Wileńska działalność naukowa, społeczno-kulturalna i oświatowa Mariana Morelowskiego w latach 1930–1945 oświatowa Mariana Morelowskiego w latach 1930–1945

Okres aktywności Mariana Morelowskiego w Wilnie, prócz intensywnej działalności naukowej i akademickiej, wyróżniał się także dużym zaangażowaniem w pracę społeczną. M. Morelowski prowadził działalność w zakresie organizowania ruchu naukowego w dziedzinie historii sztuki na terenie Wilna. Wygłaszał szereg odczytów popularyzujących wiedzę o sztuce w różnych wileńskich organizacjach m.in.:

w Związku Pracy Obywatelskiej Kobiet, w Stowarzyszeniu Oświatowym i Przysposobienia Wojskowego Pocztowców, na kursach szkolących przewodników po zabytkach Wilna. Dzięki swojemu zaangażowaniu zdobył uznanie zarówno w środowisku naukowym, jak i w szerokich kręgach wileńskiego społeczeństwa.

Zasiadał w wielu stowarzyszeniach i organizacjach oświatowych i kulturalnych Wilna.

Był przewodniczącym Komisji artystyczno-historycznej ratowania Katedry Wileńskiej, członkiem Wojewódzkiej Komisji Konserwatorskiej²²³, członkiem Miejskiej komisji restaurowania zabytkowego gmachu ratusza, członkiem i wiceprezesem Społecznej Komisji Urbanistycznej, członkiem „Komisji Odbudowy kość. Po-Trynitarskiego na Antokolu w Wilnie”²²⁴, przewodniczącym Akademickiej Komisji tablic pamiątkowych dla mężów zasłużonych około Wilna w ubiegłych wiekach, członkiem zarządu wykładów powszechnych Uniwersytetu Stefana Batorego, członkiem Państwowej

222 A. A. Bajor, Profesor Marian Morelowski, wilnianin z wyboru, Wilno 2015,

http://www.magwil.lt/archiwum/archiwum/2003/mww8/Rug11.htm [dostęp: 20.08.2019].

223 22 listopada 1933 r. na wniosek Ministerstwa została powołana przez Wojewodę współdziałająca z konserwatorem wojewódzkim stała Okręgowa Komisja Konserwatorska. Jej członkami zostali:

Ferdynand Ruszczyc, Ludomir Śledziński, Marian Morelowski, Piotr Śledziewski, Michał Brensztejn, Jerzy Hoppen, Stefan Narębski, Jan Borowski. Wojewoda nowogródzki delegował do Komisji inż. Józefa Żmigrodzkiego. Zob. A. Kowalczykowa, Konserwator Stanisław Lorentz na wileńszczyźnie – przyczynek,

„Acta Academiae Artium Vilnensis”, 2003, nr 29, s. 132; Zob. Dokument powołania M. Morelowskiego na członka okręgowej Komisji Konserwatorskiej w Wilnie, ZNODR. sygn. 14922/II, T. 107, k. 231.

224 ZNODR. sygn. 14907/III, T. 92, k. 173.

71

Komisji Egzaminacyjnej dla Kandydatów na Nauczycieli Szkół Średnich²²⁵, członkiem zarządu Związku Propagandy Turystycznej Ziemi Wileńskiej²²⁶, członkiem zarządu Towarzystwa Kultury Artystycznej Wilna, przewodniczącym Sekcji Programowej Komitetu pogrzebu serca marszałka, sekretarzem Wileńskiego Komitetu Ochrony Kościołów i Pomników Historycznych²²⁷, ekspertem Muzeum Miejskiego²²⁸, referentem do spraw ochrony zabytków w Wilnie²²⁹ wiceprezesem I Wydziału i członkiem Zarządu Wileńskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk oraz przewodniczącym Sekcji Historii Sztuki tego Towarzystwa. Ponadto M. Morelowski był członkiem Komisji Historii Sztuki Polskiej Akademii Umiejętności. W kwietniu 1939 r. rozpoczął organizowanie Koła Przyjaciół Polskiego Instytutu Współpracy z Zagranicą w Wilnie²³⁰, lecz z uwagi na wojnę Koło nie rozwinęło swojej działalności.

W 1938 r. M. Morelowski, na zaproszenie prezesa instytutu propagandy sztuki Bohdana Pniewskiego, wszedł w skład Komitetu Organizacyjnego wystawy Sztuka tkacka w Polsce dawna i współczesna. Jednocześnie wzbogacił wystawę o zabytkowe tkaniny polskie ze swojej kolekcji²³¹. W 1935 r. mianowany został korespondentem Królewskiej Akademii Archeologii w Antwerpii, a gratulacje z tego powodu złożył mu sam Konsul R. P. Maksymilian Gajdziński²³².

W przeszło piętnastoletnim życiu i pracy M. Morelowskiego w Wilnie istotne znaczenie miała praca naukowa. Biorąc po uwagę ile czasu poświęcał pracy dydaktycznej na Uniwersytecie Stefana Batorego, aktywnemu uczestnictwu w szeregu

225 Decyzją Ministerstwa Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego Marian Morelowski został powołany na stanowisko egzaminatora w zakresie rysunków i wiedzy z historii sztuki na okres od 18 marca 1937 r. do końca czerwca 1940 r. ZNODR. sygn. 14907/III, T. 92, k. 133.

226 Oddział Wileński P. T. K. zorganizował w październiku 1932 r. Koło Miłośników Wilna i Wileńszczyzny, jako Wileńskie Koło Sekcji Propagandy i Ochrony Swojszczyzny. Do prezydium Koła Miłośników Wilna i Wileńszczyzny powołano: dr. Stanisława Lorentza, prof. Marię Znamierowską -Priifferową, Stanisława Narębskiego, prof. Jana Bułhaka, Jerzego Hoppena i prof. Mariana Morelowskiego. A. Janowski [red.], Tygodnik krajoznawczy ilustrowany, „Ziemia”, 1933, nr 1, s. 20.

227 W dniu 11 września 1939 r. na zebraniu Wileńskiego Komitetu Ochrony Kościołów i Pomników Historycznych wybrano zarząd. Jego prezesem został ks. biskup Kazimierz Michalkiewicz, wiceprezesem - wileński konserwator zabytków Witold Kieszkowski, zaś sekretarzem prof. Marian Morelowski, który zajmował się zbieraniem środków na zabezpieczenie zabytków wileńskich.

Zob. A. Srebrakowski, Udział członków społeczności akademickiej Uniwersytetu Stefana Batorego w podziemiu niepodległościowym na Wileńszczyźnie, [w:] G. Kowal, W. Kucharski (red.), Nie tylko walka... Żołnierze Armii Krajowej w powojennym Wrocławiu i na Dolnym Śląsku, Wrocław 2010, s. 57.

228 Funkcję tę pełnił w latach 1931–1941. Zob. M. Karpowicz, Marian Morelowski (1884–1963), „Acta Baltico-Slavica” 1965, s. 518.

229 Funkcję pełnił w latach 1944–1945. Zob. A. A. Bajor, op. cit.

230 ZNODR. sygn. 14915/II, T. 100, k. 173.

231 T. Mańkowski, Sztuka tkacka w Polsce dawna i współczesna : katalog wystawy : VII-X 1938, Warszawa 1938, s. 23-24.

232 ZNODR. sygn. 14907/III, T. 92, k. 241.

72

organizacjach, komisjach, kongresach krajowych i zagranicznych²³³ oraz społecznemu udziałowi w życiu Wilna, może zdumiewać fakt, że był autorem kilku obszernych i wielu krótszych rozpraw naukowych, a także referatów, recenzji i artykułów prasowych zwłaszcza, że gromadzenie materiałów wymagało wówczas szeregu czasochłonnych czynności tj. zakupu (il. 10) bądź wypożyczenia publikacji rodzimych i obcych za pośrednictwem poczty, bibliotek czy prywatnych kontaktów²³⁴. Tak samo czasochłonna była wymiana doświadczeń i konsultacje z autorami innych prac.

W efekcie prowadził bardzo bogatą korespondencję naukową. M. Morelowski utrzymywał kontakty ze znanymi europejskimi historykami sztuki. Często powoływał się na ich prace, również często był przez nich cytowany.

Z najważniejszych obszernych rozpraw autora z lat 1930–1940 należy wymienić w szczególności Odkrycia wileńskie, Drzwi gnieźnieńskie, Rotunda Feliksa i Adaukta na Wawelu a Kaplica Suzinów w Wilnie, Zarysy syntetyczne sztuki wileńskiej od gotyku do neoklasycyzmu, Ferdynand Ruszczyc: sa vie, et son oeuvre, Le tapissier Pasquier Grenier et l'église Saint-Quentin à Tournai, dans Revue belge d'archéologie et d'histoire de l'art, Znaczenie baroku wileńskiego XVIII w, oraz szereg krótszych przeważnie dotyczących sztuki w Wilnie, a zwłaszcza kościołów św. Anny, św. Teresy, św. Piotra i Pawła, kaplicy św. Kazimierza, Bramy Subocz, dekoracji i organów kościoła św. Ducha i innych²³⁵.

M. Morelowski wprowadził nowe ustalenia naukowe dotyczące sztuki wileńskiej. Na podstawie materiału porównawczego wykazał m.in., że kościół św. Teresy i św. Michała oraz kaplica św. Kazimierza nie zdradzają wpływów architektury niderlandzkiej i podważył tezę o zasługach architektonicznych Holendra Petera Danckersta de Ry. Wykazał, że nie on był architektem, lecz Constantin Tencalla, budowniczy nadworny Władysława IV. Koncepcję tę potwierdziły kilka lat później badania konserwatora Witolda Kieszkowskiego w Berlińskim Archiwum Państwowym, który odkrył wśród archiwaliów wywiezionych z Polski rachunki i akta budowy kaplicy

233 Uczestniczył z odczytami w Kongresach historycznych lub przyjeżdżał na specjalne zaproszenia, m. in. do Brukseli, Sztokcholmu, Sofii, Antwerpii, Louvan. ZNODR, sygn. 14823/II, T. 8, k. 330–331.

234 Wiele potrzebnych materiałów, w postaci rozpraw, czasopism artykułów, M. Morelowski zamawiał za granicą za pośrednictwem Biblioteki Uniwersytetu Stefana Batorego. Świadczą o tym dokumenty przechowywane w dziale rękopisów. Jest to w większości korespondencja M. Morelowskiego prowadzona z dyrektorem biblioteki Adamem Łysakowskim. Dokumenty zawierają tytuły zamawianych materiałów oraz rachunki dotyczące kosztów ich zakupów bądź wypożyczenia w europejskich bibliotekach i instytucjach naukowych. Kopie tych dokumentów są w posiadaniu autora, dzięki uprzejmości Dyrekcji Biblioteki Uniwersyteckiej w Wilnie , gdzie zostały odbyte kwerendy naukowo-badawcze.

235 M. Walicki, op. cit., s.2 40-243.

73

św. Kazimierza wskazujące, że jej architektem był C. Tencalla. Ponadto wykazał północno-włoskie, a nie rzymskie źródła sztuki barokowej Wilna związane ze szkołą Carlonich w dekoracji oraz Borroniego, Guariniego, Juvarry i Bibbienów w architekturze i dekoracji.²³⁶

Dwa obszerne opracowania M. Morelowski poświęcił sztuce ludowej ludności ziemi wileńskiej Wołynia i Polesia. Osobno w „Roczniku wołyńskim” (1938) i uprzednio w roczniku naukowym karaimów wileńskich „Myśl karaimska” (1934), ogłosił Hafty ludowe Wołynia i Tkaniny karaimskie a sprawa pochodzenia Karaimów krymskich i polskich, w których wykazał, że ornamentyka ludowa w omawianym zakresie przynależy do olbrzymiej prowincji artystycznej rozciągającej się między środkowo-północną Szwecją, Finlandią, krajami nadbałtyckimi, terenami wschodnimi osiedlenia Mazurów, północną Rosją, zachodnio-północną Syberią i Turkiestanem, a na jej geometryzujący styl miały ogromny wpływ migracje ludów pochodzenia ugrofińskiego i Turkiestanu. Rozprawa druga spotkała się z pochlebną recenzją Louisa Stroobanta w brukselskim wydawnictwie naukowym „De Brabantsche Folklore”

kierowanym przez wybitnego etnologa Alberta Marinusa²³⁷.

Prace M. Morelowskiego dotyczące Wilna, Gniezna i Trok doczekały się również uznania prof. Pierra Francastela w roczniku naukowym paryskiego instytutu slawistycznego „Revue des études slaves”²³⁸, konserwatora i kustosza Biblioteki Narodowej w Paryżu Emila Van Moé w „Bibliothèque de l'école des chartes”²³⁹, Paulla Rollanda, znanego mediewisty i sekretarza generalnego Belgijskiej Królewskiej Akademii archeologii w „Revue belge d'archéologie et d'histoire de l'art”, prof. Felixa Rousseau, historyka i kuratora Archiwum Państwowego w Namur, jednego z głównych badaczy cywilizacji leodyjskiej w „Revue belge de Philologie et d'Histoire”²⁴⁰.

Profesor Uniwersytetu Fryderyka Wilhelma w Berlinie, wybitny niemiecki historyk sztuki Heinrich Goldschmidt, upoważnił M. Morelowskiego do ogłoszenia w III tomie Prac Sekcji Historii Sztuki, jego dwóch listów, w których wycofuje się ze

236 M. Morelowski, Odkrycia wileńskie. Znaczenie prac około wskrzeszenia wileńskich pomników historji i sztuki,, „Alma Mater Vilnensis” Wilno 1932, Z. 10, s.54; M. Morelowski, Zagadnienie twórcy kaplicy św. Kazimierza i kośc. św. Teresy w Wilnie, a Constantino Tencalla, projektodawca kolumny Zygmunta III w Warszawie,” Prace Sekcji Historii Sztuki”, tom II, Wilno 1935, s. 302-303.

237 L. Stroobant, Morelowski Marian, Hafty lodowe Wolynia, „De Brabantsche Folklore”, Bruxelles 1938/9, nr 103-108, s. 479-480.

238 P. Francastel, Les relations artistiques entre la Pologne et la France, Paris 1937, s. 189-199.

239 E. Moé, [brak tytułu],” Bibliothèque de l'école des chartes”, Paris 1935/36, T. XCVI, s. 396-397.

240 ZNODR. sygn.14516/III, T. 1, k. 337- 339.

74

swych poprzednich poglądów dotyczących drzwi gnieźnieńskich, przyznając absolutną rację tezom M. Morelowskiego²⁴¹.

Ponadto w latach 1930–1938 ukazały się pełne aprobaty recenzje prac M. Morelowskiego w wydawnictwie naukowym „Bulletin des Musées Royaux d’art et d’Histoire” w Brukseli pióra wybitnych historyków sztuki Luciena Cricka, Marthe Crick-Kuntziger, Henriego Nicaise’a, oraz w „Revue d'Histoire Ecclésiastique” ks. prof.

Pierre’a Davida. Słowa uznania wyrazili także sekretarz naukowy Akademii Nauk w Arras Jean Lestocquoy i członek Królewskiej Akademii Archeologicznej w Belgii Joseph de Borchgrave d'Altena.²⁴² Za prace dotyczące historii sztuki Francji, Belgii, Holandii i Polski M. Morelowski otrzymał Legię Honorową²⁴³, najwyższe odznaczenie nadawane przez państwo francuskie oraz Krzyż Oficerski Orderu Leopolda, najwyższy i najstarszy order Królestwa Belgii (il. 11). W 1936 r. Jean Lestocqucy nominował M. Morelowskiego na członka Akademii Nauk w Arras. W tym samym roku został także członkiem Królewskiej Akademii Archeologii w Antwerpii²⁴⁴.

Kilkanaście razy także cytował M. Morelowskiego oraz powoływał się na niepublikowane wcześniej badania jego autorstwa dotyczące polskich tapiserii, Heinrich Göbel²⁴⁵. Naukowcy prowadzili ze sobą przez wiele lat bogatą korespondencję²⁴⁶. Pozostając przy temacie ich wzajemnych kontaktów warto wspomnieć o nieznanym fakcie dotyczącym prawdopodobnie ostatniego listu H. Göbela do M. Morelowskiego. Po wojnie, w sierpniu 1946 r. H. Göbel skontaktował się z Marthe Crick-Kuntziger. Z jego pisma dowiadujemy się, że zmuszony do natychmiastowej ewakuacji z Kołobrzegu²⁴⁷ stracił cały dobytek w tym zbiory kolekcjonerskie, bibliotekę, wszystkie fotografie dotyczące nowego opracowania Wandteppiche w postaci syntetycznego tomu dotyczącego historii tapiserii i inne

241 M. Morelowski, Zdanie prof. A. Goldschmita o tezie dotyczącej leodyjskości drzwi gnieźnieńskich, [w:] Prace Wileńskiej Sekcji Historii Sztuki Towarzystwa Przyjaciół Nauk, 1939, t.III, s. 297-300.

242ZNODR. sygn.14516/III, T. 1, k. 217.

243 O Legię Honorową dla M. Morelowskiego wnioskowali: ambasador Francji w Warszawie i Léon Noël i Jean Verrier francuski archiwista-paleograf, Generalny Inspektor Zabytków.

244 ZNODR. sygn. 14817/III, k. 341.

245 Tamże, k. 41–43. W liście z 24.XI.1931 r. H. Göbel wyraził opinię na temat wartości rekopisu M. Morelowskiego, który na prośbę od niego otrzymał. Wybrane fragmenty pracy M. Morelowskiego zamieścił w III tomie Wandteppiche. Die Germanischen und Slawischen Länder, Leipzig.

246 ZNODR, sygn. 14904/III, T 89, k. 7–46.

247 H. Göbel w 1910 r. wygrał w Dreźnie konkurs architektoniczny na projekt dużego budynku zamkowego i otrzymał kilka propozycji pracy. Skorzystał z jednej z nich i zamieszkał i w Kolberg (Kołobrzegu). Do 1939 r. zajmował stanowisko architekta i urbanisty miejskiego a następnie tymczasowego burmistrza. Pod jego kierunkiem wzniesiono wiele nowych budynków, takich jak szkoły, biblioteka, basen i kilka budynków socjalnych, a także odrestaurowano ratusz. Kilka jego budynków przetrwało wojnę.

75

publikacje, które zamierzał wykorzystać w przyszłości, a także fotografie i rękopisy do przygotowywanej rozprawy dotyczącej francuskich brązów od XVII do XIX w.

W Hamburgu, gdzie zamieszkał wraz z rodziną, bezskutecznie ubiegał się o emeryturę, gdyż jak donosił nie wypłacano emerytur zbiegom ze wschodnich prowincji Niemiec.

Ponadto był posądzany o przynależność do NSDAP lub innej organizacji nazistowskiej.

On sam temu zaprzeczał, twierdził że za odmowę współpracy wszczęto przeciwko niemu w 1933 r. procedurę dyscyplinarną mającą na celu usunięcie go ze stanowiska.

Jednak fakty tego nie potwierdzają. Syn Göbela Oswald w lipcu 1933 r. był świadkiem spotkania ojca z feldmarszałkiem Hermannem Göringem. Tematem ich prywatnej rozmowy były zainteresowania Göringa sztuką w szczególności tapiseriami.

Przypuszcza się, że Göring mógł korzystać z fachowej wiedzy Göbela w 1939 r. przy konfiskacie serii tapiserii z Muzeum Historii Sztuki w Wiedniu do swojej rezydencji w Karinhall, czym Göbel zyskał duży szacunek Göringa i bez problemów objął w czasie wojny stanowisko tymczasowego burmistrza Kołobrzegu. W Hamburgu starał się o powrót na stanowisko naukowe. H. Göbel prosił Marthe Crick-Kunziger o informacje dotyczące M. Morelowskiego. Można przypuszczać, że tą drogą uzyskał adres M. Morelowskiego, do którego wystosował list z prośbą o potwierdzenie jego zasług naukowych i współpracy z polskimi historykami sztuki²⁴⁸. W toku badań nie udało się ustalić czy M. Morelowski odpowiedział na jego prośbę. Wiadomym jednak jest, że H. Göbel dostał pracę, w niepełnym wymiarze godzin, w muzeum w Hamburgu, zmarł w tym mieście 26 lutego 1951 r.²⁴⁹