Teorie podkultur (subkultur)

Duży rozgłos we współczesnej kryminologii przyniosła, oparta na mertonow-skiej koncepcji anomii, teoria podkultur, zwracająca swoją uwagę w kierunku subkultury jako grupy społecznej. Prekursorem tego kierunku był przedstawiciel chicagowskiej szkoły socjologicznej Frederic Trasher, który prowadził badania nad gangami młodzieżowymi w Chicago, analizując łącznie ponad 1300 takich grup (por. Reid 1976: 180–184). F. Trasher dopatrywał się genezy pojawienia się i mechanizmów funkcjonowania gangów młodzieżowych w procesie dez-organizacji społecznej. Jej efektem było rozluźnienie więzi społecznych, w tym szczególnie rodzinnych, przejawiające się w niedostatecznej kontroli rodziców nad zachowaniem dzieci, co w połączeniu ze złymi warunkami życiowymi pro-wadziło do wytworzenia się autonomicznych grup młodzieżowych nazwanych gangami. zatem w tym ujęciu, jak dodaje B. Hołyst, gang młodzieżowy stanowił środowisko zastępcze, rekompensujące to wszystko, co w dzielnicach nędzy nie mogło być w inny sposób zrealizowane (por. Hołyst 2004: 976). F. Trasher nie

zaprzeczał, że gangi młodzieżowe działają również poza obszarami biedy, ale uważał, że to właśnie w tych obszarach wykształciły się one pierwotnie. Ponadto stan dezorganizacji społecznej na obszarach zamieszkałych przez osoby o niższej pozycji społecznej, a w szczególności przez imigrantów, był – zdaniem F. Trashe-ra – wynikiem trudności przystosowania się do nowego systemu i efektem tzw. chaosu normatywnego, polegającego na tym, że „stare” normy nie znajdowały odzwierciedlenia w nowej sytuacji. Stąd też, jak dodaje B. Hołyst, zatomizowane społeczności, zamieszkujące obszary nędzy, nie były, według F. Trashera, w sta-nie wytworzyć nowego systemu i kontroli społecznej, a to zwiększało prawdopo-dobieństwo wystąpienia zachowań przestępczych (por. Hołyst 2004: 975).

Duży wpływ na rozwój teorii podkultur wywarła klasyczna praca Młodociani przestępcy (Delinquent boys) opublikowana w 1955 roku przez alberta Cohena. autor ten, podobnie jak F. Trasher, stał na stanowisku, że podgrupy przestępcze pojawiają się na obszarach miast zamieszkałych przez osoby z niskich warstw społecznych, jednak w odróżnieniu od F. Trashera, nie uważał, że genezy gangów upatrywać należy w chaosie normatywnym, ale że cele realizowane przez gangi są przejawem ogólnej kultury warstw niższych. a. Cohen nie starał się wyjaśnić, dlaczego poszczególne osoby z subkultur stają się przestępcami, ale w wyniku jakich czynników dochodzi do wykształcenia się subkultury. Kładł on duży na-cisk na grupowe problemy doprowadzające do dewiacji. a. Siemaszko pisze, że w teorii tej „podstawowym warunkiem wyłonienia się nowych form podkulturo-wych […] jest […] interakcja jednostek, które mają podobne problemy w przysto-sowaniu się” (Siemaszko 1993: 140) do nacisków wywieranych przez struktury społeczne.

a. Cohen uznał, pod wyraźnym wpływem R.K. Mertona, że chłopcy wywodzą-cy się z niższych warstw społecznych akceptują wstępnie ogólnie przyjęte nor-my (konieczność nauki oraz później konieczność pracy) i cele (zdobycie wyso-kiej pozycji społecznej, bogacenie się), tak samo zresztą, jak chłopcy z wyższych warstw społecznych, ale z powodu swojej przynależności do klasy niższej nie są w stanie osiągnąć tych celów, stosując społecznie zaakceptowane środki. Dodat-kowo, chłopcy z niższych warstw społecznych muszą funkcjonować w ramach systemu narzuconego przez klasy wyższe, ale ze względu na niedostateczną so-cjalizację (m.in. niezdolność do rezygnacji z natychmiastowej gratyfikacji) oraz różnice w wychowaniu, dochodzi u nich do poczucia frustracji i lęku. Rezultatem tego jest z kolei niska samoocena oraz ogromne problemy z przystosowaniem się do istniejącej sytuacji. z tego też powodu odrzuceniu ulegają wartości klas śred-nich i wytwarza się własny, oparty na negacji, system wartości, który w efekcie prowadzi do wytworzenia się subkultury.

Funkcjonowanie tak wytworzonej subkultury opiera się, zdaniem a. Cohe-na, co podkreśla a. Siemaszko, na krótkowzrocznym hedonizmie oraz na auto-nomii, a działania w jej ramach są nieużyteczne, złośliwe, negatywistyczne oraz

40

wszechstronne (por. Siemaszko 1993: 147–149). Krótkowzroczny hedonizm, którym a. Cohen określił młodzieżowe subkultury, przejawia się głównie w tym, że działania nastawione są na szybkie zaspokojenie potrzeb finansowych i ko-nieczność zdobycia środków na kolejne potrzeby. Poczucie autonomii jest z kolei efektem tego, że grupy młodzieżowe spotykają się najczęściej bez jakiegoś szcze-gólnego celu, a plan działań układany bywa pod wpływem chwilowych emocji. Ponadto członkowie takich grup nie są skłonni do zaakceptowania jakichkolwiek ograniczeń ich działań, chyba że ograniczenia te wynikają z nieformalnych na-cisków jakichś członków „własnej” grupy. osoby z tej samej subkultury cechuje duża wewnątrzgrupowa solidarność i wrogość do innych grup młodzieżowych. Poprzez nieużyteczność działań a. Cohen rozumiał to, że wiele przestępstw nie jest motywowanych obiektywnymi, racjonalnymi czynnikami. Podkreślał po-nadto, że działania charakteryzują się często zwykłą złośliwością, czyli nasta-wieniem na poczucie przyjemności płynące z wyrządzenia szkód innym ludziom oraz postępowanie wbrew normom. Mówiąc o tym, że działania subkultur są ne-gatywistyczne, a. Cohen miał na myśli to, że normy takich grup wydają się wyni-kać z bezpośredniego zanegowania tych norm, które są akceptowane przez klasy średnie. natomiast poprzez wszechstronność działań rozumiał to, że członkowie subkultur popełniają różnego rodzaju przestępstwa, a nie specjalizują się w jed-nym typie przestępstw, tak jak to ma miejsce w przypadku wielu „profesjonal-nych” kryminalistów.

Ważny wkład w rozwój kierunku subkultur mieli również dwaj naukowcy amerykańscy Richard Cloward i Lloyd ohlin, którzy opracowali tzw. teorię zróż-nicowanych możliwości (A Theory of Differential Opportunity). W odróżnieniu od a. Cohena, uważali oni, że przestępczość gangów młodzieżowych nie jest efek-tem negacji wartości klas wyższych, ale że dążenie do osiągnięcia wyższej pozycji społecznej charakteryzuje wszystkie warstwy społeczne. Dopiero niemożność osiągnięcia celów zgodnie z prawem powoduje wytworzenie się podkultury prze-stępczej. B. Hołyst wyraźnie podkreśla, że w teorii tej cele pozostają takie same, zmieniają się natomiast środki dążenia do nich (por. Hołyst 2004: 977–988). W teorii zróżnicowanych możliwości kluczowe miejsce zajmuje dostęp do prze-stępczych, jak i nieprzestępczych środków służących osiąganiu celów. z tego też powodu, jeżeli młodzi ludzie mają znikomy dostęp do wzorców zachowań prze-stępczych, istnieje małe prawdopodobieństwo, że dążąc do osiągnięcia swoich ce-lów wybiorą przestępcze środki. Jeżeli zatem wzory zachowań przestępczych nie będą dostępne, to subkultury przestępcze prawdopodobnie nie będą się rozwi-jać lub co najwyżej ich rozwój będzie bardzo ograniczony. Dlatego też pojawianie się przestępczych subkultur młodzieżowych w niższych warstwach społecznych spowodowane jest tym, że istnieją strukturalne różnice pomiędzy tymi klasami, a klasami wyższymi, które przejawiają się dostępem do przestępczych wzorców zachowań i zgodą na takie wzorce zachowań.

R. Cloward i L. ohlin wyróżniają trzy podstawowe typy subkultur młodzieżo-wych, powiązanych ze strukturą społeczną: subkulturę przestępczą, subkulturę konfliktu oraz subkulturę wycofania. Po raz kolejny, nie trudno zauważyć w tej klasyfikacji echa mertonowskiej typologii anomii. Subkultury przestępcze rozwi-jają się głównie na zintegrowanych obszarach zamieszkałych przez osoby z niż-szych klas społecznych, gdzie działają dobrze zorganizowane grupy przestępcze, obejmujące różnego rodzaju przestępczą działalność dorosłych. ze względu na wysoką integrację na takich obszarach następuje przyswojenie przez młodzież wzorów zachowań przestępczych, a przestępczość traktowana jest jako normal-ny sposób życia. Jak dodaje a. Siemaszko, efektem tego będzie stopniowe anga-żowanie się młodzieży w przestępczość, a działalność w gangach młodzieżowych traktowana będzie jako swego rodzaju przepustka do organizacji mafijnych (por. Siemaszko 1993: 171–175). Gangi młodzieżowe charakteryzują się w tym przy-padku niezwykłą brutalnością w działaniu, a ponieważ działają na wyraźne i sko-ordynowane polecenia organizacji mafijnej, nie rywalizują między sobą.

Kolejny typ subkultur młodzieżowych, tzw. subkultura konfliktu, powstaje również na obszarach zamieszkałych przez osoby uboższe, ale ze względu na słabą integrację społeczną oraz dużą ruchliwość mieszkańców, młodzi ludzie nie mają dostępu do wzorców zachowań przestępczych przekazywanych im przez osoby dorosłe. W wyniku frustracji będącej efektem niemożności osiągnięcia swoich celów w zgodzie ze społecznie przyjętymi normami, młodzi ludzie będą przejmować od swoich rówieśników wzorce zachowań przestępczych, za pomo-cą których cele te można osiągnąć. „Połączenie stanu przejściowości i niestabil-ności, które ma miejsce na tych względnie zdezorganizowanych obszarach, wy-wiera na młodzież silną presję w kierunku zachowań dewiacyjnych” (Siemaszko 1993: 176). Społeczność zdezorganizowana nie jest w stanie zapewnić dostępu do konformistycznych środków osiągania sukcesu, choć subkultura przestępcza na takim obszarze raczej nie wytworzy się, gdyż ze względu na dezorganiza-cję społeczną, ograniczone są możliwości nabywania wzorów zachowań prze-stępczych. Ponadto zdezorganizowana społeczność nie integruje przestępców z różnych grup wiekowych. B. Hołyst znalazł tutaj podobieństwo z subkultura-mi opisywanysubkultura-mi przez F. Trashera (por. Hołyst 2004: 977). na takich obszarach o dalece posuniętej dezorganizacji społecznej pojawiają się gangi młodzieżowe nastawione na wandalizm, bójki oraz rywalizację pomiędzy różnymi grupami.

Członkowie trzeciego typu podkultury przestępczej, czyli tzw. podkultury wycofania, będą podejmowali działania przestępcze zorganizowane w dużej mie-rze wokół nielegalnej dystrybucji (ale nie wokół handlu na dużą skalę) środków odurzających – osoby te będą najczęściej instrumentem w rękach organizacji mafijnych. W grupie tej będą znajdowały się osoby z niższych klas społecznych, którym albo ich własny system moralny nie pozwala na osiąganie celów poprzez nielegalne środki, albo też nie odniosły, sukcesu działając w dwóch poprzednio

42

opisanych typach podkultur przestępczych. a. Siemaszko podkreśla, że R. Clo-ward i L. ohlin rozszerzyli mertonowską koncepcję adaptacji przez wycofanie, określając dwie jej formy. Pierwsza jest wynikiem internalizacji wartości i norm, druga – wynikiem ucieczki w wycofanie spowodowane niepowodzeniem przy próbach osiągania sukcesu w sposób nielegalny (nieudana innowacja) (por. Sie-maszko 1993: 179). Efektem frustracji wynikającej z niemożności osiągnięcia swoich celów będzie więc tutaj wycofanie się, ucieczka w świat iluzji i narkotycz-nej hipnozy.

a. Siemaszko i S.T. Reid opisując w swoich książkach (por. Siemaszko 1993: 184–194; Reid 1976: 184–186) tzw. teorię technik neutralizacji (Techniques of Neutralization Theory) Davida Matzy i Greshama Sykes’a, podkreślają, że teoria ta powstała z negacji omawianych dotąd teorii subkultur. autorzy ci w wydanym w roku 1957 artykule Techniki neutralizacji (por. Sykes, Matza 1957) zaatakowa-li bezpośrednio teorię a. Cohena z jej założeniem, że młodzi ludzie uczestniczą w gangach młodzieżowych z powodu negacji wartości dominujących w społe-czeństwie. Uważali oni bowiem, że normy przyjmowane przez subkultury mło-dzieżowe z niższych grup społecznych nie są zasadniczo różne od norm społecz-nych przyjmowaspołecz-nych przez klasy wyższe, przedstawiając na to dwa argumenty. Po pierwsze, gdyby tak nie było, to osoby należące do przestępczych subkultur młodzieżowych nie odczuwałyby poczucia winy z powodu łamania powszechnie przyjętych norm społecznych. Jednakże w swoich pracach D. Matza i G. Sykes wy-kazali, że takie poczucie winy jest powszechne wśród gangów młodzieżowych. Po drugie, młodzi ludzie, angażujący się w działalność przestępczą, mają bardzo często obrane za wzór do naśladowania osoby, które postępują w zgodzie z pra-wem i są powszechnie szanowane. z tych też powodów G. Sykes i D. Matza twier-dzili, że młodociani przestępcy są „przynajmniej częściowo wierni dominującym społecznie normom” (Reid 1976: 185). W opinii tych autorów, przestępstwo popełnione zostaje dopiero wtedy, gdy młody człowiek „zracjonalizuje” swoje zachowanie przestępcze. Racjonalizacja zachowań odbywa się na zasadzie tzw. technik neutralizacji, które przyjmują pięć zróżnicowanych form. Po pierwsze, zaprzeczenia odpowiedzialności (przekonanie o tym, że nastąpił zewnętrzny przymus skłaniający ku zachowaniom dewiacyjnym), po drugie, zaprzeczenia krzywdy (przekonanie o tym, iż działanie przestępcze tak naprawdę nikogo nie skrzywdziło), po trzecie, zaprzeczenia ofiary (przekonanie, iż ofiara zasłużyła sobie na to, co ją spotkało), po czwarte, potępienia potępiających (przekonanie o tym, że ci, co krytykują zachowanie przestępcze, nie postępują wcale inaczej) i wreszcie odwołania się do wyższych celów (przekonanie, że choć przestępstwo zostało popełnione to działo się to w imię wyższych celów). G. Sykes i D. Matza podkreślali, że techniki neutralizacji pozwalają ograniczyć dyskomfort wynikają-cy z postępowania wbrew społecznie przyjętym normom (por. Siemaszko 1993: 189–194).