Teoria sieciowa

Podejście sieciowe (network approach) powstało pod koniec lat 70-tych XX wieku i opierało się na analizie rzeczywistości gospodarczej i zachodzących w niej związkach współpracy przedsiębiorstw. Bodźcem powstania tej koncepcji była rosnąca konkurencja w wymiarze

39 lokalnym oraz międzynarodowym, a także zmiany technologiczne na rynku B2B. Podejście sieciowe kładzie nacisk na znaczenie relacji przedsiębiorstwa z jego otoczeniem i na procesy tworzenia sieci powiązań (Ratajczak-Mrozek, 2010, s.9). Do czasu nagłośnienia badań prowadzonych przez Grupę IMP (Industrial Marketing and Purchasing Group), relacje pomiędzy firmami były postrzegane głównie w ujęciu dwustronnym i transakcyjnym. Dopiero badania Grupy IMP ukazały relacje przedsiębiorstw w formie bardziej skomplikowanych i wielopoziomowych układów, które mogą dotyczyć więcej niż dwóch podmiotów i opierać się na kilku obszarach działalności przedsiębiorstw. Grupa IMP powstała w 1976 roku i zrzeszała badaczy pochodzących z różnych ośrodków naukowych, którzy w swojej pracy zwracali uwagę na to, jaki wpływ mają relacje przedsiębiorstw z innymi podmiotami dla ich rozwoju i jak zawiązywane są tzw. sieci biznesowe (impgroup.org, 2018).

Sieci biznesowe to zespół związków o charakterze partnerskim i długoterminowym pomiędzy dwoma lub więcej organizacjami gospodarczymi, w tym także konkurentami. Powiązania sieciowe mogą mieć wymiar zarówno formalny, jak i nieformalny (Håkansson i Snehota, 1993, s. 381, 526). Do powstania sieci biznesowej przyczynia się ciągły rozwój relacji i interakcji pomiędzy firmami (Ford i in., 2003, s. 18). Żadne z przedsiębiorstw należących do sieci biznesowej nie jest podmiotem zarządzającym siecią, ani nie pełni roli właściciela sieci (Ford i in., 2003, s. 175). To nie oznacza jednak, że pozycje przedsiębiorstw w sieci są jednakowe, gdyż istnieje możliwość nierówności w pozycjach rynkowych firm i tworzenie się tzw. strategic center, czyli przedsiębiorstw o pozycji dominującej względem całego układu (Ratajczak-Mrozek, 2010, s. 10). Modelowa sieć biznesowa jest tworzona przez:

 aktorów, czyli inaczej przedsiębiorstwa i inne organizacje gospodarcze;  zasoby, które są kontrolowane i zarządzane przez tych aktorów;

 oraz działania, które są podejmowane przez aktorów w związku z transferem zasobów (Håkansson i Johanson, 1992, s. 28-34).

Sieć biznesowa uznawana jest za pośrednią postać powiązania pomiędzy strukturami hierarchicznymi, a rynkiem (Jarillo, 1988, s. 31-41). Proces powstawania sieci biznesowej to narastające interakcje w ramach długoterminowej współpracy podmiotów gospodarczych w różnych obszarach ich działalności.

Głównymi cechami sieci biznesowych jest stabilność, trwałość i zmienność (Forsgren i in., 1995, s. 21). Nie ma w tym jednak sprzeczności, gdyż zmienność sieci polega na dostosowywaniu się przedsiębiorstw do dynamiki otoczenia oraz wynikających z tego

40 zagrożeń i nowych szans dla rozwoju. Dzięki temu, sieć elastycznie reaguje na zmiany otoczenia i rozwija potencjalnie korzystne relacje, jednocześnie wygaszając stare powiązania bez potencjału rozwojowego. Z kolei stabilność sieci wynika z ograniczania kosztów związanych ze zmianą partnerów i adaptacją w ramach nowych relacji (Ratajczak-Mrozek, 2010, s. 11). Przedsiębiorstwa działające w ramach sieci preferują rozwój relacji, ale na zasadach przynoszących im korzyści, bez ponoszenia wyższych kosztów niż jest to konieczne. Inne cechy charakterystyczne dla relacji sieciowych przedstawia Tabela nr 1.4.

Tabela 1.4. Przegląd cech relacji sieciowych

Autor Cechy powiązań sieciowych

H. Håkansson • bliskość

• kompleksowość • długoterminowość

G. Easton • wzajemna orientacja podmiotów • zależność

• wzajemne zobowiązania

• inwestowanie w powiązania sieciowe

• atmosfera wzajemnych kontaktów (wywodząca się z konfliktów lub dobrej współpracy) D. Ford, H. Håkansson, J. Johanson, M. Holmund, J. Å. Törnroos

• specyfika powiązania (dynamika, stopień wykorzystania potencjału, charakter wymiany oraz interakcji)

• wzajemność (stopień wzajemności, symetryczność, posiadanie władzy, zależność od zasobów)

• osobliwość (wyróżniające cechy) • długoterminowe podejście • związki z otoczeniem D. Ford, L. E. Gadde, H. Håkansson, I. Snehota • interakcja • współzależność • niekompletność organizacji H. Håkansson, I Snehota D. McLoughlin, C. Horan

• cechy strukturalne (kontynuacja, kompleksowość, symetryczność, nieformalność)

• cechy procesowe (adaptacje, kooperacja i konflikt, społeczne interakcje, rutyny)

K. Fonfara • kontynuacja powiązań • wielostronny charakter relacji • złożoność

• bezpośredniość • nieformalny charakter • symetryczność

W. Czakon • wymiana (informacyjna, materialna i energetyczna)

• zaangażowanie (pogłębianie i poszerzanie istniejących relacji wymiany) • wzajemność (obejmująca wymianę informacji oraz wspólne, skoordynowane podejmowanie decyzji na tej podstawie)

Źródło: M. Ratajczak-Mrozek, 2009, Główne cechy relacji sieciowych przedsiębiorstw (podejście sieciowe,

41 W sieciach biznesowych, ze względu na ich złożoność i silną współzależność poszczególnych jej uczestników, istotna staje się potrzeba koordynacji działań. Należy jednak zaznaczyć, że nie jest to koordynacja w tradycyjnym ujęciu, ponieważ nie obejmuje żadnego odgórnego planu i nie narzuca hierarchii. Sama koordynacja, podobnie jak proces tworzenia sieci, przebiega w sposób niescentralizowany, poprzez interakcje uczestników (Forsgren i in., 1995, s. 20). Oczywiście wpływ wywierany na sieć w ramach tych interakcji będzie zależny od pozycji jaką dany podmiot zajmuje w sieci. Pozycja uczestnika w sieci jest określana relacją w stosunku do pozostałych podmiotów znajdujących się w sieci, a wypracowanie dobrej pozycji polega na zacieśnianiu dobrych więzi i interakcjach z tymi podmiotami. Rozróżnia się w tym kontekście pozycję mikro oraz pozycję makro. Pozycja mikro dotyczy relacji jednego uczestnika sieci z drugim, natomiast pozycja makro odwołuje się do relacji jednego uczestnika sieci z siecią biznesową w ujęciu całościowym. Pozycja makro nie stanowi sumy pozycji mikro w danej sieci, ponieważ można je rozpatrywać w oderwaniu od siebie (Johanson i Mattsson, 1988, s. 292-306). Budowa pozycji w ramach sieci może być wynikiem realizacji strategii przedsiębiorstwa, ale także może być tworzona niezależnie przez innych uczestników sieci dzięki relacjom (Ford i in., 2003, s. 7-8).

Często w ramach sieci biznesowej, wzmożone interakcje przedsiębiorstw prowadzą do połączenia działań kooperacyjnych i konkurencyjnych pomiędzy nimi, ale umożliwiając im zachowanie celów indywidualnych (rozbieżnych) oraz celów wspólnych (zbieżnych) (Ford, Håkansson i Johanson, 1993, s. 27; Gulati, Nohria i Zaheer, 2000, s. 203-204; Johanson i Mattsson, 1987, s. 35; Ratajczak-Mrozek, 2010, s. 12). Zawiązywanie relacji kooperencyjnych poprzez działanie podmiotów w ramach sieci biznesowej to popularna metoda tworzenia powiązań w branżach o dużym poziomie innowacyjności i zaawansowanych technologiach (Browning, Beyer i Shetler, 1995).

Należy rozróżnić pojęcie kooperencji dwustronnej w ramach sieci biznesowej od tzw. kooperencji sieciowej (network coopetition), obejmującej większą liczbę podmiotów (Dagnino i Padula, 2002). Kooperencja sieciowa polega na współpracy więcej niż dwóch konkurentów w ramach jednej sieci lub pochodzących z różnych sieci biznesowych. Do kooperencji sieciowej dochodzi najczęściej gdy przedsiębiorstwa nie są w stanie osiągnąć założonych celów i generować korzyści w układzie dwustronnym. W kooperencyjnych układach wielostronnych, przedsiębiorstwa tworzą razem określoną wartość, ale zdarza się, że później konkurują między sobą o jak największy udział w kreowanej wartości (Aladag, 2013, s. 13-14). Z tego powodu powiązania wielostronne, sieciowe są trudniejsze do utrzymania i

42 koordynacji niż relacje dwustronne (Abdallah i Wadhwa, 2009). Z kolei zaletą kooperencji sieciowej nad dwustronną jest zyskanie dostępu do zasobów, wiedzy i umiejętności większej liczby podmiotów, ale także dostęp do informacji o większej grupie konkurentów w danej branży (Gulati, Nohria i Zaheer, 2000, s. 203-215). Relacje kooperencyjne dwustronne nawiązywane w ramach sieci biznesowych mogą rozwijać nie tylko wchodzące w ich skład przedsiębiorstwa, ale także całe sieci. Im bardziej poszczególne przedsiębiorstwa mają dostęp do zasobów sieciowych, tym bardziej rośnie potencjał kooperencyjny tych przedsiębiorstw i tym bardziej rośnie potencjał rozwojowy całej sieci biznesowej (Gulati, 1999, s. 397-420). Często też więzi dwustronne są wstępem dla tworzenia się kooperencji sieciowej w ramach sieci. Im więcej tworzy się kooperencyjnych związków sieciowych na danym rynku, tym częściej może dochodzić też do zawiązywania relacji kooperencyjnych pomiędzy całymi sieciami biznesowymi (Gomes-Casseres, 1994, s. 62-74; Garaffo, 2002; Todeva i Knoke, 2005, s. 123-148).

Podejście sieciowe w literaturze jest najczęściej omawiane w kontekście internacjonalizacji, jako jedna z jej metod. Warto w tym miejscu podkreślić, że internacjonalizacja w ramach sieci biznesowej to także jedna z opcji kooperencji, ale powiązaniu tej metody internacjonalizacji ze związkami kooperencyjnymi poświęcono podrozdział 1.4.