Wolność ucznia w szkole uwarunkowana jest wieloma czynnikami, spośród których do szczególnie znaczących i rozważanych przeze mnie zaliczam: oso-bowość nauczyciela i obowiązki szkolne. Zasięg swoich poszukiwań specjalnie ograniczyłam właśnie do tych dwóch kategorii czynników, które nieodzownie skupiają się wokół życia szkolnego młodzieży. Muszę podkreślić, że aspekt osobowościowy nauczyciela wiedzie ogromny prymat w pracy z uczniami. Od nauczyciela bowiem uczniowie oczekują pomocy w poznawaniu świata, przygo-towania do dalszej nauki i życia w społeczeństwie zróżnicowanym światopoglą-dowo i etycznie. Aby sprostać tym wymaganiom, nauczyciel powinien rozwijać w sobie umiejętności komunikacyjne i dydaktyczne, czyli modernizować i uroz-maicać metody i środki dydaktyczne, starać się o właściwy ich dobór, tak by być modernizatorem i innowatorem zajęć dydaktycznych. Niewątpliwie osobowość nauczyciela determinuje poczucie wolności ucznia. Nauczyciel może zachęcać do pracy, działania, kształtowania swoich zainteresowań, wygłaszania swoich
16 B. Śliwerski, Współczesne teorie i nurty wychowania, Kraków 2005, s. 161.
poglądów, co prowadzi do wiary we własne siły i utwierdza w przekonaniu, że uczniowie nie są zniewoleni przez utarte wzory nauczania. W literaturze przed-miotu możemy się spotkać z twierdzeniem, że najistotniejszym warunkiem sprzy-jającym wolności wychowanka jest wychowawca – facylitator18. Podstawowymi cechami tej osoby jest akceptacja (lęku, apatii, uczucia itp.) zaufanie i nagradza-nie oraz empatyczne rozumienagradza-nie19. Nauczyciel jawi się jako osoba godna za-ufania, sprawiedliwa, kompetentna, pomocna w każdej sytuacji i rozumiejąca. Dzięki temu kontakty z nauczycielami wzmacniają uczniowską wiarę w siebie, swoje możliwości, głoszone myśli i ułatwiają adaptację w środowisku szkolnym. Uczniowie chcą i starają się mądrze i dojrzale uzasadniać swoje wypowiedzi, nie tkwiąc w poczuciu osaczenia i strachu pod okiem nauczyciela. Aktywności uczniów sprzyja klimat empatii podmiotowego traktowania młodych ludzi, rodzi to w nich poczucie wolności w realizacji siebie oraz odpowiedzialność za swoje działania. Proces uczenia się powinien być żywy i aktywny, aby w jego trakcie uczeń mógł zmieniać i modyfikować otrzymane informacje, nie zaś biernie je wchłaniać. Z powyższego wynika, że pozytywne nastawienie czy też stosunek nauczycieli wobec uczniów eksplikuje ich poczucie wolności. Podtrzymuje prze-konanie, że młodzież jest bardziej otwarta w kontaktach z pedagogami, ma poczucie wpływu na pracę samodzielną i grupową. Praca nauczyciela może również wywoływać obawę utraty wolności. Szczególnie wtedy, gdy komunikaty, które uczeń odbiera na zajęciach, są wyrazem braku akceptacji. A kierowany w stronę ucznia przekaz wiąże się nie tylko z krytyką, ale ukryta jest w nim opinia o osobie, do której jest on kierowany. Wypowiedzi nauczyciela, w których odnajdujemy groźbę, ironiczne uwagi, ośmieszanie, osądzanie czy wyśmiewa-nie sprawiają, że w umyśle ucznia tworzy się uraz, blokada czy tendencja do za-mykania się w swoim świecie. Nie chcą lub nie odczuwają potrzeby mówienia o swoich uczuciach. Towarzyszą im postawy aspołeczne, strach, agresja i chęć zemsty, a także klimat chłodu i obcości w kontaktach z nauczycielami. Zaczy-nają domniemywać, spekulować i utwierdzać się w przekonaniu, że rola ucznia polega głównie na biernym wykonywaniu poleceń nauczyciela. Wychowanek jest podporządkowany narzuconym wzorcom, normom czy celom, jakie konse-kwentnie wymusza na nim wychowawca. Swoboda i możliwość nieskrępowa-nej, nieograniczonej wypowiedzi zostaje zablokowana przez apodyktycznego pedagoga. Powoduje to, że młodzież czuje się skrępowana w działaniach, tłu-mi swoje aspiracje, oceny i poglądy, ponadto odczuwa niechęć do nauczyciela i wykładanego przez niego przedmiotu.
18 Wolność jako…, op. cit., s. 114.
Czynnikiem warunkującym wolność jest również odniesienie do określo-nych przepisów ukierunkowujących zachowanie młodzieży, mam tu na myśli obowiązki szkolne. W szkole uczniowie zdobywają informacje, doświadczenia na temat obowiązujących w tym środowisku norm postępowania, czyli tego, co wolno robić, a co jest postrzegane jako niewłaściwe. W zależności od oso-by, jedni się zgadzają z obowiązkami, a inni buntują się przeciwko nim, ekspo-nując swój sprzeciw. W szkolnej instytucji kształtujemy postawy i poglądy wo-bec kodeksu ucznia, a więc kwestii pisanych i niepisanych norm odnoszących się do zachowania, przestrzegania regulaminu, obowiązków szkolnych; nota bene do tego, jak wolno i nie wolno postępować, żeby nie skrzywdzić kolegów i innych członków społeczności szkolnej. Znów pojawia się zniewolenie i uza-leżnienie „od”, w tym wypadku od obowiązków szkolnych. Przejawy braku po-czucia wolności to obowiązek chodzenia do szkoły, uczestniczenia w lekcjach nielubianych przedmiotów, obowiązek nauki, zakaz palenia i wychodzenia w czasie przerwy ze szkoły, nakaz zmiany obuwia i inne. Okazuje się, że im więcej nakazów i zakazów, tym bardziej uczniowie narzekają, że szkoła dra-matycznie ogranicza ich prawa. Patrząc z innej perspektywy, kiedy zniesiemy dotychczasowe przepisy zawarte w kodeksie, zwiększymy wolność ucznia, ale to może wprowadzić rozpasanie moralne w ich poglądach i zachowaniu, brak odpowiedzialności za swoje działania i słowa. Przecież człowiek akceptujący własną wolność nie może obciążać nikogo winą za przyczyny i skutki własne-go działania, wolność jednostki musi być ograniczona do tewłasne-go stopnia, by nie sprawiała przykrości innym20. Każdy odpowiada za swoje zachowanie nie tyl-ko przed samym sobą, ale również przed społecznością, w której żyje. Nie-wątpliwie przedstawione powyżej rozważania mogą sprawiać wrażenie, że młodzież pragnie uwolnić się od przymuszających ją regulaminów, osób czy instytucji. Jednak dyscyplina i porządek w szkole są potrzebne, gdyż uczą od-powiedzialności i okazywania szacunku. Pomimo że każdy ma inny charakter, temperament czy upodobania, powinien nauczyć się funkcjonowania zgodne-go z ogólnymi zasadami szkolnymi.
ZAKOŃCZENIE
Podsumowując swoje rozważania, pragnę zachęcić wszystkich do refleksji nad tymi spostrzeżeniami. Obserwując współczesną rzeczywistość, myślę, że ucz-niowie wyrażają pozytywny stosunek do życia i są z niego zadowoleni. W ich świadomości spośród dwóch kategorii wolności coraz większy prymat zdobywa
wolność „od”. Uważam, że wolność jest wartością, która w procesie kształcenia odgrywa rolę dominującą, dlatego współpraca nauczycieli i uczniów, zaufanie i szacunek powinny dać rezultaty niewymierne w pracy pedagogicznej. Poprzez wzajemne partnerstwo i respektowanie przez uczniów zasad oraz kanonów życia szkolnego możliwa jest intensyfikacja ich poczucia wolności. Musimy pa-miętać, że uczeń jest częścią większej rzeczywistości i poczucie jego wolności wynika z zależności zachodzących między jej elementami. Akcentuje przez to ważność modelu całościowego, który pozwala na kompleksową identyfikację problemów i jest podstawą do aktywowania nowych rozwiązań potencjalnych trudności.
BIBLIOGRAFIA
Berlin I., Cztery eseje o wolności, Warszawa 1994.
Bińczycka J., Między swobodą a przemocą w wychowaniu, Kraków 1999. Brzoza M., Świadomość sensu życia w opinii młodzieży kończącej Liceum Ogólnokształcące i Technikum Elektryczne w Kielcach, Kielce 2006 (niepubli-kowana praca magisterska).
Duraj-Nowakowa K., Projekt całościowego poznania pedagogicznego, „Edukacja” 2000, nr 3.
Halama M., Wolność. Wychowanie do wolności w świetle nauki Jana Pa-wła II, Kraków 2000.
Kostkiewicz J., Wychowanie do wolności wyboru, Rzeszów 1998. Kowalczyk S., Wolność naturą i prawem człowieka, Sandomierz 2000. Łukomski J., Próba zbudowania chrześcijańskiej etyki środowiska natural-nego, Radom 1998.
Mill J.S., Utylitaryzm. O wolności, tłum. M. Ossowska, Warszawa 1959. Obuchowski K., Człowiek intencjonalny, Warszawa 1993.
Słownik socjologiczny, red. K. Olechnicki, P. Załęcki, Toruń 1997. Śliwerski B., Współczesne teorie i nurty wychowania, Kraków 2005. Wolność jako wartość i problem edukacyjny, red. A.M. de Tchorzewski, Bydgoszcz 1999.