Uprawnienia i powinności fiskalne nobiles

Silny wpływ na rozwój księstwa głogowskiego miało życie gospodarcze, zwłaszcza że od czasów zawarcia ogólnośląskiej „ugody monetarnej”

w 1505 r. istniały charakterystyczne podstawy do rozwoju ekonomiki

134 M. K a m l e r , Folwark szlachecki w Wielkopolsce w latach 1580-1655, Warszawa 1976, s. 146.

135 APW, Depozyt miasta Zielona Góra, Rep. 132 a., sygn. 22, Historia Śląska, red.

K. Maleczyński, t. 1, , s. 234.

136 K. M a t w i j o w s k i , Stosunki kulturalne polsko-austriackie w XVII wieku (drogi prze-nikania wzajemnych wpływów), [w:] Kultura polska a europejska, red. M. Bogucka, J. Kawec-ki, Warszawa 1987, s. 249.

137 SRS, t. 3, Breslau 1847, s. 142.

138 Zygmunt Jagiellończyk poinformował przebywającego na jego dworze Hansa von Rechenberg o możliwości zamiany ośrodka polskiego handlu z Wrocławia na Gło-gów. Nadane Wrocławiowi przez Władysława II wyłącznego prawa składu nie było bowiem korzystne dla handlu kupców koronnych, gdyż ograniczało ich pole manewru i podwyższało koszty przewozu: M. M o r g e n b e s s e r , Geschichte Schlesiens, Breslau 1833, s. 193-194; A. S i m s c h , Die Handelsbeziehungen zwischen Nürnberg und Posen im eur-opäischen Wirtschaftsverkehr des 15. Jahrhunderts, [b.m.w.] 1970; K.A. M e n z e l , Geschichte Schlesiens, t. 1, Breslau 1808-1810, s. 257.

stwa¹³⁹. Nową politykę pieniężną przyniosła jednak dopiero epoka Ferdy-nanda I, który przeprowadził wiele działań mających na celu ujednolicenie ekonomicznych struktur Śląska oraz przyspieszenie rozwoju gospodarcze-go. Jedną z istotniejszych zmian pozostaje wprowadzenie obowiązującego w krajach dziedzicznych od 1561 r. porządku monetarnego¹⁴⁰. Niestety, zjawiska inflacyjne zapoczątkowane fluktuacją z lat 1618-1624 przyspieszy-ły ponowne bicie tzw. pieniądza lekkiego i dopiero oficjalnym patentem cesarskim z 1698 r. ponownie ustalono siłę płatniczą poszczególnych jedno-stek. W okresie XVI-XVII w. uproszczono tym samym różnorodność mo-net¹⁴¹.

Szlachta na Śląsku miała podobnie jak szlachta w Marchii Brandenbur-skiej czy na Morawach, wolność celną od przewozu swych produktów dro-gami wodnymi i lądowymi¹⁴². Uzyskiwała dochody celne od transportu rzecznego nakładane na dzierżawionych komorach rzecznych bądź myta prywatne pobierane przy przekraczaniu mostów. Opłaty były też pobierane przy przekraczaniu granic majątków, w miastach i miasteczkach prywat-nych. Ponadto szlachta była powoływana na urzędy, które miały za zadanie weryfikować pobieranie ceł na lądzie. Ustawa z 1738 r. regulowała taksy przewozowe lądowe i rzeczne. Dokument potwierdzał działalność urzęd-ników powołanych do poboru cła w księstwie głogowskim, a reprezentują-cych Urząd Celny. Dokument wyszczególnił wysokość myta w dobrach majoratu Schönaichów, które pobierano podług tzw. małej taryfy (do 2 krj.

od wozu). Podobnej wysokości opłaty pobierano w prywatnych Bytomiu Odrzańskim, Sławie, Gaworzycach, Nowym Miasteczku, podzielonogór-skiej Świdnicy oraz królewskich Polkowicach, w Głogowie liczono je w taryfie wysokiej (do 4 krj.), natomiast w innych miastach weichbildowych po średniej (do 3 krj.). Ostatecznie jego wysokość była uzależniona od

139 Z. W o j c i e c h o w s k i , Zygmunt Stary, Warszawa 1946, s. 17.

140 Cyrkulacja pieniądza psutego w obiegu monetarnym była elementem wtórnym polityki ekonomicznej państwa habsburskiego: A. P o p i o ł - S z y m a ń s k a , Poglądy mone-tarne w Polce od XV do XVIII wieku, Poznań 1978, s. 15. Prawa mennicze w księstwie gło-gowskim posiadały Głogów, oraz Góra. Góra jeszcze w 1500 r. podkreślała swoje stare prawo do bicia monety w tutejszej mennicy, które traktowała jako specjalny przywilej:

„Gora [...], que sola suum et pecuniarem habet nummum”, cyt.: CDS, t. 23, s. 49 oraz SRS, t. 17, s. 22.

141 H. P a l m , Nachträgliches zur Geschichte der Münzwirren in Schlesien, SP, 8: 1866, s. 477480; F. Friedensburg, Die Münze in der Kulturgeschichte, Berlin 1909, s. 61; F. M i n s -b e r g , op. cit., t. 2, s. 134.

142 F. F ö r s t e r , Ausführliches Handbuch der Geschichte, Geographie und Statistik des Preußischen Reichs, t. 3, Berlin 1822, s. 202.

dzaju transportu, przewożonych towarów oraz liczby koni w zaprzęgu¹⁴³. Szlachcie otworzono również możliwość dzierżawy ceł w miastach królew-skich. Przykładowo Hans von Looß z racji sprawowanego starostwa gło-gowskiego (1619-1623), dzierżawił cło z mostu głogło-gowskiego na Odrze, w wysokości 2400 gld. węgierskich rocznie¹⁴⁴.

O jakie profity konkurowano, mówią wysokości stawek celnych. Za możliwość handlu w mieście oraz na terenie przedmieść zielonogórskich dzierżawca Pfandschillingu nakładał opłatę 6 halerzy (hal.) w dniu św. Je-rzego, a w okresie od dnia św. Jerzego do dnia św. Michała – 3 hal. Woło-wina i wieprzoWoło-wina były oclone na 2 hal. od sztuki, 100 sztuk ryb – 15 hal., kamień wełny importowanej (24 funty) – 3 hal., i rodzimej – 3 gr. za cały ładunek konny. Wyszczególniono też opłaty od sukna zagranicznego, która wynosiła 2 hal. od sztuki, sukno głogowskie szacowano już w groszach od ładunku konnego. Od baryłki śledzi, miodu, tranu rybiego oraz ćwiartki wina płacono 4 hal., natomiast od beczki kramarskiej – 3 hal., za tuzin ćwie-ków stalowych – 2 hal.¹⁴⁵

Szlachta wdawała się też w konflikty z miastami na tle pobieranych ceł.

Negatywne reakcje budziły wszelkie próby nakładania nowych ceł czy ich nieprawny pobór. Przedmiotem konfliktu Żagania i Zielonej Góry, jaki prowadzili w latach 1617-1660 Kittlitzowie, były roszczenia rodziny do po-bierania cła z posiadanych przez nią dóbr świdnickich, co skomplikowałoby pozycje miast¹⁴⁶. Podobne spory prowadziły rodziny von Nassau, von Lüttwitz, von Kottwitz i von Rottkirch z Głogowem w latach 1713, 1717 i 1729. O ile jednak Głogów miał niepodważalną pozycję centrum handlowe-go, o tyle przykładowo Zielona Góra, przynajmniej w początku XVI w., odczuwała zagrożenie Świdnicy i aspiracje jej właścicieli. Innym pomysłem na powiększenie dochodów było pobieranie myta od przekraczających gra-nice majątków szlacheckich kupców. Długotrwały proces na tym tle toczyła stolica księstwa z Christopherem von Kalckreuth w latach 1717-1718,

143 E. von M ö l l e r , Schlesische Edicten-Sammlung enthaltend die noch anwendbaren pro-vinciellen Gesetze aus der Brachvogel’schen, der Arnold’schen und der Korn’schen Edic-ten=Sammlung, Breslau 1866, s. 3-12.

144 F. M i n s b e r g , op. cit., t. 2, s. 73.

145 H. S c h m i d t , Geschichte der Stadt Grünberg, Schlesien, Grünberg 1922, s. 243-249;

F. O h n e s o r g e , Zur Quellenkunde der Geschichte von Grünberg in Schlesien, [w:] Festschrift zur Feier des fünfzigjährigen Bestehens Friedrich-Wilhelms-Realgimnasiums Grünberg in Schle-sien, Grünberg 1903, s. 13.

146 APW, Księstwo głogowskie, Rep. 24, sygn. 98, s. 178-181, 228-233.

1729 i w roku 1732, ale chyba największy był wieloletni zatarg z majoratem Bytom-Siedlisko¹⁴⁷.

Nominalnie od 1511 r. szlachta głogowska była zwolniona z podatków, a w mocy pozostawały jedynie podatki ogólnośląskie. Szlachtę przestawały obowiązywać również cła jarmarczne. W 1527 r. pojawił się jednak inny rodzaj podatku stałego, obciążający każdego posiadacza majątku. W tym celu nakazano sporządzenie tzw. katastrów, czyli opisów powinności po-szczególnych majątków pod względem własnościowym, by na ich podsta-wie ustalić wysokość podatku. Podatek ten zwano indykcją (Indiction) bądź od formy jego ustalenia, szacunkiem (Schatzungssteuer)¹⁴⁸. Już w latach na-stępnych indykcja stała się podatkiem stałym i miała być płacona w wyso-kości 1¹/³ zarówno przez ksiażąt, szlachtę, duchowieństwo, jak i wolnych chłopów. Oszacowanie dóbr, czynione indywidualnie, spowodowało nie-proporcjonalne obciążenie podatników i w zasadzie nie odzwierciedlało możliwości płatniczej dominiów¹⁴⁹. W 1538 r. Śląsk zobowiązał się na rzą-danie cesarza do corocznego przedkładania 60 000 gld. węgierskich¹⁵⁰, od lat 1566-1570 r. do 70 000 gld. węgierskich tego podatku (w czasach później-szych płaconego w talarach śląskich). Nieco światła na zdolności finansowe szlachty głogowskiej po wojnie trzydziestoletniej rzuca nam przytoczona przez N. Heneliego wysokość podatku indykcyjnego z roku 1671 r., opłaco-na przez trzeci okręg śląski. W jego ramach bowiem szlachta głogowska uiściła łącznie 384 872 tal. śląskie. Dla porównania szlachta księstwa opaw-skiego oddała do skarbu państwa 254 377, a szlachta księstwa wrocławskie-go (bez zamieszkałej we Wrocławiu) – 352 805 tal. śląskich. Inne księstwa składały już dużo niższe sumy. Szlachta sąsiedzkiego księstwa żagańskiego była w stanie zgromadzić już tylko 105 559 tal. śląskich. Indykcję opłacały również wolne państwa stanowe, dlatego też w spisie czytamy o 51 398 tal.

śląskich zebranych z dóbr majoratu bytomsko-siedliskiego. Imponującą sumę zebrał stołeczny Głogów (116 520)¹⁵¹. Oporni czy zwlekający z wypeł-nianiem powinności podatnika mieli być według zarządzenia cesarskiego

147 APZG, Akta miasta Głogów, sygn. 271 i 272; J.S. S c h i c k f u s s , op. cit., ks. 1, s. 242-243.

148 Por.: J.R. W o l f , Steuerpolitik im Schlesischen Ständestaat. Untersuchungen zur Sozial- und Wirtschaftsstruktur Schlesiens im 17. und 18. Jh., Heidelberg 1978.

149 K. O r z e c h o w s k i , O śląskich sejmach 1527 r., „Czasopismo Prawno-History-czne”, 51: 1999, z. 1-2, s. 205; G. C r o o n , Zur Geschichte der österreichischen Grundsteuer-Reform in Schlesien 1721-1740, ZVGAS, 4: 1911, s. 337.

150 H. R o ß b a c h , Die Türkengefahr des Jahres 1541 und die Schlesier, ZVGAS, 19: 1885, s. 341; J.S. S c h i c k f u s s , op. cit., ks. 3, s. 174-176.

151 O sposobie poboru podatków śląskich: N. H e n e l i u s , Silesiographia renovata..., Cap. XII, s. 1167-1185.

Tabela 7 Wysokość indykcji dóbr szlacheckich w poszczególnych weichbildach

księstwa głogowskiego z 1726 r.

Weichbild Podatek (w tal. śląskich)

Głogowski 92 783

Kożuchowski 42 124

Górowski 35 473

Szprotawski 26 125

Zielonogórski 24 308

Świebodziński 32 457

Źródło: Indykcja dominiów, poddanych i miast Śląska według „pierwszej rewizji” z 1726 roku.

Materiały do statystyczno-geograficznego opisu Śląska z pierwszej połowy XVIII wieku, wyd.

K. Orzechowski, Wrocław 1995, s. 74-82.

Tabela 8 Szacunek dochodów z dóbr w weichbildzie zielonogórskim z 1555 r.

Rodzina Dobra

Podatek (w tal.

śląskich)

Lessel Płoty, Przylep, Zagórze 800

Kittlitz Świdnica, Drzonków I 3 200

Unruh Racula 900

Nechern Słone 400

Troschke Swarzynice 400

Rothenburg Ochla I, Drzonków II, Nowy Kisielin, Radomia I,

Leśniów Wielki, Laski Odrzańskie 3 900

Knobelsdorff Ochla II, Zatonie, Letnica 2 200

Dyhern Droszków, Konotop, Bojadła, Pyrnik 3 300

Keßlitz Buchałów I 300

Tschammer Buchałów II, Zabór-Milsko 2 300

Rechenberg Otyń 6 000

Landskron Radomia II 200

Berge Jeleniów 400

Razem 24 100

Źródło: APW, Księstwo głogowskie 1329-1886, Rep. 24, sygn. 520; Tschiersich, Nachträge, Verbesserungen und Ergänzungen (zu Abschnitt 3), [w:] Zur Geschichte der Orts- und Kir-chengemeinde Laettnitz Kreis Grünberg in Schlesien, [rkps], 1890, [b.n.s.].

aresztowani, a ich majątki bez zwłoki sekwestrowane¹⁵². Wysokość indykcji z 1726 r. przedstawił K. Orzechowski i wynosiła ona dla dominiów szla-checkich księstwa głogowskiego łącznie 254 325 tal. śląskich. Wolne pań-stwo stanowe Bytom-Siedlisko zostało wówczas zobowiązane do uiszczenia 2439 tal. śląskich¹⁵³.

Natomiast Tschiersich, opierając się na nieistniejących już księgach ra-chunkowych, zanotował samooszacowanie dochodów dóbr szlacheckich weichbildu zielonogórskiego jeszcze z 1555 r. W podanym spisie wymie-niono centra majątkowe obejmujące mniejsze miejscowości, folwarki, poda-jąc ich właścicieli. Szczątkowo jest nam znany też szacunek z 1605 r. dla tego weichbildu¹⁵⁴.

W 1650 r. cesarz zakwestionował stary szacunek dóbr i zamierzał zre-formować system płatniczy, co udało się dopiero w 1722 r. i zostało uwień-czone nowym porządkiem podatkowym. Indykcja stała się więc podatkiem stałym, znanym później również jako podatek gruntowy (Grundsteuer) i zbieranym według szacunku ludnościowo-majątkowego¹⁵⁵. Cesarz niekiedy pobierał tzw. Antizipationen, czyli opłaty na rzecz przyszłych podatków.

Posługiwanie się takim środkiem było powszechne głównie w okresach wojen, kiedy cesarzowi brakowało środków na ich prowadzenie¹⁵⁶. W 1635 r. starosta Georg von Oppersdorf złożył na ręce przedstawicieli szlach-ty obligacje na 33 600 Rtl., które miały być tego rodzaju opłatą. Jednak gdy

152 Ch. B r a c h v o g e l , op. cit., t. 3, s. 803.

153 Indykcja dominiów, poddanych i miast Śląska…, s. 74-82; K. O r z e c h o w s k i , Podatek szacunkowy na tle systemu daniowego dawnego Śląska 1527-1740, Studium Historyczno-Prawne, Wrocław 1999; i d e m , Rachunki stanów śląskich (15270-1741), Wrocław 1994.

154 Podatek w talarach śląskich opłacono z dóbr Płoty (Lessel 200), Przylep (Lessel 400), Zagórze (Lessel 200), Świdnica (Kittlitz 2700), Drzonków (Kittlitz 500, Rothenbug 300), Racula (Unruh 900), Słone (Nechern 400), Swarzynice (Troschke 400), Ochla (Rothenburg 800, Knobelsdorff 1200 – Zatonie), Nowy Kisielin (Rothenburg 400), Rado-mia (Rothenburg 400, Landeskrone 200), Leśniów Wielki, Laski Odrzańskie (Rothenburg 2000), Letnica (Knobelsdorff 1000), Droszków (Dyhern 300), Konotop, Bojadła, Pyrnik (Dyhern 3000), Buchałów (Keßlitz 300, Tschammer 300), Zabór, Milsko (Tschammer 2000), Otyń (Rechenberg 6000), Jeleniów (Berg 400). Szacunkowe dochody poddanych z wszystkich dóbr opiewały na 10 109 tal. Szacunek z 1605 r. znany jest nam jedynie dla Buchałowa (Glaubitz 300), Letnicy (Keßlitz 1052), Swarzynic (Gersdorff 1140, Kittlitz 1000) i Słonego (Schwarz 4577): APW, Księstwo głogowskie 1329-1886, Rep. 24, sygn.

520; T s c h i e r s i c h , Nachträge, Verbesserungen und Ergänzungen (zu Abschnitt 3), [w:]

i d e m , Zur Geschichte der Orts-...

155 SRS, t. 1, s. 463.

156 ÖS, FHA, Böhmische Gedenkbücher, t. 66, s. 90.

cesarz w krótkim czasie zażądał kolejnej wypłaty, szlachta odmówiła¹⁵⁷. Zdarzało się z kolei, że to szlachta była zmuszona dokonywać pożyczek na rzecz ponoszonych kosztów. Tak było w 1638 r., kiedy to jej zbiorowość zgromadzona na sejmiku ziemskim zadłużyła się u niejakiego hrabiego Hansa Sigmunda von Thun na 4900 Rtl. Jeżeli nie wywiązywałoby się z umowy, von Thun miał prawo zająć dobra starszych ziemskich¹⁵⁸. Innymi opłatami wnoszonymi do skarbu państwa przez szlachtę były opłaty nad-zwyczajne, jak przykładowa danina 300 000 gld. węgierskich w zamian za wydany przez Rudolfa II List Majestatyczny¹⁵⁹. Ponadto majątek szlachecki był obciążony przymusowymi rekwizycjami, obowiązkami dawania pod-wód na rzecz państwa przez zatrudnionych w nim chłopów, furażami, kwaterowaniem żołnierzy czy udziałem przy budowie umocnień. Wypeł-nianie powinności rycerskich nie było tanie, a przekazywane na ten cel su-my czasem były bliskie wysokości samej indykcji. Od 1546 r. obowiązywała szlachtę akcyza piwna w wysokości 35 000 Rtl. rocznie, a od 1556 r. cło gra-niczne od handlu pozaśląskiego¹⁶⁰.