w roku 1857 Gustave flaubert w liście do panny leroyer de chantepie napisał: „lisez pour vivre” (czytajcie, żeby żyć)1. Przerażająco prawdziwe okazały się słowa pisarza kilkadziesiąt lat później, w czasie gdy hitle-rowskie Niemcy przystąpiły do realizacji planów eksterminacji wrogów rzeszy w obozach koncentracyjnych. Niemiecki reżim totalitarny obawiał się żywej idei i wszelkich przejawów indywidualnego i twórczego myśle-nia. Polityka nazistów skierowana została przeciwko książce, którą począt-kowo jedynie ocenzurowano, ale później w większości obozów koncentra-cyjnych wprowadzono bezwzględny zakaz czytania i posiadania książek.
więźniowie, pozbawieni kontaktu ze słowem drukowanym, mieli stać się ludźmi bezmyślnymi, bezwolnymi i w pełni podporządkowanymi dykta- turze. książka została uznana za zbyteczny luksus i niebezpieczne narzę-dzie w rękach przeciwników polityki niemieckiej.
Posiadanie lub czytanie literatury w oświęcimskim obozie było zaka-zane i groziło surowymi represjami2. zorganizowana w 1941 roku biblio-teka w kl auschwitz miała charakter propagandowy. więźniowie kl auschwitz ii Birkenau i kl auschwitz iii Monowitz, jak również pra-cownicy w obozie macierzystym, nie wiedzieli, że w obozie jest biblioteka dostępna oficjalnie, dlatego z jej zbiorów korzystali głównie funkcyjni i pra-cownicy biur3. z reguły kontakt z książką w obozie był niemożliwy, wyjąt-kiem były bloki szpitalne, w których panowały szczególnie sprzyjające ku
1 G. flauber t: Correspondance. t. 2 (1855—1870). oprac. r. deschar mes. Paris 1928, s. 69.
2 k. smoleń: Przejawy życia kulturalnego w KL Auschwitz. Warunki ich powstania.
Formy. Funkcje. (b.m. r.w.), s. 6.
3 e. ku ź ma: Życie kulturalne w KL Auschwitz. zeszyty Naukowe wyższej szkoły humanistyczno -ekonomicznej im. Jana zamoyskiego. z. 5, t. 3. red. s.l. Popek. zamość 2006, s. 61.
temu warunki4. Jak wspomina antoni siciński, czytanie w izbie chorych było najbezpieczniejsze i wielu więźniów dla pokrzepienia ducha „choro-wało na polską książkę”5.
Najlżejszą karą za posiadanie lub czytanie książki była chłosta, którą zazwyczaj wykonywano publicznie na wieczornym apelu. skazanemu wymierzano od 5 do 25 razów deską, drągiem, bykowcem lub trzciną. Naj-częściej jednak za kontakt ze słowem drukowanym więźniowie trafiali do karnej kompanii — strafkompanie, co w latach 1940—1942 równało się z wyrokiem śmierci6. Nawet w obliczu tak surowych represji wielu więźniów ryzykowało życie i czytało. stosowaną powszechnie praktyką było dziele-nie książek na arkusze lub kilkustronicowe fragmenty, co ułatwiało ukrycie druku i rozpowszechnienie go większej liczbie odbiorców7. literatura zaspo-kajała nie tylko głód wiedzy i informacji, ale wzmacniała również potrzeby wyższego rzędu, odczucia estetyczne, pozwalała przeżyć wzruszenie, radość, współczucie. Gustaw Morcinek w sposób obrazowy wykazał, czym było w niewolniczej rzeczywistości czytanie: „czytający zamykał się w sobie — że tak powiem — na siedem tajemnych pieczęci i stawał się podobnym do latarnika sienkiewiczowskiego czy do pustelnika nieprzebytej puszczy, zapa-trzonego w zdumieniu we własne myśli. inny zasię widział się jakby odgro-dzony od świata zbrodni, zamknięty w wieży z kości słoniowej […]”8.
książki stanowiły skuteczną formę zamknięcia, ucieczki, zapomnie-nia i wyobcowazapomnie-nia z codzienności obozowej. słowo drukowane miało cha-rakter psychoterapeutyczny, co w obozowym koszmarze oznaczało szansę na odrzucenie negatywnych myśli i emocji. Paradoksalnie — więźniowie z narażeniem życia czytali, by żyć i zachować człowieczeństwo. lektura stanowiła lekarstwo dla złamanego ducha i zniszczonego ciała, będąc źró-dłem siły i woli przetrwania. słowa flauberta nabrały dosłownego znacze-nia. Niewielki fragment tekstu, często czytany wielokrotnie, był bezcenny, pozwalał choć na chwilę zapomnieć o obozie, a tym samym przeżyć. Poeta i były więzień, tadeusz hołuj, wspomina Ślązaka, który w 1942 roku wszedł w posiadanie prawdopodobnie fragmentu tekstu elizy orzeszkowej. „czytał je codziennie, wciąż od nowa, po kryjomu, wstydząc się tego
zainteresowa-4 z. Jagoda, s. k łod zi ńsk i, J. Masłowsk i: Życie kulturalne w obozie oświęcim-skim. „Przegląd lekarski” 1974, nr 1, t. 31, s. 24.
5 a. sici ńsk i: Książka w Oświęcimiu. Wspomnienia. „Poradnik Bibliotekarza” 1965, nr 2, s. 24.
6 i. urbańska: Życie kulturalne więźniów w KL Auschwitz w świetle relacji i pamiętni-ków. toruń 2005, s. 44; i. st rzelecka: Kary i tortury. w: Auschwitz 1940—1945. Węzłowe zagadnienia. t. 2. Więźniowie — życie i praca. red. w. dł ugoborsk i, f. Piper. oświę-cim 1995, s. 279—282.
7 aPMa -B, Mat./1730, k.225, relacja stefana Świszczowskiego; k. smoleń: Przejawy życia kulturalnego…, s. 5—7.
8 G. Morcinek: Listy spod morwy. katowice 1946, s. 14.
nia. Była to terapia psychiczna przeciw zdziczeniu i alienacji”9. antoni siciń-ski zauważył: „[…] najmniejszy skrawek starej gazety, książki czy urzędo-wego druku w języku polskim — stały się dla nas czymś niezwykle cennym.
czytaliśmy te unikaty jak najbardziej interesującą lekturę nawet po kilkana-ście razy, znając po pewnym czasie na pamięć ich lakoniczną treść […]”10.
książki docierały do obozu dzięki zaangażowaniu działaczy ruchu oporu, przemycane obok lekarstw i żywności. Przekazywały je zazwyczaj osoby cywilne, które z polecenia firm niemieckich wykonywały różne prace na terenie obozu. dostarczaniem książek więźniom zajmowały się również komanda pracujące poza obozem, mające kontakt z osobami żyjącymi na wolności. innym sposobem zdobywania literatury było wykradanie książek z rzeczy przywożonych przez nowo przybyłych więźniów11.
w celu zbadania znaczenia i roli, jaką odegrała książka w życiu więź-niów obozu kl auschwitz podejmowano wiele działań. analiza dokumenta-cji archiwalnej, pamiętników, wspomnień i reladokumenta-cji byłych więźniów dowiodła, jak trudny był dostęp do nielegalnej literatury i jak bardzo ją ceniono. intere-sującym i specyficznym źródłem wiedzy na temat książki w kl auschwitz są prace plastyczne więźniów. sztuka nie stanowi materiału łatwego do ana-lizy, ponieważ domaga się interdyscyplinarnego odbioru i odwołuje się do wizualnej percepcji12. obrazy skutecznie uzupełniają słowa, przynoszą infor-macje dopełniające wiedzę, uzyskaną przez badanie innych źródeł. ikono-grafia wykonana przez więźniów, zasługuje na zainteresowanie, gdyż przed-stawia ważne treści oraz szczególne związki zachodzące pomiędzy zdarze-niami. sztuka obozowa niewątpliwie stanowi świadectwo wydarzeń, wyraża indywidualną myśl, pogłębia świadomość istnienia, rozszerza horyzonty myślowe i uczuciowe. Prace artystyczne więźniów są bezcenne ze względu na zawartość ideową i emocjonalną. rysunki często skromne, rysowane nerwowo i szybko, oddają chwilę, stanowiąc przy tym wyjątkowy i niepo-wtarzalny dowód dramatów obozowych. każdorazowe spojrzenie na dzieło sztuki umożliwia dokonanie subiektywnej interpretacji, stanowiąc niewy-czerpane źródło wiadomości. odczytanie ikonosfery zgromadzonej w zbio-rach archiwalnych Muzeum auschwitz -Birkenau i możliwość skonfronto-wania jej z przekazami pisanymi prowadzi do wzbogacenia zasobu wiedzy i umożliwia przyjęcie szerszego spojrzenia na badane zagadnienie. z uwagi na warunki, w jakich powstały prace więźniów, nie sposób poddać ich ocenie takiej, jakiej zwykle poddaje się dzieła sztuki. wszelkie przejawy
9 z. Jagoda, s. k łod zi ńsk i, J. Masłowsk i: Życie kulturalne w obozie…, s. 26.
10 a. sici ńsk i: Książka w Oświęcimiu. „księgarz” 1960, nr 17—18, s. 8.
11 i. urbańska: Życie kulturalne więźniów…, s. 46.
12 e. ku r: Uniwersalizm i partykularyzm języka sztuk pięknych — uwagi na margine-sie czytania dzieł malarskich jako tekstów kultur. w: Czytanie tekstów kultury. Metodologia, badania, metodyka. red. B. My rd zi k, i. Morawska. lublin 2007, s. 375.
ności twórczej, wykonywanej bez zgody nazistów, miały charakter niele-galny, i jak wskazuje Jolanta kupiec, często niosły ze sobą zagrożenie zdro-wia, a nawet życia13. zorganizowanie jakichkolwiek narzędzi do rysowania i malowania było ogromnie trudne.
działalność artystyczna mogła rozwijać się na terenie obozu dzięki powstałemu w roku 1941 z inicjatywy franciszka targosza muzeum. ofi-cjalnym celem funkcjonowania obozowego muzeum było gromadzenie przedmiotów posiadających wartość artystyczną, historyczną i pamiąt-kową. Pochodziły one najczęściej z magazynów „kanady” oraz odzieży więźniów14. w stosunku do ogólnej liczby dzieł plastycznych, zgromadzo-nych w zbiorach Państwowego Muzeum auschwitz -Birkenau, ikonogra-fia książki okazuje się względnie nieliczna. wyodrębnić można szesnaście prac plastycznych więźniów, ukazujących motyw książki i sytuacje lektury:
szkice, obrazy olejne, akwarele, miedzioryt, odbitkę drzeworytu i akwa-fortę. obrazy różnią się nie tylko technikami wykonania i poziomem arty-stycznym, ale też sposobem ukazania książki i czasem powstania. cenne są rysunki powstałe w niewoli, pochodzące z lat 1942—1945. Nie bez zna-czenia są również akwarele wykonane po wojnie, ukazujące życie obozowe, odtworzone ze wspomnień. zaskakujące jest różne podejście i odmienne zobrazowanie książki przez artystów. Na niektórych obrazach książka jest tylko przedmiotem, jednym z wielu i nie odgrywa większej roli w treści całego dzieła. wyróżnić można także takie prace, w których do książek autor odnosi się z szacunkiem, co jest świadectwem silnej więzi ze światem literatury. rysunki pokazują sytuacje zaczytania, zasłuchania, wyobrażają skomplikowane emocje i odczucia związane z lekturą, takie jak: zaduma, zamyślenie, radość, zaciekawienie. interesujący w tych przedstawieniach jest człowiek, stanowiący niezgłębioną tajemnicę. wykonawcy prezentowali różny poziom umiejętności, podejmując bardziej lub mniej profesjonalne formy, „[…] ale zawsze ich treść była wzniosła, zawsze wpływała pozytyw-nie na współwięźniów. Podnosiła ich na duchu i łączyła indywidualne dąże-nia we wspólne”15.
analizę dzieł plastycznych wykonanych przez więźniów obozu rozpo-częłam od obrazów przedstawiających dziecko z książką. zwróciłam rów-nież uwagę na portrety z książką, martwe natury, sceny rodzajowe ukazu-jące realistyczne sytuacje z życia w obozie. wybrany materiał podzieliłam chronologicznie: na twórczość obozową i powojenną. w pierwszej kolejności omówię dzieła powstałe w okresie niewoli — w latach 1942—1945. szcze-gólnie interesująca jest ikonografia obozowa zawierająca sceny zaczytania.
13 J. kupiec: U kresu sił. Obrazy byłej więźniarki KL Auschwitz -Birkenau Janiny Tollik ze zbiorów Państwowego Muzeum Auschwitz -Birkenau. oświęcim 2008, s. 9.
14 i. urbańska: Życie kulturalne więźniów…, s. 114.
15 Pamięci ludzkiej tragedii. wstęp k. smoleń. warszawa 1976, s. 6.
ciekawe są obrazy Mieczysława kościelniaka, więźnia obozów hitlerow-skich, ukazujące dziecko z książką.
Na martyrologię najmłodszych podczas ii wojny światowej składały się cierpienia dzieci podczas wysiedleń i pacyfikacji, ale również okrutne zbrod-nie dokonywane w obozach koncentracyjnych16. dzieci w obozie poddawane były eksterminacji, eksperymentom medycznym, pracy niewolniczej, były szykanowane, torturowane, wykorzystywane seksualnie. odczuwały głód, zimno, były naocznymi świadkami morderstw i bestialstwa, odrywane od matek wykonywały wyczerpujące zajęcia i ulegały demoralizacji17. Praca po-nad siły, złe warunki higieniczno -sanitarne i mieszkaniowe były przyczyną szerzenia się wśród nich wielu chorób. Na wysoki wskaźnik śmiertelności dzieci w obozie miała wpływ eksterminacja bezpośrednia — w stosunku do noworodków topienie zaraz po urodzeniu18. „zbrodnie hitlerowskie, któ-rych ofiarami i świadkami były dzieci, zapadały głęboko w ich świadomość.
wywoływały trwałe zaburzenia psychiczne, nadwrażliwość, utratę radości życia, stany lękowe”19. krańcowo wycieńczone dzieci, zmuszane do cięż-kiej pracy na równi z dorosłymi, nie otrzymały prawa do rozwoju i kontaktu z książką. Naziści odebrali dzieciom zniewolonym w obozach możliwość czy-tania, zdobywania wiedzy i informacji. tym samym pozbawili je wartościo-wych emocjonalnych doznań, których dostarcza książka: szansy właściwego rozwoju osobowości, zrozumienia siebie i innych, poznania świata ludzkich uczuć, pojęcia motywów zachowań, zlikwidowania napięć wewnętrznych i uzyskania równowagi psychicznej20. Posiadanie książek i ich czytanie przez dzieci w większości obozów hitlerowskich było niemożliwe. wyjątek stano-wiły utworzone w celach propagandowych dwa obozy rodzinne oraz sytuacja młodocianych chłopców narodowości polskiej, żydowskiej i rosyjskiej, nale-żących do szkółki murarskiej prowadzonej na terenie obozu kl auschwitz i podobozu Birkenau w latach 1940—1943. Nieletni więźniowie, umieszczani w tzw. bloku młodocianych, nie pracowali lub wykonywali prace dorywcze.
Przez starszych więźniów uczeni byli zawodu murarskiego oraz języka nie-mieckiego, uprawiali sport i ćwiczenia wojskowe. Nauka w szkółce murar-skiej na terenie obozu macierzystego trwała od rana do apelu wieczornego.
zajęcia teoretyczne odbywały się na strychu w bloku nr 7a. kurs murarski, trwający 5 tygodni, pozwalał uczniom zdobyć wiedzę teoretyczną i
prak-16 Zbrodnie hitlerowskie na dzieciach i młodzieży polskiej 1939—1945. red. a. G rz y-bowska, B. Jak uy-bowska, t. sobańsk i. wstęp M. regent -lechowicz. warszawa 1969, s. iX.
17 k. sosnowsk i: Dziecko w systemie hitlerowskim. warszawa 1962, s. 5.
18 h. kubica: Dzieci i młodzież w KL Auschwitz. w: Auschwitz 1940—1945. Węzłowe zagadnienia…, s. 214—215.
19 Zbrodnie hitlerowskie…, s. 13.
20 J. Papu zi ńska: Dziecko w świecie emocji literackich. warszawa 1996, s. 14.
tyczną21. Jak wspomina lech szawłowski, więziony w obozie jako czterna-stoletnie dziecko, prawie wszyscy młodzi chłopcy przebywający z dorosłymi w komandach roboczych mieli tzw. opiekunów, którzy często oprócz udziela-nia praktycznej pomocy, uczyli ich piosenek i wierszy22.
uprzywilejowane były również dzieci cygańskie i żydowskie, umieszczone wraz z rodzicami w obozach rodzinnych. spędzały czas w kindergarten, gdzie bawiły się, uczestniczyły w występach tanecznych i muzycznych kapeli cygań-skiej. w obozie utworzonym dla żydów z getta w teresinie funkcjonowało przedszkole, gdzie najmłodsi uczyli się piosenek, wierszy, wykonywali prace ręczne. Natomiast starsze dzieci, podzielone na trzy grupy, uczyły się przed-miotów obejmujących zakres szkoły podstawowej. starsi chłopcy wydawali swoje czasopismo. Naukę i zabawę organizowali więźniowie-wychowawcy, mężczyźni i kobiety, z ogromnym poświęceniem wykonując swoją pracę. oba obozy, stworzone w celach propagandowych, istniały krótko — obóz cygański zlikwidowano po siedemnastu miesiącach, dla żydów z teresina po jedenastu miesiącach, a ich mieszkańcy skierowani zostali na śmierć w komorach gazo-wych w Birkenau23.
w kontekście faktów historycznych nietypowe mogą wydawać się niektóre prace Mieczysława kościelniaka, powstałe w latach niewoli 1942—1944, ukazujące zdrowe, bezpieczne, uśmiechnięte, czytające dziecko. Niewielkich rozmiarów kolorowa pastela Dziewczynka z książką, wykonana kredkami na papierze, powstała w kl auschwitz około 1942 roku i przedstawia sytuację zaczytania. dziewczynka, pochylona nad książką, jest tak bardzo zaabsor-bowana jej treścią, że zupełnie nie zwraca uwagi na malarza, nie przerywa lektury. Podobnie jak chłopiec z opowiadania Jarosława iwaszkiewicza Ikar, który pod wpływem czytanej książki zapomina o tym, co się dzieje wokół niego i nieostrożnie wkracza na jezdnię. czytana przez dziewczynkę książka jest dużego formatu i zawiera ilustracje. Mała modelka jest zdrowa, ładnie ubrana, spędza miłą i przyjemną chwilę z książką. czuje się na tyle bez-pieczna, że ze spokojem pozwala sobie na „zatopienie się” w lekturze. Paste-lowy rysunek jest pogodny w temacie i ciekawy kompozycyjnie. czytająca stanowi niezbadaną tajemnicę, nie sposób wniknąć w jej myśli, jest wyraź-nie zainteresowana i zafascynowana książką. Podobny w treści jest drzewo-ryt Czytające dziewczynki, wykonany w drukarni na papierze w 1943 roku.
szczęśliwe, spokojne dzieci, wspólnie przeżywają radość czytania. Jedna z dziewczynek trzyma w rękach otwartą książkę i czyta, druga — ukazana z profilu — słucha. Niewątpliwie czytanie stanowi interesujący sposób
spę-21 h. kubica: Dzieci i młodzież w KL Auschwitz. w: Auschwitz 1940—1945. Węzłowe zagadnienia…, s. 192—193.
22 aPMa -B, Mat./1730, k.200, relacja lecha szawłowskiego.
23 h. kubica: Dzieci i młodzież w KL Auschwitz. w: Auschwitz 1940—1945. Węzłowe zagadnienia…, s. 201—203.
dzania czasu, jest ważnym elementem rozwoju osobowości dziecka, pozwala kształtować marzenia i wyobraźnię.
Motyw dziecka i lektury pojawia się również w barwnej akwareli wyko-nanej przez Mieczysława kościelniaka jako ozdobnik listu. artysta tworzył liczne prace o charakterze okolicznościowym. kartki i listy ozdabiał suge-stywnymi obrazkami. kolorowa akwarela Chłopiec z książką została wyko-nana w 1943 roku. chłopczyk spędza beztrosko czas, książka jest dla niego źródłem satysfakcji i przyjemności. list posiada datę 21 października 1943 roku i zawiera życzenia imieninowe, które ojciec przesyła synowi. autor listu zapewnia swe dziecko o miłości i dziękuje za pamięć o nim. treść listu wymownie koresponduje z akwarelą. ciepły charakter życzeń został ciekawie uzupełniony jasnym i słonecznym obrazkiem czytającego chłopca. Godny uwagi jest również nieduży ozdobnik Matka z dzieckiem z roku 1943, umiesz-czony na jednym z listów. odbitka miedziorytu ukazuje matkę i siedzącą na jej kolanach córeczkę, obie z zainteresowaniem czytają. Grafika, chociaż nie-wielka w rozmiarach, jest wymowna w treści. wskazuje na uczucia: miłość, troskę i więź łączącą matkę z dzieckiem. wyjątkowe chwile spędzone razem przy czytaniu są bezcenne, otwierają dziecko na świat, ludzi i na nie samo.
upewniają je o miłości najbliższych, pomagają wyzwolić się od negatyw-nych emocji. Grafika kościelniaka Matka z dzieckiem jaskrawo kontrastuje ze wspomnieniami Janiny kościuszkowej, więźniarki obozu, która wspomina:
„Jeżeli w czasie selekcji matka trzymała na rękach dziecko, to choć była młoda i zdrowa, szli oboje do krematorium”24. urocze, idealistyczne, liryczne obrazki dzieci, chociaż powstałe w obozowym koszmarze w latach 1942—
1943, są od niego dalekie i stanowią jedynie wytwór wyobraźni artysty.
Prace kościelniaka, wykonane na zasadzie zaprzeczenia rzeczywistości, podkreślają smutną prawdę dotyczącą dzieci — więźniów kl auschwitz.
są głosem sprzeciwu wobec tragedii najmłodszych. w twórczości obozowej książka w rękach dzieci nabiera szczególnego znaczenia, staje się wymow-nym znakiem nie tylko kultury, ale również człowieczeństwa, miłości ze strony rodziców, radości, spokoju, bezpieczeństwa, beztroski. skromny rysu-nek Ojciec i syn, wykonany na kartonie piórkiem i tuszem, ukazuje odmienną sytuację lektury. artysta w realistyczny i poruszający sposób zobrazował czy-tające dziecko. Pochylony nad synem ojciec, wsłuchuje się w czytany przez chłopca tekst, oboje są więźniami podobozu hitlerowskiego. synek siedzi tuż obok ojca, niewielkiego formatu książkę trzyma w dłoniach. wykonany z obserwacji rysunek powstał w 1945 roku w podobozie Melk, gdzie kościel-niak po ewakuacji z kl auschwitz spędził trzy tygodnie25. Jak wskazuje
24 J. kościuszkowa: Losy dzieci w obozie koncentracyjnym w Oświęcimiu. „Przegląd lekarski” 1961, nr 1a, s. 60.
25 J. kupiec: Cóż po nas pozostanie…? Życie i twórczość więźnia obozu Auschwitz Mieczysława Kościelniaka. oświęcim 2003, s. 25.
10 studia…
antoni siciński, były więzień oświęcimia, czytanie było stosunkowo mniej niebezpieczne w podobozach, w których ludzie znali się osobiście i mieli do siebie większe zaufanie26. obraz jest wyjątkowy, ponieważ ukazuje więcej niż tylko wspólne czytanie chłopca z ojcem. w ikonografii zgromadzonej w Państwowym Muzeum auschwitz -Birkenau wyróżniają się stworzone przez wspomnianego autora w roku 1944 portrety uśmiechniętych, ujętych w towa-rzystwie książek, młodych kobiet.
wykonany piórkiem i tuszem przez kościelniaka Portret siostry Jolanty, powstał w kl auschwitz na podstawie nielegalnie posiadanej fotografii27. Jolanta została sportretowana z profilu, w dłoniach trzyma książkę. Na jej twarzy rysuje się delikatny uśmiech, a pogodne oczy wpatrują się w dal.
z kolei Portret narzeczonej, wykonany tą samą techniką, obrazuje młodą kobietę ciekawie spoglądającą spod kapelusza w stronę artysty. ukochana malarza — irenka, właśnie przerwała lekturę książki, dłonią zaznaczyła nie-dokończony fragment tekstu. oba portrety wykonane z narażeniem życia są wyrazem i dowodem tęsknoty za najbliższymi, miłości do nich i przywiąza-nia. Beztroska, szczęście, tęsknota i wolność powiązane zostały z czytaniem.
książka, jako wyraz określonych treści symbolicznych, znalazła trwałe miejsce w kulturze. w europejskiej tradycji kulturowej od wieków stano-wiła symbol nauki, wiedzy i poznania. chrześcijaństwo ugruntowało uświę-cenie symboliki księgi — zbioru praw danych przez Boga, nauki chrystusa, mądrości Bożej28. Była źródłem wiary, prawdy objawionej, ostrzeżeniem przed zbłądzeniem29.
w twórczości obozowej kościelniaka słowo drukowane nabiera szczegól-nego, symbolicznego znaczenia. książka, lektura obecna w wielu dziełach artysty, jest znakiem innego świata — świata kultury i jej wartości — nie-obecnych w obozowej rzeczywistości. stanowi metaforę humanizmu. inte-resujący ze względu na kompozycję jest Autoportret z 1944 roku wykonany na papierze piórkiem i tuszem. artysta zobrazował siebie z otwartą książką, wymownym gestem podpiera głowę ręką, jego twarz wyraża spokój i zadumę.
z pewnością stworzenie własnego wizerunku wraz z książką dowodzi umi-łowania słowa drukowanego i szacunku do niego. autoportret sugeruje goto-wość artysty do zdobywania i przyswajania wiedzy. stanowi o przynależności do sfery kultury, związku z cywilizacją i wiedzą. Jest nadaniem sobie szcze-gólnego znaczenia, wyrazem sprzeciwu wobec zniewolenia ducha i intelektu.
Malarstwo portretowe stanowi wyjątkową formę przekazu artystycz-nego. Geneza portretu prawdopodobnie wiąże się z wierzeniami religijnymi.
26 a. sici ńsk i: Książka w Oświęcimiu…, s. 52—54.
27 J. kupiec: Cóż po nas pozostanie…? Życie i twórczość…, s. 55.
28 a. dzięcioł: Książka jako symbol w kulturze polskiej XVII wieku. warszawa 1997, s. 57.
29 ibidem, s. 146.
Magiczna funkcja wizerunku polegała na zapewnieniu człowiekowi istnie-nia w życiu pozagrobowym. ludzie od zaraistnie-nia dziejów podejmowali bowiem różne działania, by pamięć o nich, pozostawiony przez nich ślad trwały dłużej niż oni sami. utrwalenie wizerunku człowieka myślącego, czytają-cego, zwłaszcza w brutalnej i śmiercionośnej rzeczywistości obozów hitle-rowskich, nabierało głębszego znaczenia. dawało nie tylko poczucie
Magiczna funkcja wizerunku polegała na zapewnieniu człowiekowi istnie-nia w życiu pozagrobowym. ludzie od zaraistnie-nia dziejów podejmowali bowiem różne działania, by pamięć o nich, pozostawiony przez nich ślad trwały dłużej niż oni sami. utrwalenie wizerunku człowieka myślącego, czytają-cego, zwłaszcza w brutalnej i śmiercionośnej rzeczywistości obozów hitle-rowskich, nabierało głębszego znaczenia. dawało nie tylko poczucie