– teoretyczny i praktyczny kontekst badań własnych
5. Treści kształcenia a pytania i stwierdzenia uczniów
Szczegółowym obserwacjom poddałam obszary edukacyjne realizowane w trakcie obserwowanych zajęć edukacyjnych – wynikały one z aktualnie realizowanych programów edukacyjnych, zgodnych z podstawą programową22. W tabeli 8. przedstawiam liczbę i rodzaje obszarów edukacyjnych poddanych badaniom. Wyróżniłam je, posiłkując się w tym zakresie deklaracjami ze strony nauczycieli oraz strukturą obserwowanych zajęć edukacyjnych. Są wśród nich następujące obszary edukacji: polonistyczny, matematyczny, środowiskowy, muzyczny, plastyczny, techniczny, wychowanie fizyczne, artystyczny (łącznie), społeczny; etyka, informatyczny.
Tabela 8. Liczba i rodzaje obszarów edukacyjnych, wyróżnionych na podstawie obserwacji zajęć edukacyjnych w klasach I–III
Lp. Rodzaje obszarów eduka‑
cyjnych
Klasy
I II III
L % L % L %
1. polonistyczny 78 29,77 72 31,58 65 35,52
2. matematyczny 52 19,85 55 24,12 40 21,86
3. środowiskowy 57 21,76 50 21,93 40 21,86
4. muzyczny 27 10,31 15 6,58 10 5,46
5. plastyczny 23 8,78 23 10,09 16 8,74
6. techniczny 11 4,20 6 2,63 4 2,19
7. motoryczny (sportowy) 9 3,44 6 2,63 7 3,83
8. artystyczny 1 0,38 0 0,00 1 0,55
9. społeczny 3 1,15 0 0,00 0 0,00
10. etyczny 1 0,38 0 0,00 0 0,00
11. informatyczny 0 0,00 1 0,44 0 0,00
Razem 262 100,00 228 100,00 183 100,00
Źród ło: Opracowanie własne
22 Por. Podstawa programowa kształcenia ogólnego dla sześcioletnich szkół podstawowych i gimnazjów. Dz.U. z dnia 15.02.1999 r. Nr 14, poz. 129 z późn. zm. Dz.U. z dnia 6.11.2003 r. Nr 189;
Podstawa programowa kształcenia ogólnego dla szkół podstawowych. Dz.U. z dnia 15.01.2009 r.
Nr 4, poz. 17.
W przypadku każdego z badanych poziomów kształcenia – klas I, II i III – treści polonistyczne stanowiły największy odsetek i wynosił on odpowiednio:
29,77%, 31,58% i 35,52% wszystkich badanych treści programowych. W klasach I duży odsetek stanowiły także – w kolejności – treści środowiskowe i matema-tyczne (21,76% i 19,85%), a w klasach II – matemai matema-tyczne i środowiskowe (24,12%
i 21,93%). Równy odsetek realizowanych tychże treści odnotowałam odnośnie do klas III – po 21,86%. Na uwagę zasługuje fakt pojawienia się w ogólnym zestawieniu treści z zakresu etyki (w klasie I) i informatyki (w klasie II), co wynika z konieczności ich realizowania zgodnie z najnowszą podstawą pro- gramową23.
Wyniki te w szerokim zakresie są zbieżne z opiniami samych uczniów (trze-cioklasistów), którzy potrafią wskazać te zajęcia edukacyjne, podczas których zgłaszają swoje pytania i stwierdzenia. Jak wynika z tabeli 9., zdecydowana większość z tych wypowiedzi (64,29% i 68,06%) dotyczy jednego konkretnego obszaru edukacyjnego (rodzaju edukacji) (por. tabela 9.).
Tabela 9. Wypowiedzenia uczniów klas III a rodzaj edukacji (zdaniem trzecioklasistów)
Liczba wskazanych rodzajów edukacji
Rodzaj wypowiedzeń pytania stwierdzenia
L % L %
1 324 64,29 343 68,06
2 83 16,47 59 11,71
3 26 5,16 30 5,95
4 15 2,98 14 2,78
5 2 0,40 5 0,99
6 1 0,20 3 0,60
7 27 5,36 16 3,17
Wskazany brak wyborów 0 0,00 1 0,20
Wątpliwość wyboru 1 0,20 1 0,20
Brak odpowiedzi 25 4,96 32 6,35
Razem 504 100,00 504 100,00
Źród ło: Opracowanie własne
23 W podstawie programowej wyodrębniono następujące rodzaje edukacji do realizacji w for-mie kształcenia zintegrowanego: 1. edukacja polonistyczna, 2. język obcy nowożytny, 3. edukacja muzyczna, 4. edukacja plastyczna, 5. edukacja społeczna, 6. edukacja przyrodnicza, 7. edukacja matematyczna, 8. zajęcia komputerowe, 9. zajęcia praktyczno–techniczne, 10. wychowanie fizycz-ne, 11. etyka (w klasach III mogą być realizowane ponadto treści z języka mniejszości narodowej lub etnicznej (12) oraz z języka regionalnego – języka kaszubskiego (13).
Interesujący jest zatem wgląd w zestaw tych rodzajów edukacji, aby spraw-dzić, który z nich, wybrany jako jedyny, został wskazany przez trzecioklasistów (por. tabela 10.).
Tabela 10. Pytania i stwierdzenia uczniów klas III a rodzaj edukacji (zdaniem trzecioklasistów) – pierwszy wybór Rodzaje edukacji wskazane przez
uczniów na pierwszym miejscu
Liczba i rodzaj wypowiedzeń pytania stwierdzenia
L % L %
Polonistyczna (1) 110 33,95 112 32,65
Matematyczna (2) 100 30,86 99 28,86
Środowiskowa (3) 38 11,73 45 13,12
Muzyczna (4) 6 1,85 16 4,66
Plastyczna (5) 37 11,42 34 9,91
Techniczna (6) 15 4,63 9 2,62
Wychowanie fizyczne (7) 11 3,40 15 4,37
Język angielski (8) 1 0,31 2 0,58
Religia (9) – – 1 0,29
Informatyka (10) 6 1,85 10 2,92
Razem 324 100,00 343 100,00
Źród ło: Opracowanie własne
Zdaniem badanych trzecioklasistów, oni sami zgłaszają najwięcej pytań i stwierdzeń w czasie edukacji polonistycznej (33,95% i 32,65%) i matematycznej (30,86% i 28,86%). Na trzecim miejscu jest liczba pytań i stwierdzeń uczniów wypowiadanych przez nich podczas edukacji środowiskowej (11,73% i 13,12%), a dalej – plastycznej (11,42% i 9,91%). Opinie te są zbieżne w dużym zakresie z wynikami uzyskanymi podczas obserwacji zajęć edukacyjnych w klasach I–III (por. tabela 11.). Takie dane mogą wynikać ze specyfiki zajęć o charakterze polo-nistycznym, matematycznym czy środowiskowym. Właśnie najczęściej podczas tego typu zajęć nauczyciel i uczniowie porozumiewają się w związku z opraco-wanymi treściami i zadaniami edukacyjnymi. Nauczyciel, ze względu na wagę tychże rodzajów edukacji w procesie kształcenia, podejmując bieżącą kontrolę nad aktywnością uczniów, prowokuje ich do częstych wypowiedzi24. W takich okolicznościach uczniowie wypowiadają się także spontanicznie – formułując pytania i stwierdzenia.
Obiekty, o które pytają lub na temat których stwierdzają coś uczniowie, naj-częściej są związane ze specyfiką realizowanego obszaru edukacji. Tabele 11.–12.
24 A. Górniok -Naglik: Założone a rzeczywiste funkcje nauczyciela w procesie edukacji wczes‑
noszkolnej. Katowice, Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, 2003, s. 122–129.
(wykresy 3. i 4.) ukazują opinie uczniów klas III, odnoszące się do przedmiotu pytań uczniów najczęściej zadawanych w toku zajęć edukacyjnych.
Tabela 11. Przedmiot pytań uczniów najczęściej zadawanych w toku zajęć edukacyjnych (zda-niem trzecioklasistów)
Kolejny wybór
Przedmiot pytań uczniów (elementy działania edukacyjnego)
treści cel środki metody warunki rezultat
L % L % L % L % L % L %
1. 205 40,67 112 22,22 64 12,70 60 11,90 35 6,94 46 9,13 2. 63 12,50 105 20,83 84 16,67 84 16,67 61 12,10 32 6,35 3. 47 9,33 65 12,90 93 18,45 90 17,86 77 15,28 44 8,73 4. 43 8,53 51 10,12 69 13,69 104 20,63 93 18,45 51 10,12 5. 43 8,53 63 12,50 66 13,10 54 10,71 105 20,83 70 13,89 6. 39 7,74 37 7,34 58 11,51 39 7,74 50 9,92 171 33,93 Brak
wyborów 64 12,70 71 14,09 70 13,89 73 7,74 83 16,47 90 17,86 Legenda: 504 wyborów uczniów = 100%
Źród ło: Opracowanie własne
Wykres 3. Przedmiot pytań uczniów najczęściej zadawanych w toku zajęć edukacyjnych (zda-niem trzecioklasistów)
Źród ło: Opracowanie własne
Tabela 12. Przedmiot stwierdzeń uczniów najczęściej formułowanych w toku zajęć edukacyjnych (zdaniem trzecioklasistów)
Kolejny wybór
Przedmiot stwierdzeń uczniów (elementy działania edukacyjnego):
treści cel środki metody warunki rezultat
L % L % L % L % L % L %
1. 205 40,67 97 19,25 71 14,09 43 8,53 40 7,94 47 9,33 2. 66 13,10 102 20,24 77 15,28 80 15,87 59 11,71 36 7,14 3. 55 10,91 78 15,48 88 17,46 88 17,46 69 13,7 38 7,54 4. 31 6,15 56 11,11 77 15,28 102 20,24 86 17,06 56 11,11 5. 32 6,35 57 11,31 58 11,51 64 12,7 118 23,41 69 13,7 6. 39 7,74 32 6,35 61 12,10 46 9,13 48 9,52 167 33,13 Brak
wyborów 76 15,08 82 16,27 72 14,29 81 16,07 84 16,67 91 18,06 Legenda: 504 wyborów uczniów = 100%
Źród ło: Opracowanie własne
Wykres 4. Przedmiot stwierdzeń uczniów najczęściej formułowanych w toku zajęć edukacyjnych (zdaniem trzecioklasistów)
Źród ło: Opracowanie własne
Przedmiotem pytań i stwierdzeń uczniów może być dany element działania (i/lub procesu) edukacyjnego: przedmiot (treść); cel, środki (narzędzie, materiał), metoda, warunki (czas, przestrzeń), rezultat. Zdaniem badanych trzecioklasi-stów najwięcej ich pytań i stwierdzeń dotyczy w pierwszej kolejności treści (po 40,67%), w drugiej – celu działania (22,22% i 19,25%), w trzeciej – środków pracy (12,70% i 14,09%). Najrzadziej, ich zdaniem, formułują pytania i stwierdzenia na temat warunków działań. Stwierdziło tak odpowiednio – 6,94% i 7,94% uczniów.
W większości wyniki te są zbieżne z tymi, jakie uzyskałam w ankiecie skierowanej do nauczycieli edukacji wczesnoszkolnej (por. tabele 16. i 17. oraz wykresy 5. i 6.).
Tabela 13. Przedmiot pytań uczniów najczęściej zadawanych w toku zajęć edukacyjnych (zda-niem nauczycieli edukacji wczesnoszkolnej)
Kolejny wybór
Przedmiot pytań uczniów (elementy działania edukacyjnego)
treści cel środki metody warunki rezultat
L % L % L % L % L % L %
1. 315 59,21 56 10,53 70 13,16 73 13,72 10 1,88 35 6,58 2. 67 12,59 104 19,55 134 25,19 109 20,49 33 6,20 34 6,39 3. 53 9,96 72 13,53 134 25,19 107 20,11 46 8,65 60 11,28 4. 29 5,45 80 15,04 81 15,23 112 21,05 85 15,98 73 13,72 5. 23 4,32 78 14,66 42 7,89 55 10,34 142 26,69 97 18,23 6. 27 5,08 66 12,41 24 4,51 28 5,26 136 25,56 163 30,64 Brak odp. 18 3,38 76 14,29 47 8,83 48 9,02 80 15,04 70 13,16 Legenda: 532 wyborów nauczycieli = 100%
Źród ło: Opracowanie własne
Wykres 5. Przedmiot pytań uczniów najczęściej zadawanych w toku zajęć edukacyjnych (zda-niem nauczycieli edukacji wczesnoszkolnej)
Źród ło: Opracowanie własne
Tabela 14. Przedmiot stwierdzeń uczniów najczęściej formułowanych w toku zajęć edukacyj-nych (zdaniem nauczycieli edukacji wczesnoszkolnej)
Kolejny wybór
Przedmiot stwierdzeń uczniów (elementy działania edukacyjnego):
treści cel środki metody warunki rezultat
L % L % L % L % L % L %
1. 305 57,33 61 11,47 61 11,47 71 13,35 14 2,63 29 5,45 2. 69 12,97 97 18,23 144 27,07 108 20,30 32 6,02 32 6,02 3. 54 10,15 81 15,23 108 20,30 134 25,19 68 12,78 29 5,45 4. 28 5,26 75 14,09 80 15,04 101 18,98 121 22,74 46 8,65 5. 23 4,32 96 18,05 64 12,03 50 9,40 153 28,75 57 10,71 6. 26 4,89 46 8,65 26 4,89 15 2,81 71 13,35 256 48,12 Brak odp. 27 5,08 77 14,47 49 9,21 53 9,96 73 13,72 83 15,60 Legenda: 532 wyborów nauczycieli = 100%
Źród ło: Opracowanie własne
Wykres 6. Przedmiot stwierdzeń uczniów najczęściej formułowanych w toku zajęć edukacyjnych (zdaniem nauczycieli edukacji wczesnoszkolnej)
Źród ło: Opracowanie własne
Analizując dane uzyskane odnośnie do liczby pierwszych wyborów nauczy-cieli co do przedmiotu pytań i stwierdzeń uczniów, zauważamy, że w przypadku obu tych wypowiedzeń najczęstszym obiektem są treści kształcenia. Tak stwier-dza 59,21% nauczycieli odnośnie do przedmiotu pytań; 57,33% – stwierdzeń.
W obu tych kategoriach odnotowujemy wysoki odsetek nauczycieli uznających, że najwięcej pytań i stwierdzeń uczniów dotyczy treści działań edukacyjnych.
Jest też on cztery razy wyższy od liczby nauczycieli wskazujących inne obiekty – elementy działań. 13,16% nauczycieli zauważa, iż pytania uczniów dotyczą środków (materiałów, narzędzi) realizacji zadań edukacyjnych. 13,35% ankie-towanych nauczycieli zauważa, że przedmiotem stwierdzeń są sposoby pracy.
Podobny odsetek badanych wskazuje na kolejny przedmiot pytań – sposoby (13,72%) i przedmiot stwierdzeń – cel (11,47%). Najrzadziej, zdaniem badanych nauczycieli, uczniowie formułują pytania i stwierdzenia odnośnie do warunków działań edukacyjnych. Stwierdziło tak odpowiednio 1,88% i 2,63% badanych.