własnych
Przedmiotem badań referowanych w niniejszej pracy była rola, jaką peł-nią poszczególne strategie psychologiczne w sytuacji doświadczania bó-lu przewlekłego. Szukano odpowiedzi na pytanie, czy występują zależności pomiędzy rodzajem najczęściej wybieranej przez pacjenta strategii radzenia sobie z bólem przewlekłym a wybranymi miarami funkcjonowania psycho-społecznego, takimi jak zadowolenie z własnego życia, niepożądane zmiany w formach aktywności w ciągu dnia, zaburzenia depresyjne.
W wyniku analizy danych (analizy korelacyjnej i analizy regresji) wy-łoniono strategie statystycznie częściej występujące u tych spośród bada-nych osób, u których wystąpiły zaburzenia depresyjne. Badaniami objęto 52 osoby z rozpoznaniem bólu mięśniowo-szkieletowego (średnia wie-ku: mężczyźni 47,48; kobiety 17,13). Byli to pacjenci z regionu często-chowskiego leczący się w Zespolonym Szpitalu Miejskim.
Do badań strategii radzenia sobie z bólem zastosowano CSQ – Co-ping Strategies Questionnaire, który składa się z siedmiu skal: odwraca-nia uwagi, reinterpretacji bodźca, aktywności behawioralnej, ignorowa-nia doznań, modlitwy, katastrofi zowaignorowa-nia oraz podwyższonego poziomu aktywacji [Rosenstiel, Keefe1983]. W skład każdej z siedmiu skal stra-tegii radzenia sobie z bólem wchodzi sześć stwierdzeń. Zadanie polega-ło na dokonaniu oceny częstotliwości postępowania w określony sposób w przypadku odczuwania bólu, tj. od 0–nigdy do 6–zawsze tak postępu-ję. Kwestionariusz CSQ posiada zadowalające własności psychometrycz-ne, w tym oszacowaną zgodność wewnętrzną (α-Cronbacha całego kwes-tionariusza wynosi 0,80).
Tabela 1. Korelacje między poszczególnymi strategiami a zmianami w za-kresie preferowanych życiowych aktywności oraz zadowoleniem z efek-tów terapii (n=52; p < 0,05)
Strategia radzenia sobie z dolegliwościami Zachowanie aktywności życiowej na subiektywnie dobrym poziomie Poczucie straty wynikające z utraty części aktywności Zadowolenie z efektów leczenia bólu Strategia reinterpretacji bodźców -0,19 0,36 -0,09 Strategia ignorowania bodźców bólowych 0,17 -0,29 0,02 Strategia modlitwy/ pokładania nadziei 0,29 0,19 -0,14 Strategia deklarowania panowania nad bólem (samookreślenia dotyczące radzenia sobie) 0,38 -0,39 -0,16 Strategia aktywności behawioralnej 0,06 -0,07 -0,07 Strategia przewartościowania znaczenia bodźców 0,01 -0,06 0,04 Strategia katastrofi zowania -0,39 0,59 0,08
W celu zbadania zmian w funkcjonowaniu psychospołecznym ba-danych pacjentów zastosowano kwestionariusz wywiadu semistruktu-ralnego, obejmujący pytania odnoszące się do poczucia panowania nad bólem i zmian w aktywności życiowej. Uzyskano szereg informacji na temat temporalnego wymiaru historii bólu u danej osoby oraz występo-wania ewentualnych zaburzeń snu. Część pytań odnosiła się do zmian w dotychczasowym funkcjonowaniu psychospołecznym, w tym ogra-niczeniu aktywności życiowej i występowaniu zaburzeń depresyjnych. Określono (w pewnym przybliżeniu) stopień zadowolenia badanych osób z efektów leczenia przeciwbólowego.
Uzyskane dane pozwoliły, w pewnej mierze, potwierdzić weryfi kowa-ną hipotezę ogólkowa-ną zakładającą istnienie związku pomiędzy poszczegól-nymi strategiami a wskaźnikami przystosowania. Na podstawie uzyska-nych wyników stwierdzono, że u tych spośród badauzyska-nych osób, u których dominuje strategia radzenia sobie z bólem polegająca na katastrofi zowa-niu, wystąpiły największe niekorzystne zmiany w aktywności życiowej. Dotyczą one zarówno obszaru kontaktów prywatnych, jak i zadaniowych (szkolnych i zawodowych). Osobom tym doskwiera wiele różnego ty-pu trudności w codziennym funkcjonowaniu poznawczym i społeczno--zadaniowym, takich jak np. osłabienie motywacji do działania. Pacjen-ci Pacjen-ci zgłaszali również niezadowolenie z powodu odczuwanego zmęcze-nia pojawiającego się przy wykonywaniu codziennych czynności. Analiza wyników pokazała, że wśród osób, które przejawiają wspomnianą nie-przystosowawczą strategię katastrofi zowania zaburzenia depresyjne wy-stępują częściej i są bardziej nasilone. Wyniki te budzą niepokój, ponie-waż, zgodnie z doniesieniami z literatury, wystąpienie objawów depresji już samo w sobie stanowi istotny czynnik ryzyka zdrowotnego. Jest do-świadczeniem destruktywntm, które dodatkowo może zmniejszać sku-teczność postępowania przeciwbólowego [Villmure, Bushnell, 2002].
Prezentowane dane ujawniły szereg interesujących zależności. Strategia określana jako panowanie nad bólem okazała się współwystępować z za-chowaniem pełniejszej aktywności życiowej (r=0,38 p<0,05), co logicznie wiąże się z drugą stwierdzoną korelacją, gdyż występuje ujemna zależność pomiędzy poczuciem utraty możliwości życiowych a panowaniem nad do-legliwościami (r=- 0,39 p<0,05). W tym przypadku okazało się, że wyższy stopień subiektywnego poczucia – posiadanie kontroli nad swoimi dole-gliwościami (w tym sensie, że potrafi się je zmniejszyć), koreluje ujemnie z poczuciem utraty w zakresie aktywności życiowej. Strategia polegająca na próbach wywołania korzystnej zmiany w samopoczuciu, poradzeniu sobie
z dolegliwościami za pośrednictwem sił nadprzyrodzonych (modlitwa do Boga), w świetle uzyskanych danych okazała się pozytywnie skorelowana z zachowaniem aktywności życiowej (r=0,29 p<0,05).
Na podstawie przeprowadzonych badań uzyskano rezultaty, które wskazują na występowanie wprawdzie niezbyt silnego, ale zauważalne-go, statystycznego związku pomiędzy rodzajem dominującej u danego człowieka strategii radzenia sobie z bólem a stopniem ograniczenia ogól-nej aktywności życiowej (wartości współczynników korelacji kształtowa-ły się poniżej 0,50). W świetle otrzymanych danych zdecydowanie naj-mniej przystosowawczą strategią okazało się wyolbrzymianie problemu i katastrofi zowanie. W grupie osób w najwyższym stopniu przejawiają-cych ten sposób poznawczego radzenia sobie z dolegliwościami częstsze są zaburzenia depresyjne i kłopoty ze snem (przerywanym jednak nie ty-le odczuwaniem bólu, co martwieniem się). Probty-lemy ze snem to niestety przysłowiowa kropka nad „i” w obniżeniu poczucia zadowolenia z życia. Zgodnie z literaturą, nagminne występowanie tych problemów u pa-cjenta jest świadectwem zaawansowanego etapu psychologicznego ze-społu bólu przewlekłego, takiego, w którym zakłócenia rytmiki dobowej same wtórnie generują kolejne problemy w czasie dnia. Są to trudności z koncentracją, wzmożony egocentryzm, drażliwość, poczucie uwięzienia w pułapce. Dane te w pewnej mierze korespondują z wynikami z wcześ-niejszych badań nad rolą czynników poznawczych istotnych w przebie-gu terapii bólu przewlekłego [Swinkels-Meewisse, Roelofs, Oostendorp, Verbeek, Vlaeyen 2006]. Obecnie prezentowane badania dostarczyły da-nych wspierających tezę mówiącą, że bardziej lub mniej przystosowaw-cze strategie pełnią istotną (choć oczywiście odmienną) rolę dla pacjen-tów doświadczających przewlekłych dolegliwości, ponieważ modyfi kują stopień zmian w ich funkcjonowaniu, szczególnie ograniczenia w aktyw-ności życiowej. Aktualnie prezentowane rezultaty przeprowadzonych ba-dań pokazują pewne ogólne tendencje, lecz wymagają dalszych baba-dań.
Zakończenie
W literaturze fachowej podkreśla się, jak ważną rolę pełni czynnik temporalny, czyli czas, w jakim wdraża się lub intensyfi kuje terapię prze-ciwbólową. U osób z zaburzeniami depresyjnymi obserwuje się bowiem pewną formę zniekształcenia poznawczego w postaci negatywnej
ten-dencyjności pamięci, wyrażającą się skłonnością do łatwiejszego przy-pominania sobie informacji o negatywnym wydźwięku emocjonalnym, aniżeli tych o pozytywnych konotacjach. Subiektywne poczucie pogor-szenia własnego funkcjonowania intelektualnego oraz odczucie zmniej-szenia ogólnych możliwości realizowania swych zadań życiowych to ty-powe skargi pacjentów.
Wiele spośród osób szukających pomocy w Poradni Leczenia Bólu ocze-kuje od psychologów odpowiedzi na pytanie, jakie czynniki psychiczne mo-gą okazać się pożyteczne i korzystne dla pacjenta, w obliczu codziennych zmagań ze stresem towarzyszącym odczuwanym dolegliwościom. Często pada też pytanie o umiejętności psychiczne, które pozwoliłyby w przyszło-ści zachować dobrostan psychiczny lub osłabić jego spadek w razie spiętrze-nia problemów ze zdrowiem. W świetle tych oczekiwań, wiele przemawia za kontynuowaniem badań, których przedmiotem byłyby interakcje zachodzą-ce pomiędzy doświadczeniami nocyzachodzą-ceptywnymi a stresem. Wydaje się, że wzrastająca i nadal rozwijana w nauce wiedza dotycząca przystosowawczych strategii, postaw i zachowań prozdrowotnych pomocnych w wypełnianiu ży-ciowych ról, ma praktyczne znaczenie. Przewaga określonej strategii może stanowić potencjalne źródło zmienności różnic w skuteczności terapii prze-ciwbólowej u różnych osób o podobnym nasileniu bólu.
Część spośród pozamedycznych czynników wpływających na lepszą lub gorszą adaptację jest zdeterminowana biologicznie, w zasadzie nie-zmienna, ale niektóre mogą podlegać znacznym modyfi kacjom, jak np. sytuacja rodzinna pacjenta czy poziom wiedzy o czynnikach wpływają-cych na samopoczucie. Takie zmiany mogą odnosić się również do stop-nia uświadamiastop-nia sobie profi lu własnych, przejawianych przez siebie samego strategii radzenia sobie z bólem i stresem. Otwiera to pole od-działywaniom terapeutycznym o różnym charakterze, w tym m.in. psy-chologicznym, socjalnym oraz psychospołecznym. W licznych publika-cjach autorzy wskazują, że dzięki rozwojowi interdyscyplinarnej wiedzy na temat uwarunkowań i leczenia bólu pogłębiło się zrozumienie roli czynników pozamedycznych, istotnych w terapii bólu przewlekłego i że problem relacji psychika–radzenie sobie z bólem i stresem, będzie nadal intensywniej badany [Abraham, Conner, Jones F., O’Conor 2008; He-szen-Klemens 2000; HeHe-szen-Klemens, Sęk 2007].
Dla wszystkich osób zainteresowanych efektywnością postępowania prze-ciwbólowego, czyli pacjenta, jego bliskich i zespołu prowadzącego postępo-wanie przeciwbólowe, praktyczne znaczenie może mieć fakt, że indywidual-ne cechy mogą powodować, że to, co przynosi dobry efekt u jedindywidual-nej osoby, nie
zawsze sprawdza się w przypadku innego pacjenta. Należy mieć nadzieję, że badania prowadzone wspólnie przez przedstawicieli różnych dziedzin nauki, sprzyjają pogłębieniu wiedzy użytecznej dla osób cierpiących z powodu bó-lu kręgosłupa i pozwolą zgromadzić wiedzę potrzebną do tego, aby wzboga-cić metody prowadzące do większej aktywizacji pacjenta, by stanowiła prze-ciwwagę do bierności i czucia się ofi arą własnych dolegliwości. Wydaje się uzasadnione dalsze poszukiwanie odpowiedzi na pytanie, które z poznanych i opisywanych w literaturze strategii radzenia sobie z bólem osłabiają (i w ja-kim stopniu) wpływ doznawanego stresu na wskaźniki dobrostanu psychicz-nego. Jest to szczególnie interesujące w odniesieniu do tych spośród nich, które wydają się stosunkowo podatne na zmiany oraz możliwość uczenia się tych strategii o przystosowawczym charakterze.
Bibliografia
Abraham Ch., Conner M., Jones F., O’Conor D. (2008), Relating to patients [w:] Health Psychology, London, s. 207–241.
Dobrogowski J., Kuś M., Sedlak K., Wordliczek J. (1996), Ból i jego leczenie, Warszawa.
Dobrogowski J., Wordliczek J. (2004), Medycyna bólu, Warszawa.
Heszen-Klemens I. (2000), Radzenie sobie z chorobą – przegląd zagadnień, [w:] eadem, Jak żyć z chorobą, a jak ją pokonać, Katowice, s. 13–34.
Heszen I., Sęk H. (2007), Psychologia zdrowia, Warszawa.
McCracken L.M., Eccleston Ch. (2003), Coping or acceptance: what to do
abo-ut chronic pain? „Pain” 103, s. 197–204.
Ortenburger D. (2004), Ból i depresja, [w:] Z. Gajda, Ból i cierpienie, „Acta Academiae Modrevianae”, Kraków, s. 26-34.
Ortenburger D. (2005), Ból przewlekły a osobowość, [w:] G. Makiełło-Jarża, Z. Gajda, Ból i cierpienie, „Acta Academiae Modrevianae”, Kraków, s. 58–64.
Ortenburger D., Ortenburger A. (2008), Personality predictors in depression at chronic musculoskeletal pain patients, International Association for the Study
of Pain, 12th World Congress on Pain, Glasgow, August 17–22.
Rosenstiel A., Keefe F.J. (1983), Th e use of coping strategies in chronic low back pain patients: relationship to patient characteristics and current adjustment,
Swinkels-Meewisse I., Roelofs J. (2006), Oostendorp R., Verbeek A., Vlaey-en J., Acute low back pain-related fear and pain catastrophizing infl uVlaey-ence physical
performance and perceived disability, „Pain” 120, s. 36–43.
Villemure C., Bushnell M.C. (2002), Cognitive modulation of pain: how do