożsamości i tradycyjnych elementów środowiska miejskiego, takich jak zabytkowe budynki, dzielnice
i tereny zieleni. Dokument ten zwraca uwagę, że podstawowym problemem istniejących miast jest brak spójności, nie tylko w sensie fizycznym, ale również w aspekcie ciągłości w czasie. Nie chodzi tu tylko o utrzymanie charakteru środowiska miejskiego, ale także o nieprzerwanie tożsamości miejsca.
Tereny zieleni powinny tworzyć ciągłe układy i budować tożsamość oraz równowagę środowiska miejskiego.
Zagadnienia zieleni w mieście zostały omówione również przez wielu badaczy.
Władysław Czarnecki na przykład terenami zielonymi nazywa przestrzenie pokryte roślinnością o ściśle określonym sposobie użytkowania i ukształtowane zgodnie z planem zagospodarowania przestrzennego miasta. Autor dzieli zieleń na dostępną (parki, skwery, bulwary, ogrody jordanowskie) i niedostępną (ogrody działkowe, dydaktyczne, szkolne, szpitalne, itp.) [Czarnecki, 1961, s. 7].
Wymienia funkcje zieleni w mieście takie jak: zdrowotne i biologiczne, społeczne, wychowawcze, estetyczne, plastyczne, żywicielskie i ekonomiczne (tereny ogrodnicze i sadownicze itd.).
W. Czarnecki zieleń w mieście ujmuje w systemy, które przeważnie zależą od kompozycji urbanistycznej miasta: system pierścieniowy, powstały przez nasadzenia zieleni w miejscach pozostałych po wyburzeniu średniowiecznych murów obronnych, (planty Krakowskie 1820-1880), system promienisty lub klinowy, system kombinowany (Poznań, Moskwa, Berlin), system pasmowy w miastach o szachownicowym układzie ulic, charakterystyczny też dla miast amerykańskich (Boston), system plamowy, tworzony przez dawne parki rezydencjonalne, ogrody przyklasztorne, itd.
(Paryż, gdzie tereny zieleni w planie miasta przypominają układ plam).
Autor przyjmuje podział zieleni w mieście na następujące kategorie:
I zieleń dostępną (parki, zieleńce, bulwary, promenady),
II zieleń o specjalnym przeznaczeniu (pasy zieleni izolacyjnej, (zieleń towarzysząca komunikacji), ogrody dydaktyczne, zoologiczne, botaniczne, ogródki działkowe, cmentarze, itd.),
III zieleń towarzyszącą: terenom przemysłowym, terenom usług kulturalno-społecznych, administracji, szkolnictwa, służby zdrowia, sportu, terenom mieszkaniowym, itp.,
IV tereny gospodarki rolnej i leśnej,
V tereny wycieczkowo-wypoczynkowe: lasy podmiejskie, rezerwaty przyrody i parki narodowe [Czarnecki, 1961, s. 10-11].
W. Czarnecki zwrócił uwagę na fakt, że „kompozycja i wykonanie szczegółowych projektów terenów zielonych należą do architektów krajobrazu i specjalistów ogrodników. Urbanista jednak wyznacza w planie miasta tereny, podaje ich przeznaczenie i sposób użytkowania oraz określa ściśle rodzaj i charakter zieleni”.
Wskazana przez W. Czarneckiego rola urbanisty w projektowaniu zieleni dziś nabiera szczególnego znaczenia gdyż nowe nasadzenia zieleni w mieście nie obejmują już obszernych terenów zieleni, przy których pole do popisu mieli dotąd początku XXw. architekci krajobrazu i ogrodnicy,
lecz gęsto zabudowaną tkankę miejską. We współczesnych miastach brakuje miejsca na zakładanie terenów zieleni takich jak parki, czy skwery, pozostaje więc wprowadzanie pojedynczych struktur i form zieleni w istniejącą ciasno zabudowaną przestrzeń miasta i dlatego dziś szczególnie wzrasta rola architekta-urbanisty jako projektanta formy i kompozycji zieleni, który sprawniej porusza się w zasadach projektowania kompozycji przestrzennej niż architekt krajobrazu, będący specjalistą od wolnych, niezabudowanych przestrzeni.
Czarnecki stwierdza: „względy architektoniczne i estetyczne powinny być czynnikiem decydującym przy planowaniu zadrzewienia ulic. Nie można tu ustanawiać reguł, jedynie wyczucie artystyczne projektanta wskaże jak należy postąpić. Przy placach tworzących „wnętrza”
architektoniczne wykształcone i skończone w swej kompozycji drzewa byłyby elementem obcym i niepotrzebnym. Natomiast drzewa gęsto sadzone mogą poprawić kształt placów nieforemnych albo zbyt obszernych”. Podobnie przy obsadzaniu ulic należy pamiętać o tym, że drzewa nie mogą zasłaniać interesujących części elewacji budynków. Autor uważa, że „czasami drzewa mogą służyć do ograniczenia oglądanego obrazu, tworząc jego ramy i zasłaniając pewne partie, a pokazując najciekawsze, te właśnie, na które chcemy zwrócić uwagę widza” [ Czarnecki, 1961, s. 101].
Wg W. Czarneckiego niedocenianym elementem zieleni są pnącza, które swoją żywą barwą, kształtem i fakturą mogą urozmaicić płaszczyzny elewacji budynków. Pnącza są łącznikiem, spójnikiem łączącym obiekty architektoniczne z otaczającym krajobrazem.
Zdaniem autorki jest to ważne szczególnie dziś, gdyż pnącza można najłatwiej wprowadzić do ciasno zabudowanych przestrzeni miejskich i poprawić ich jakość.
Zbigniew Haber w swoim opracowaniu przedstawia m in. zarys historii ogrodów, omawia współczesne tereny zieleni jako element środowiska. W rozdziale pt. „Zieleń komponowana” autor nadmienia, że „obecnie we wszystkich układach planowania miejskich terenów zieleni oprócz zieleni parkowej, towarzyszącej ciągom komunikacyjnym, zabudowie mieszkaniowej, przemysłowej, cmentarnej, coraz częściej pojawiają się drobne elementy roślinne rozmieszczone w miastach jako okolicznościowa dekoracja przenośna” (trawniki, kwietniki, drzewa, krzewy w pojemnikach) [Haber, 2001, s. 25]. Wg autorki omawiane zasady obsadzania placów są bardzo ogólnikowe i „uniwersalne”
brak tu również uwag na temat konieczności analizy kompozycyjnej zastanej przestrzeni przed wprowadzeniem zieleni do wnętrza urbanistycznego.
R. S. Kaplanowie wymienili cztery główne elementy wpływające na atrakcyjność przestrzeni:
spójność, czytelność, złożoność i tajemniczość. Spójność i czytelność ułatwiają zrozumienie i odczytanie przestrzeni a złożoność tajemniczość budują atmosferę. Rytm porządkuje a różnorodność utrzymuje w napięciu, wywołuje zaciekawienie. [R. Kaplan, S. Kaplan, R.L. Ryan, With People, op.cit., s. 10-16 za: Zachariasz, 2006, s.124].
Piotr Marciniak w książce na temat architektury i urbanistyki Poznania w czasach PRL, w rozdziale „Sport i rekreacja w mieście” zauważa, że żadne inne polskie miasto nie posiada tak dogodnego ukształtowania pozwalającego na integrację naturalnych obszarów zieleni z terenami
rekreacyjno-sportowymi. Autor ma na myśli opracowany przez Czarneckiego system zieleni w formie układu klinowo-pierścieniowego [2010, s.208]. Niestety wspomniane kliny zieleni, w centrum miasta zostały miejscami przerwane. Zdaniem autorki można uzupełniać je skromniejszymi formami zieleni, które umożliwią wypoczynek i rekreację również w centrum.
Przedmiotem pracy Lidii Mierzejewskiej jest jeden ze składników podsystemu przyrodniczego miasta, tj. fitosfera, z którą wiążą się pojęcia: tereny i obszary zielone [Mierzejewska, 2001, s. 30]. W swoim opracowaniu Autorka bada poszczególne kategorie terenów zielonych Poznania pod względem ich dostępności, miejsca i funkcji w układzie przestrzennym miasta oraz znaczenia dla mieszkańców i zaspokajania ich potrzeb. Przeprowadzając badania ankietowe próbuje określić postrzeganie terenów zielonych przez mieszkańców miasta i odpowiedzieć na pytanie, w jakim stopniu funkcje, położenie, walory środowiska przyrodniczego, dostępność i informacja o poszczególnych terenach zielonych wpływa na frekwencję osób je odwiedzających. Omawiając funkcje zieleni w mieście, szczególnie w aspekcie ekologicznym informuje jednoznacznie o konieczności wprowadzania w układ przestrzenno- funkcjonalny miasta jak największej ilości terenów zielonych wg kanonów planowania urbanistycznego. Jednocześnie w dalszej części opracowania Autorka przyznaje, że w Poznaniu brak jest wolnego miejsca tego typu działania.
Mierzejewska zadecydowała używać terminu „zieleń miejska” zamiennie z terminem „tereny zielone”. We współczesnym mieście coraz częściej termin „tereny zielone” będzie eufemizmem, gdyż tereny zielone w miastach kurczą się, a nowe nie są zakładane ze względów ekonomicznych. Termin
„zieleń miejska” jako bardziej adekwatny współczesnej rzeczywistości, oznacza towarzyszącą architekturze i przestrzeniom urbanistycznym zieleń, która w coraz mniejszym stopniu bywa
„terenem”.
L. Mierzejewska w swojej pracy omówiła historię rozwoju terenów zieleni w Poznaniu, z której wiadomo, że w opracowywanym w 1962 r. w Miejskiej Pracowni Urbanistycznej planie ogólnym wielkości terenów zielonych w mieście określono wskaźnikami i normatywami, które i tak były trudne do osiągnięcia zwłaszcza w istniejącej zwartej zabudowie, w której wprowadzenie nowych terenów zielonych było już wówczas utrudnione lub wręcz niemożliwe [Mierzejewska, 2001, s. 47]. Ta sama Autorka po przeprowadzeniu analiz potencjału terenów zielonych w Poznaniu (czas badań przed 2001r), ich rozmieszczenia i dostępności dla mieszkańców, stwierdziła istniejące braki w systemie klinów zieleni Poznania. Poza tym całe centrum Poznania pozbawione jest dobrej dostępności przestrzennej terenów zielonych. Wg cytowanej Autorki, (która traktuje zieleń jako „teren”,
„obszar”) istniejącej w centrum Poznania sytuacji braku terenów zielonych nie da się zasadniczo poprawić. Badania wykazały m.in., że bliskość terenów zielonych jest najważniejszym kryterium branym pod uwagę przy wyborze potencjalnego miejsca zamieszkania, co świadczy o dużym znaczeniu terenów zielonych w życiu mieszkańców Poznania [Mierzejewska, 2001, s. 106-107]. Z ekonomicznego punktu widzenia sąsiedztwo terenów zielonych wpływa na podniesienie wartości działek przeznaczonych pod zabudowę mieszkaniową.
