W badaniach zastosowałam następujące techniki badań.
1. Analiza dokumentów instytucji i placówek, statutów, programów i planów pracy.
Badanie dokumentów i materiałów jest techniką badawczą służącą gromadzeniu wstępnych, opisowych, także ilościowych informacji o badanej instytucji czy zjawisku wychowawczym.248 W pracy wykorzystałam dokumenty kronikarskie w celu rozpoznania oferty badanych placówek w zakresie rodzajów i form wsparcia społecznego udzielanego rodzinom z dzieckiem autystycznym.
2. Wywiad z profesjonalistami - przedstawicielami placówek: pracownikami instytucji społecznych działających na rzecz pomocy rodzinie i dziecku, pracownikami przedszkoli, szkół, poradni psychologiczno -pedagogicznych i placówek służby zdrowia: pracownikami socjalnymi, nauczycielami, rehabilitantami, lekarzami, pedagogami i psychologami - w formie wywiadów nieskategoryzowanych.
Wywiad „ jest rozmową badającego z respondentem według opracowanych wcześniej dyspozycji lub w oparciu o specjalny kwestionariusz.”249 J. Sztumski wywiadem nazywa „ taką rozmowę, poprzez którą badający chce uzyskać od respondenta dane określone celem badań.”250 Wywiad nieskategoryzowany, zwany wywiadem jakościowym251 jest techniką gromadzenia informacji dotyczących subiektywnych odczuć, poglądów i opinii. W wywiadzie nieskategoryzowanym badacz przygotowuje ogólny plan zagadnień, który wskazuje temat i kierunek rozmowy.252 Wywiad został przeprowadzony w celu zebrania danych dotyczących opinii badanych na temat rozpoznawania problemów rodzin z dzieckiem autystycznym, ich potrzeb i oczekiwań w zakresie form i rodzajów
247 Turlejska B., Monografia pedagogiczna i studium przypadku …, op. cit., s 85.
248 Pilch T., Bauman T, Zasady badań pedagogicznych …, op. cit., s. 98.
249 Pilch T., Bauman T, Zasady badań pedagogicznych …, op. cit., s. 91.
250 Sztumski J., Wstęp do metod i technik badań społecznych, PWN, Katowice 1995, s. 120.
251 Podaję za Leszczyńska – Rejhert A., Obserwacja uczestnicząca i wywiad nieustrukturalizowany jako techniki badań jakościowych, w: Ciczkowski W. ( red.), Prace promocyjne z pedagogiki, Wyd. Uniwersytetu Warmińsko – Mazurskiego, Olsztyn 2000, s. 144.
252 Nowak S. (red.), Metody badań socjologicznych, PWN, Warszawa 1965, s. 66.
wsparcia społecznego, postrzegania przez badanych swojej roli w procesie wspierania oraz określenie oferty placówek w zakresie wsparcia społecznego tej grupy społecznej
3. Wywiad z rodzicami dziecka autystycznego - w formie wywiadu skategoryzowanego.
Wywiad skategoryzowany jest techniką charakteryzującą się tym, że badający prowadząc rozmowę kieruje się ustaloną liczbą pytań.253 W wywiadzie zastosowano pytania zamknięte i otwarte.
Wywiad składał się z trzech części. Celem pierwszej części było zebranie danych na temat sytuacji materialno - bytowej, struktury formalnej badanych rodzin, stanu zdrowia poszczególnych członków rodziny a także informacji dotyczących dziecka autystycznego, problemów, które w sposób znaczący utrudniają funkcjonowanie rodzin oraz rozpoznanie zmian, jakie zaszły w życiu rodziny wraz z pojawieniem się dziecka autystycznego. Część uzyskanych danych pozwoliła określić zasoby, jakimi dysponuje rodzina w procesie zmagania się z niepełnosprawnością dziecka.
Część druga wywiadu była znacznie rozbudowana, a jej zasadniczym celem była diagnoza sieci społecznej badanych rodzin oraz rozpoznanie systemów wsparcia społecznego, identyfikacja osób znaczących oraz charakterystyka związków badanych rodzin z innymi ludźmi pod kątem ich właściwości wspierających.
Narzędzie wykorzystane do oceny otoczenia społecznego i wsparcia społecznego badanych rodzin powstało w oparciu o kwestionariusz wywiadu Ocena Otoczenia i Oparcia Społecznego ( OOiOS ) opracowany przez Zdzisława Bizonia i jego współpracowników.254 Narzędzie powstało na podstawie doświadczeń klinicznych. Autorzy podają, że było stosowane w kilku badaniach dotyczących chorych z diagnozą schizofrenii oraz alkoholików. Narzędzie oferuje pomiar szeregu wskaźników wsparcia, takich jak wielkość sieci oparcia, gęstość, dostępność, geograficzna bliskość.
Rozpatrywanie wsparcia społecznego poprzez analizę sieci społecznej mieści się w nurcie badań ilościowych. Podobnie w zamierzeniach twórców tego narzędzia miało ono służyć do ilościowej oceny oparcia społecznego. Jak twierdzą autorzy parametry psychometryczne kwestionariusza nie są jednak zadowalające, co oznacza, że powinny być wykorzystywane jedynie w analizach jakościowych.255 Dla potrzeb pracy zastosowałam opisane narzędzie w formie zmodyfikowanej ze względu na specyfikę podjętego problemu oraz badanej grupy. Wprowadzone zmiany dotyczą następujących obszarów:
- Nazwa narzędzia: „Ocena Sieci Społecznej i Wsparcia Społecznego” zamiast
„Ocena Otoczenia Społecznego i Oparcia Społecznego” w związku z potrzebą ujednolicenia stosowanej terminologii. Pojęcie „oparcie społeczne” w polskiej pedagogice społecznej nie jest popularne w przeciwieństwie do pojęcia „wsparcie społeczne”256
253 Tamże, s. 67.
254 Bizoń Z., Kokoszka A., Roszczyńska J., Bryła L., Wojnar M., Ocena otoczenia i oparcia społecznego według Zdzisława Bizonia. Opis metody i jej zastosowania, „Psychiatria Polska” 2001, tom XXXV, nr 4, s. 617 – 634.
255 Tamże, s. 619.
256 Podaję za Gajewska G., Uwarunkowania wsparcia społecznego rodziny i dziecka w środowisku lokalnym, w: Janke A.W. (red.), Pedagogika rodziny u progu XXI wieku, Toruń 2004, Wydawnictwo Naukowe Akapit, s. 261 - 262.
- Nazwa narzędzia: „ Mapa sieci społecznej i sieci wsparcia społecznego” zamiast „ Mapa Otoczenia Społecznego”, która jest graficznym zapisem otoczenia społecznego.
W przeprowadzonych badaniach narzędzie to posłużyło do graficznego zapisu sieci społecznej badanych rodzin. Jednocześnie poszerzyłam zastosowanie tego narzędzia o zaznaczenie osób tworzących sieć wsparcia społecznego. W celu dokładnego wyeksponowania źródeł wsparcia społecznego inicjały osób tworzących sieć wsparcia społecznego zostały zapisane kolorem czerwonym.
Na mapie wyróżniono osiem obszarów: najbliższa rodzina, krewni i powinowaci, sąsiedzi, znajomi, rodziny dzieci z podobnymi zaburzeniami, osoby związane z leczeniem, osoby związane z edukacją, inni znaczący. W wersji oryginalnej na Mapie respondenci zaznaczali powiązania między wyróżnionymi osobami. W wersji prezentowanej zrezygnowałam z tego, ze względu na nieczytelność zapisu graficznego.
- Nazwa narzędzia „Lista sieci społecznej” zamiast „Lista Otoczenia Społecznego”.
- W narzędziu „Lista sieci społecznej” w rubryce „czas trwania związku” a – dłużej niż 10 lat;
b – krócej niż rok; c – kilka lat, dając tym samym respondentom większy wybór.
- W części A wywiadu dotyczącej oceny sieci społecznej zmieniono treść dwóch pytań ze względu na konieczność wyodrębnienia dodatkowo grupy osób znaczących, z którymi badane rodziny stykają się w związku z autyzmem dziecka i jego edukacją.
- W części B wywiadu służącej ocenie wsparcia społecznego zastosowałam zamiast ośmiu sześć pytań dotyczących poszczególnych rodzajów wsparcia społecznego. W badaniu skupiono się wyłącznie na wsparciu otrzymywanym. Wsparcie otrzymywane dotyczy przeszłości257, a w moim przekonaniu również teraźniejszości. Wybór rodzajów wsparcia otrzymywanego został podyktowany przyjętą koncepcją. W badaniach uwzględniłam następujące rodzaje wsparcia społecznego: wsparcie informacyjne, wsparcie materialne, wsparcie emocjonalne, wsparcie instrumentalne, wsparcie opiekuńcze i wsparcie bezwarunkowe rozumiane jako towarzyszenie i bycie z osobą, rodziną w sytuacjach trudnych.
Odpowiednio zmianie uległ również Arkusz zapisu systemu wsparcia i Lista sieci społecznej.
W Arkuszu ze względów technicznych zastosowałam skróty nazw poszczególnych rodzajów wsparcia społecznego: W.I. – wsparcie informacyjne; W.M. – wsparcie materialne; W.E. – wsparcie emocjonalne; W. Instr. - wsparcie instrumentalne; W.O. – wsparcie opiekuńcze;
W.B. – wsparcie bezwarunkowe.
- Uzupełnieniem wywiadu w wersji oryginalnej jest wypełniany przez respondenta kwestionariusz danych osobowych W opracowanym dla potrzeb niniejszej pracy narzędziu dane te zapisywane są w kwestionariuszu wywiadu części I.
257 Podaję za Sęk H., Cieślak R., Wsparcie społeczne … , op. cit., s 108.
Część trzecia wywiadu cechowała się najmniejszym stopniem standaryzacji. Składała się z pytań otwartych, a głównym celem było rozpoznanie oczekiwań rodziców dzieci autystycznych w zakresie pomocy i wsparcia, która służyła ocenie zapotrzebowania na konkretne formy i rodzaje wsparcia oraz pozwoliła na uzyskanie informacji na temat możliwości rodziców w zakresie podejmowania działań mających na celu poprawę ich sytuacji oraz ich dzieci.
Podczas badań wykorzystałam następujące narzędzia.
1. Dyspozycje do wywiadu z profesjonalistami. ( Załącznik nr 1 w Aneksie )
2. Kwestionariusz wywiadu z rodzicami dziecka autystycznego - część I – dane ogólne dotyczące rodziny i dziecka autystycznego. ( Załącznik nr 2 w Aneksie )
3. Ocena sieci społecznej i wsparcia społecznego. ( załącznik nr 3 w Aneksie )
4. Kwestionariusz wywiadu z rodzicami dziecka autystycznego - część II – ocena sieci społecznej. ( Załącznik nr 4 w Aneksie )
5. Mapa sieci społecznej i sieci wsparcia społecznego. Lista sieci społecznej ( Załącznik nr 5 w Aneksie )
6. Inwentarz wsparcia społecznego. ( Załącznik nr 6 w Aneksie ) 7. Arkusz zapisu systemu wsparcia. ( Załącznik nr 7 w Aneksie )
8. Kwestionariusz wywiadu z rodzicami dziecka autystycznego - część III - rozpoznanie oczekiwań. ( Załącznik nr 8 w Aneksie )
Analiza danych
Analiza treści wywiadów pozwoliła na rozpoznanie zjawiska wsparcia społecznego rodzin z dzieckiem autystycznym.
Zastosowane narzędzia badawcze umożliwiły:
- rozpoznanie zasobów badanych rodzin
- rozpoznanie systemów wsparcia społecznego badanych rodzin, określenie ich udziału w procesie wsparcia społecznego a także funkcji jakie pełnią owe systemy;
- dokonanie charakterystyki sieci społecznej i sieci wsparcia społecznego badanych rodzin
Analiza sieci społecznej i sieci wsparcia społecznego pozwoliła na uchwycenie ( w ograniczonym zakresie ) układu społecznego, w jakim funkcjonuje rodzina, rozpoznanie zasobów sieci społecznej oraz potencjalnych możliwości badanych rodzin w zakresie poszukiwania pomocy w otoczeniu społecznym. Analizie poddano następujące cechy sieci społecznej:
- Wielkość sieci społecznej - liczba osób w otoczeniu rodziny, obszary pełne i obszary puste, wielkość pozarodzinnej części sieci społecznej, najmniejsze i największe pod względem zagęszczenia obszary.
- Wielkość sieci wsparcia społecznego – ogólna liczba źródeł wsparcia społecznego.
- Liczba źródeł wsparcia występujących w poszczególnych obszarach – zogniskowanie i rozproszenie systemu wsparcia społecznego.
- Zakres wsparcia społecznego – doświadczane rodzaje wsparcia społecznego
- Stopień zabezpieczenia danej funkcji - najlepiej i najsłabiej zabezpieczona funkcja wsparcia społecznego.
- Najsilniejsze systemy wsparcia społecznego i najsilniejsze źródła wsparcia społecznego - Typ kontaktów: jednowymiarowe, wielowymiarowe.
- Istnienie lub brak powiązań miedzy osobami w wyróżnionych obszarach sieci wsparcia społecznego.
- Częstość i intensywność interakcji badanego ze źródłami wsparcia społecznego.
- Dostępność osób będących źródłami wsparcia społecznego.
- Czas trwania związku, czas powstania sieci społecznej i sieci wsparcia społecznego.
- Statyczność / dynamiczność sieci wsparcia społecznego.
- Homogeniczność / heterogeniczność pod względem problemu. W ocenie tej cechy wzięłam pod uwagę występowanie w sieci wsparcia społecznego osób związanych lub nie z problemem autyzmu.
W oparciu o dokonaną analizę sieci społecznej, sieci wsparcia społecznego, posiadanych zasobów oraz oczekiwań badanej rodziny będących jednocześnie subiektywną oceną doświadczanego wsparcia społecznego opracowałam kierunki działań pomocowych.