Teoria anomii Roberta K. Mertona

Ważny wkład w rozwój badań nad problemem przestępczości wniósł amerykański socjolog Robert K. Merton, który podkreślał, że w efekcie wywierania nacisku przez strukturę społeczną, niektóre osoby zachowują się raczej w nonkonformistyczny, niż konformistyczny sposób. Dla R.K. Mertona zachowanie dewiacyjne było spo-sobem przystosowania się do struktury społecznej, nie zaś – jak podkreślali to so-cjologowie upatrujący przyczyn zachowań przestępczych w procesie socjalizacji – wynikiem zaniku lub osłabienia kontroli społecznej. nie neguje on jednak roli biologicznych i osobowościowych różnic wpływających na zachowania dewiacyj-ne. zachowanie nonkonformistyczne jest więc w mertonowskim ujęciu tak samo normalne, jak każde zachowanie konformistyczne w tym jednak znaczeniu, że sta-nowi oczekiwaną reakcję na określone warunki (por. Merton 1982: 195–220).

R. Mertona interesowało głównie to, w jaki sposób pewne struktury społecz-ne wywierają presję na niektóre jednostki, która to presja skłania te jednostki do zachowań nonkonformistycznych. Uważał, że jeżeli uda się zlokalizować grupy szczególnie podatne na taką presję, to wysoka częstość zachowań dewiacyjnych w tych grupach nie będzie wynikała w żaden sposób z biologicznych uwarun-kowań jednostek, lecz z normalnych reakcji na sytuację społeczną, w której te jednostki się znalazły. autor wyszedł od zdecydowanej negacji niektórych teorii swoich poprzedników. Po pierwsze, zakwestionował osiągnięcia kierunku biolo-gicznego z jego tezą, że ludzkie zachowania, w tym również te przestępcze, są wy-nikiem uaktywniania się cech dziedzicznych, oraz po drugie, odrzucił freudowski

36

kierunek psychoanalizy, w którym to człowiek toczy nieustanną walkę pomiędzy swoimi podświadomymi pragnieniami (id) a społecznymi normami (superego). W jego koncepcji centralne miejsce zajmuje teza, że w normalnie funkcjonującym społeczeństwie kulturowo określone cele pozostają w ścisłym związku z zinstytu-cjonalizowanymi środkami służącymi do ich realizacji. Tak długo, jak poszczegól-ne osoby akceptują kulturowo określoposzczegól-ne cele oraz środki do realizacji tych celów są aprobowane społecznie, wszystkie zachowania są zachowaniami konformi-stycznymi. Jeżeli jednak cele zostają odrzucone lub środki do realizacji celów zo-stają zanegowane, pojawiają się zachowania nonkonformistyczne. W skrajnych przypadkach nacisk kładzie się, z jednej strony, na kulturowo określone cele nie zważając na środki do ich realizacji, a z drugiej strony, środki nabierają wartości same w sobie, w oderwaniu od celów, którym służą.

Badając społeczeństwo amerykańskie, R.K. Merton doszedł do wniosku, że jest ono typowym społeczeństwem podkreślającym znaczenie celów, a nie środ-ków do ich realizacji. Jest to efekt tego, iż kładzie się tam ogromny nacisk na suk-ces, zwłaszcza finansowy, będący symbolem prestiżu społecznego. Jednocześnie pewne grupy osób nie mają możliwości osiągnięcia sukcesu w zgodzie z przyję-tymi normami, co sprawia, że wzrasta prawdopodobieństwo wystąpienia zacho-wań sprzecznych z prawem. Wyjaśniając zachowania dewiacyjne, R.K. Merton podkreślał, że są one efektem rozdźwięku pomiędzy kulturowo określonymi ce-lami a środkami służącymi do ich realizacji. Stan takiego rozdźwięku nazywa on anomią. Przy czym w każdym społeczeństwie poszczególne osoby różnią się co do stopnia akceptacji zarówno celów, jak i zinstytucjonalizowanych środków do ich realizacji. W wyniku pojawienia się napięć jednostka dąży, według R.K. Mer-tona, jak podkreśla R. Cichocki, do „poszukiwania wzoru adaptacji, pozwalającej na usunięcie tych napięć z pola indywidualnego doświadczenia” (Cichocki 2003: 160). R.K. Merton wskazuje przy tym na pięć podstawowych typów adaptacji: (1) konformizm, (2) rytualizm, (3) innowację, (4) wycofanie się oraz (5) bunt. Tabela II.1 Sposoby adaptacji w ujęciu Roberta Mertona a możliwość wystąpienia zachowań

przestępczych (por. Merton 1982:203) Typy adaptacji _{określone cele}^Kulturowo zowane środki do

zinstytucjonali-realizacji celów

Czy mogą pojawić się zachowania przestępcze?

Konformizm + + nie

Rytualizm - + Raczej nie

Innowacja + - Tak

Wycofanie się - - Raczej tak

Bunt +/- +/- Raczej tak

+ oznacza akceptację celów lub środków; – oznacza odrzucenie celów lub środków; +/- oznacza odrzucenie dotychczaso-wych celów lub środków oraz akceptację nodotychczaso-wych.

Pierwszy z omawianych typów – konformizm – oznacza akceptację zarów-no kulturowo określonych celów, jak i środków do realizacji tych celów. Ten najbardziej powszechny sposób adaptacji jest szczególnie powszechny w tych grupach społecznych, które mają realne szanse na to, że wykorzystując swoje możliwości finansowe i zawodowe, dążyć będą do osiągnięcia wyższej pozycji społeczno-ekonomicznej. W tym przypadku zachowania przestępcze nie poja-wiają się.

Typ drugi – rytualizm – oznacza odrzucenie celów, ale jednocześnie akceptację reguł działań panujących w społeczeństwie. Rytualizm polega tutaj na powtarza-niu czynności, co do których nie ma jasno określonych celów, lub co do których cel traci się z pola widzenia. Merton zaznaczał, że w społeczeństwie amerykań-skim ten typ adaptacji jest szczególnie powszechny w niższej klasie średniej, której członkowie rezygnują z pewnego poziomu aspiracji na rzecz osiągnięcia wyższej pozycji społecznej, na tyle, że nie powoduje to już u nich napięć. zachowania de-wiacyjne w tym przypadku raczej się nie pojawią, a to dlatego, iż podkreśla się tutaj wagę przestrzegania społecznie akceptowalnych środków do osiągania celów.

Trzeci z omawianych typów adaptacji – innowacja – oznacza akceptację kul-turowo określonych celów, ale jednocześnie odrzucenie środków realizacji tych celów. W ujęciu R.K. Mertona omawiany typ adaptacji najbardziej sprzyjał poja-wieniu się zachowań przestępczych w niższych klasach społecznych. Jest to spo-wodowane tym, że kulturowo określone cele, takie jak bogactwo czy władza są w ujęciu R.K. Mertona powszechnie akceptowalne w tych grupach, ale ze wzglę-du na swoją przynależność do klasy niższej, osoby te nie mają wystarczających środków, aby w zgodzie ze społecznymi normami osiągnąć pewne wspólne cele sukcesu dla całego społeczeństwa. Uciekają zatem do działań sprzecznych z pra-wem, będących wyrazem poszukiwania nowych środków do osiągania akcepto-wanych społecznie celów. Jak podkreśla R.K. Merton, ogromny nacisk kulturowy na sukces zachęca do podjęcia innowacji poprzez wykorzystanie instytucjonal-nie zakazanych, ale skutecznych środków zdobycia oznak sukcesu. adaptacja po-przez innowację prowadzi w ujęciu tego socjologa do zachowań dewiacyjnych, najbardziej zbliżonych do czynów powszechnie rozumianych jako przestępcze. Rozważając w swojej książce Teoria socjologiczna i struktura społeczna ten spo-sób adaptacji, R.K. Merton podejmuje próbę wyjaśnienia zależności pomiędzy przestępczością a biedą. W jego ujęciu, bieda stanowi jedynie jedną ze zmien-nych społeczno- kulturowych powiązazmien-nych z zachowaniami przestępczymi. nie jest jednak zmienną odosobnioną, tzn. sama bieda nie wystarcza do wywołania wyższej częstości zachowań dewiacyjnych. Wtedy jednak, gdy bieda i współwy-stępujące z nią ograniczenia w osiąganiu kulturowo określonych celów, np. bo-gactwa, spotykają się z naciskiem na sukces finansowy jako cel dominujący, to według R.K. Mertona normalnym wynikiem takiej sytuacji jest wysoka częstotli-wość zachowań przestępczych.

38

Czwarty typ adaptacji – wycofanie – oznacza jednoczesne odrzucenie kultu-rowo określonych celów, jak i środków do realizacji tych celów. W ujęciu R.K. Mer-tona proces wycofania jest następujący: po pierwotnym zaakceptowaniu celów oraz środków do realizacji tych celów, osoba zauważa, że nie może ich osiągnąć przy legalnych środkach. Jednocześnie, ze względu na swoją wcześniejszą socjalizację, jednostka nie może zaakceptować środków sprzecznych z przyjętymi normami. Widząc to, osoba taka odrzuca kulturowo określone cele, ale jednocześnie znie-chęcona, odrzuca zinstytucjonalizowane środki do realizacji tych celów. Stan taki prowadzi do całkowitego wyobcowania się jednostki ze społeczeństwa i prowadzi do zachowań dewiacyjnych, które będą miały charakter przypadkowy najczęściej wśród wyrzutków, włóczęgów, nałogowych alkoholików i narkomanów.

ostatni typ adaptacji, tzw. bunt, polega na ustanowieniu nowego porządku społecznego, na odrzuceniu dotychczasowych kulturowo określonych celów i środków do realizacji tych celów, przy jednoczesnym zastąpieniu ich nowymi kulturowo określonymi celami i nowymi środkami do ich realizacji. Dla R.K. Mer-tona ten typ adaptacji jest odmienny od pozostałych z tego względu, że celem jest tu zmiana struktury społecznej, a nie, jak to miało miejsce poprzednio, przystoso-wanie się jednostki do istniejącej struktury społecznej. zachowania przestępcze lub – szerzej – dewiacyjne, przyjmują najczęściej formę demonstracji ulicznych (np. demonstracje alterglobalistów) połączonych z agresją wymierzoną w służ-by policyjne jako stróżów istniejącego porządku społecznego. Przejawem mer-tonowskiego buntu wydaje się też być wzmożona w ostatnich latach na terenie Europy i Stanów zjednoczonych działalność islamskich grup terrorystycznych.