Uczestnik „Śród Literackich”, członek „Smorgonii”

„Środy Literackie” organizowano, m.in. z inicjatywy redaktora Witolda Hulewicza, kierownika programowego wileńskiej rozgłośni radiowej i odbywały się od 23 lutego 1927 r. do 6 czerwca 1939 pod patronatem oddziału Związku Zawodowego Literatów Polskich [ZZLP] w Wilnie. Był to rodzaj klubu, który scalał i podnosił

293 Tamże, s.16.

294 Tamże, s. 20-22.

295 Tamże, s. 18.

89

poziom elity kulturalnej miasta. Jego cotygodniowe, od października do maja, otwarte towarzyskie spotkania o charakterze literacko-artystycznym, stały się jedną z najważniejszych instytucji życia kulturalnego Wilna. W spotkaniach uczestniczyli wileńscy artyści, muzycy, aktorzy, fotograficy, podróżnicy, literaci, naukowcy zawodowo zajmujący się sztuką i literaturą oraz goście z Polski i zagranicy. „Środy Literackie” otwierały wileńskim twórcom okno na świat za pośrednictwem dyskusji gości biorących w nich udział oraz wygłaszanych referatów na temat najnowszych i najbardziej wartościowych zjawisk w literaturze. Tworzyły doskonałą platformę autoprezentacji i integracji środowiska literackiego. „Środy” utrzymywały kontakty z przedstawicielami wileńskiego teatru, uniwersytetu, Instytutu Europy Wschodniej i innych instytucji. Początkowo, dzięki użyczeniu przez dziekana Wydziału Sztuk Pięknych USB Ferdynanda Ruszczyca i Jerzego Remera lokalu biblioteki, wieczory klubowe odbywały się w Murach Bernardyńskich przy ul. Św. Anny, a następnie we własnej siedzibie przy Ostrobramskiej, w pomieszczeniach klasztoru pobazyliańskiego, w których więzieni byli filomaci i mieściła się słynna Cela Konrada.²⁹⁶. W ramach klubu organizowano również Środy białoruskie, karaimskie, litewskie, rosyjskie i żydowskie, poświęcone lokalnej twórczości tych środowisk²⁹⁷. Jako kresowa instytucja życia kulturalno-literackiego, przez cały okres swojego istnienia starała się zachowywać programową apolityczność. O personalnej obsadzie i tematyce poszczególnych Śród przesądzały wizyty w Wilnie gości z zewnątrz, różnego rodzaju rocznice, rezonans społeczny aktualnego wydarzenia artystycznego, kulturalnego, teatralnego itp. Wybór należał do demokratycznie wybieranego zarządu wileńskiego oddziału ZZLP, w którym liczący się głos przysługiwał ówczesnym autorytetom, jak: Ferdynand Ruszczyc, Marian Zdziechowski, Mieczysław Limanowski²⁹⁸, Stanisław Pigoń, Wanda

296 Umowna Cela Konrada, gdzie się odbywały słynne Środy Literackie znajdowała się w pobliżu Ostrej Bramy w jednym z pokoi na piętrze. W okresie międzywojennym polscy literaci wmurowali marmurową tablicę z inskrypcją w języku łacińskim: "Gustaw zmarł tu 1 listopada 1823 r. Tu narodził się Konrad 1 listopada 1823 r.".

297 Wśród zaproszonych prelegentów białoruskich, karaimskich, litewskich, rosyjskich i żydowskich byli:

Vytautas Bičiūnas, Antanas Valaitis, Seraja Szapszał; Dorofiej Bochan, Franciszek Olechnowicz, Jeronimas Cicėnas, Antoni Łuckiewicz, Stanisław Stankiewicz, Józef Albin Herbaczewski.

Zob. J. Hernik-Spalińska, Wileńskie Środy Literackie (1927-1939), Warszawa 1998, passim.

298 Warto wspomnieć, że M. Morelowskiego i M. Limanowskiego łączyła znajomość z okresu przymusowej deportacji w 1915 r. do Rosji. Spotykali się w siedzibie Domu Polskiego w Moskwie, gdzie byli zapraszani na organizowane regularnie (2-3 razy w tygodniu) odczyty i wykłady z różnych dziedzin.

Zob. K. Osińska, Polskie życie muzyczne w Moskwie (1915-1916), „Muzykalia” 2010, nr IX, z.1 rosyjski;

http://www.demusica.pl/?Pismo_Muzykalia:Muzykalia_IX%2FZeszyt_rosyjski_ [dostęp: 15.06.2016].

90

Dobaczewska, Witold Hulewicz, Tadeusz Łopalewski²⁹⁹, Manfred Kridl. Podobnego klubu kulturalno-artystycznego, wówczas nie posiadało bodaj żadne miasto polskie.

Pierwszy swój referat na wileńskiej „Środzie Literackiej” Marian Morelowski wygłosił 28 maja 1930 na temat Losy polskiego skarbca naukowego. „Kurier Wileński”

6 czerwca 1930 r. pisał – „szanowny prelegent udowodnił nam jasno, jak na dłoni, że zachowały się do dziś i istnieją w Polsce najautentyczniejsze na świecie 3 korony piastowskie, z których dwie prawie nienaruszone składają się na znany krzyż „zębaty”, przechowywany w skarbcu katedralnym na Wawelu, a trzecia, najzupełniejsza, zachowana do dziś w całej pełni, spoczywa w skarbcu katedry płockiej na srebrnej pokrywie czaszki św. Zygmunta, która to niezmiernie ceniona relikwia przysłana została za panowania Łokietka, czy raczej jego syna, do Polski jako dowód wielkiego faworu papieskiego”.³⁰⁰ Od tego momentu M. Morelowski był stałym bywalcem „Śród Literackich”, często występował w roli prelegenta. Wygłosił m.in. referat pt. Uroczystości stulecia niepodległości Belgii i „St. Wyspiańskiego – Noc listopadowa jako problem inscenizacyjno-dekoracyjny. Wykład był inspirowany przedstawieniem Nocy listopadowej Ferdynanda Ruszczyca” (premiera odbyła się w Teatrze Miejskim na Pohulance 2 listopada 1930). Wydarzenie zostało odnotowane w prasie ogólnopolskiej.

W trakcie prelekcji Morelowski zaprezentował przeźrocza z zakresu kostiumologii i historii teatru w renesansie i baroku³⁰¹. Aktywnie uczestniczył w „Środach”

poświęconym sprawom nie związanym z literaturą. Poruszano na nich zdarzenia szczególnie mu bliskie a bulwersujące ogół mieszkańców Wilna, takie jak np.: odkrycie grobów królewskich czy pomysł sprzedaży katedralnych tapiserii za granicę.

Nierzadko dyskusje rozpoczęte na „Środach Literackich”, zwłaszcza pod koniec lat trzydziestych i w czasie wojny, kontynuowane były na prywatnych spotkaniach w mieszkaniu M. Morelowskiego. „Często – jak wspomina syn Stanisław Morelowski – to mogło być raz w tygodniu, przychodzili do naszego mieszkania w Wilnie panowie, dobrzy znajomi ojca. Ja bardzo lubiłem przysłuchiwać się ich rozmowom, więc zakradałem się i chowałem pod kabinet tam gdzie te nóżki [autor wskazuje miejsce na fotografii]. A teraz kto tam przychodził i kogo ja pamiętam, więc przychodziło bardzo wiele osób : przychodził zawsze pan Jan Bułhak – twórca polskiej fotografiki,

299 Tadeusz Łopalewski brał udział w organizacji Śród Literackich, sam był ich gościem i bohaterem;

redagował też (do numeru czwartego z 1936 r.) kwartalnik „Środy Literackie”. Zob.: H. Stankiewicz-Mordas, Droga do Wilna. Tadeusz Łopalewski w życiu kulturalno-literackim Wilna (1923-1945), Warszawa, 2009.

300 A. A. Bajor, op. cit.

301 Tamże.

91

przychodził Jan Hoppen wspaniały człowiek, […] przychodził także Bronisław Jamontt znany artysta, on pięknie malował akwarelami zaułki wileńskie, a ja go pamiętam od takiej trochę anegdotycznej strony mianowicie jak pan Jamontt przychodził na te spotkania co tydzień to miał taki nawyk, że na pudełkach od papierosów z tyłu jedna strona była czysta, on brał ten ustnik od papierosa, maczał go w atramencie i rysował na tym. Potem Tymon Niesiołowski, z którego rodziną byłem w bliższych stosunkach dlatego, że rodzice się przyjaźnili. Niesiołowscy mieszkali w dużej oficynie na ul. Zamkowej, na marginesie było to mieszkanie, w którym przez okno piorun trafił pana Augusta Bécu kiedy tam mieszkał. W tym mieszkaniu mieszkał razem z panem Bécu Juliusz Słowacki razem z matką. Bywał także prof. Kazimierz Pelczar, z którego rodziną rodzice byli bardzo zaprzyjaźnieni Te cotygodniowe spotkania to były głównie rozmowy o sprawach dotyczących kultury, sztuki i polityki. Była to wymiana poglądów przy kawie, zwłaszcza że sytuacja polityczna w przededniu wojny i w jej trakcie była bardzo dynamiczna. Nie były to w żadnym wypadku spotkania naukowe.”³⁰²

Międzywojenne Wilno było również ośrodkiem ożywionego życia towarzyskiego artystów, działaczy kulturalnych i naukowców, zwłaszcza z Uniwersytetu Stefana Batorego. Przejawem tego było powołanie do życia, przez Radę Wileńskich Zrzeszeń Artystycznych, tzw. Erwuzę³⁰³, elitarnego towarzysko-artystycznego klubu dyskusyjnego „Smorgonia”. Nazwą swą klub nawiązywał do zdominowanego przez Cyganów centrum tresury niedźwiedzi, zlokalizowanego w Smorgonie w powiecie oszmiańskim w XVI i XVII w., który został zlikwidowany podczas powstania listopadowego. Tresowane niedźwiedzie były przez Romów wykorzystywane między innymi do popisów cyrkowych.³⁰⁴

Klub „Smorgonia” organizował wieczory kabaretowe w siedzibie Wileńskiego Oddziału Związku Literatów Polskich przy Ostrobramskiej, gdzie odbywały się „Środy

302 M. Morelowski utrzymywał kontakty z większością wymienionych osób także po wojnie, o czym świadczy zachowana, w Dziale Rękopisów Zakładu Narodowego im. Ossolińskich, liczna korespondencja. Listy Bronisława Jamontta, zwyczajem ich autora, zdobione były miniaturami pejzaży (il. 19). Relacja z rozmowy z Stanisławem Morelowskim 18 luty 2018r. we Wrocławiu. Nagrania w posiadaniu autora.

303 Erwuza —Rada Wileńskich Zrzeszeń Artystycznych, skupiająca 9 organizacji kulturalno-artystycznych, między innymi - Związek Literatów Polskich w Wilnie, Wileńskie Towarzystwo Filharmoniczne, Towarzystwo Muzyki Współczesnej, dwie organizacje Związku Artystów Scen Polskich, Wileńskie Towarzystwo Artystów Plastyków i inne. W skład wybranego prezydium weszli:

Ludomir Sleńdziński - prezes, Witold Hulewicz - pierwszy wiceprezes, Adam Wyleżyński - drugi wiceprezes, Tadeusz Szeligowski sekretarz generalny, Stanisław Węsławski – skarbnik. Jednym z najważniejszych celów "Erwuzy" było przybliżanie i popularyzowanie dawnych i bardzo bogatych tradycji kulturalnych Wilna. Zob. J. Poklewski, op. cit., s. 52.

304 [b. aut.], Akademia Smorgońska. Romopedia – Internetowa Encyklopedia,

http://romopedia.pl/index.php?title=Akademia_Smorgo%C5%84ska [dostęp: 22.08.2019]

92

Literackie”. Satyry, wiersze, fraszki, parodie i piosenki okolicznościowe prezentowali, przy akompaniamencie muzycznym Tadeusza Szeligowskiego, twórcy tekstów lub aktorzy, wywołując salwy śmiechu zgromadzonych na Sali i przy radioodbiornikach, jako że spotkania transmitowała rozgłośnia wileńska. ”Klub „Smorgonia” zorganizował w ciągu roku osiemnaście zebrań towarzyskich, które odbywały się w soboty wieczorem”³⁰⁵. Członkowie klubu uzyskiwali tytuł cygana i stanowili bandę cyganów³⁰⁶, stali zaś bywalcy mogli z czasem osiągnąć godność niedźwiedzi.

W nowo powstałym klubie stałymi bywalcami byli, według listy z 1 kwietnia 1933 r., Morelowscy³⁰⁷. „Uchwałą prezydium Rady Wileńskich Zrzeszeń Artystycznych i Zarządu „Smorgonii” powziętą na posiedzeniu 20 lutego 1933 r., a wykonaną na otwarciu klubu „Smorgonia” 1 IV 1933, M. Morelowski został powołany do „Bandy Cyganów”³⁰⁸. Z okresu działalności klubu przetrwał o nim żartobliwy wiersz:

MARIAN MORELOWSKI

(melodia: O mój rozmarynie…)

O mój Morelowski, rozwijaj się! (bis) Pójdę do Wydziału,

Strachu tam niemało, Bo pytam się.

A gdy mi odpowie: Nie umiem nic – (bis) Pójdę ja do krypty

Badać prochu szczypty, Nie jestem fryc.

Była Cavalleria Gobeliniana, Zagrożona seria – leć do Mariana!

Opisałem zbiory

Niczym pan komornik –

305 S. Lorentz, op. cit., s. 128.

306 "Banda Cyganów" była 35 osobową grupą uznanych wileńskich literatów, muzyków, aktorów i plastyków, w gronie których byli min: rzeźbiarz - B. Bałzukiewicz, malarze - L. Sleńdziński, M. Rouba, J. Hoppen, B. Jamontt, K. Kwiatkowski, T. Niesiołowski, architekci - J. Borowski, S. Narębski oraz historycy sztuki - S. Lorentz i M. Morelowski. Zob. A. Hendzel-Andreew, Czwarta część rozważań nad

"Dziennikiem" Ferdynanda Ruszczyca, „Ananke” 2001, nr 3 (29), s. 13.

307 Tamże, s. 132.

308 Tamże, s. 131. Określenie „Banda Cyganów” użył W. Hulewicz na przemówieniu inauguracyjnym w klubie „Smorgonia” w dniu 1 kwietnia 1933 r.: […] że to niby tu się Cyganie zbierać mają i Niedźwiedzie tańczyć.

93 Wilno znów je ma!³⁰⁹

Ten zabawny utwór wskazuję że zebrania miały charakter towarzyski, a ich bywalców charakteryzowało poczucie humoru. Cykliczność spotkań świadczyła o prężnej działalności klubu i dużej popularności „Smorgonii”.