Życie stawia przed nami wymóg ciągłego poszukiwania i odkrywania warto-ści tego świata, a my staramy się temu sprostać. Człowiek nie mógłby istnieć w świecie pozbawionym wartości, czyli pustym i chaotycznym, ponieważ są one jego częścią, nie ma pełnej osoby ludzkiej bez wartości, a te z kolei nie istnieją poza osobą3. Wartości dotykają spraw niezmiernie istotnych dla czło-wieka, są tym, co uważamy za ważne i cenne z naszego punktu widzenia. Wartościami nazywamy idee, zjawiska, materialne i niematerialne podmioty, stany rzeczy, osoby, grupy itp. dodatnio lub ujemnie oceniane lub aprobowa-ne czy odrzucaaprobowa-ne. Wartości stanowią jeden z głównych wyznaczników i celów ludzkiego działania4. Przejawiają się jako cele i dążenia życiowe, mobilizujące do aktywności codziennej, zwłaszcza w sytuacjach trudnych. Są
fundamen-2 Ibidem, s. 23.
3 S. Kowalczyk, Wolność naturą i prawem człowieka, Sandomierz 2000, s. 25.
tem ludzkiej egzystencji. Wzbudzają pozytywne emocje i to od nich zależą ludzkie wybory, cele, dążenia i działania. W wieku szkolnym umiejętność do-konywania właściwych wyborów jest niezmiernie ważna, ponieważ skutki ich są dalekosiężne i zaważają czasem na całym życiu. Uściślając, mogę powtó-rzyć za filozofem nauki, że wolność stanowi o ludzkiej egzystencji człowieka, poprzez nią i dzięki niej kreuje on rzeczywistość i przyszłość, tworzy swój świat i siebie samego5. W literaturze przedmiotu możemy odnaleźć stwierdzenia, iż wolność jest wartością podstawową w życiu człowieka. Człowiek żyje w pełni, gdy doświadcza wolności6, czy też wolność jest darem, który otrzymujemy, aby rozwijać swoje człowieczeństwo7.
Jednym ze sposobów podejścia do zagadnienia wolności są dwie zasadni-cze koncepcje wolności: negatywna „od” i pozytywna „do”. Pierwszą możemy określić jako uniezależnienie się od czegoś, co zawiera się w pojęciu „wolność od czegoś”, drugą jako otwarcie się na coś, co może być wybrane, co z kolei wyraża „wolność do czegoś”. Przez to, że zostają nam zaoferowane wartości, możemy sami w sposób wolny wybierać najkorzystniejsze.
Ze względu na wielość i bogactwo definicji wolności wyodrębniłam jej po-zytywną i negatywną wartość. Te dwie kategorie rozumienia wolności może-my odnaleźć w koncepcjach Ericha Fromma czy Isaiaha Berlina. W pierwszym rozważaniu wolność negatywna związana jest z odrzuceniem wszelkich wię-zów i ograniczeń. Podstawowe przeżycie tej wolności to „nie muszę”. Najczęś-ciej uznaje się za przodującą wolność negatywną „od” wyrażającą się w sytu-acji braku wszelkiego przymusu i możliwości podejmowania decyzji w sposób absolutnie niezależny. Okazuje się, że człowiek w większości sytuacji swego ży-cia może powiedzieć „nie” i zanegować przymus, odmówić jakiejś przymusza-jącej go instancji. Jest w ten sposób wolny – od. Wolność w rozumieniu pozy-tywnym unaocznia się w przeżyciu „mogę, ale nie muszę”. W tym ujęciu to, co istotne dla wolności ludzkiej, to nastawienie woli człowieka na wartość. W dru-gim założeniu wolność w znaczeniu negatywnym jest zakresem, w jakim nikt nie ingeruje w naszą działalność8, czyli stan, w którym na jednostkę nie dzia-łają żadne czynniki zewnętrzne ograniczające możliwości jej funkcjonowania. Bycie wolnym związane jest z brakiem ograniczeń zakazów czy wymuszania określonych korzyści. Jeśli sfera wolności kurczy się za sprawą innych ludzi po-niżej pewnego minimum, można powiedzieć, że znajduje się pod przymusem
5 Wolność jako wartość i problem edukacyjny, red. A.M. de Tchorzewski, Bydgoszcz 1999, s. 7.
6 M. Halama, Wolność. Wychowanie do wolności w świetle nauki Jana Pawła II, Kraków 2000, s. 7.
7 J. Łukomski, Próba zbudowania chrześcijańskiej etyki środowiska naturalnego, Radom 1998, s. 273.
albo, jak kto woli, że jest zniewolony9. Powoduje to, że młodzi ludzie nie mogą dokonywać wolnych wyborów, głosić swoich poglądów, pomimo że w społe-czeństwie uznawany jest pluralizm racji, idei czy wartości. Dochodzi więc tym samym do ograniczenia wolności negatywnej. Wolność pozytywna natomiast wynika z chęci kontroli własnego życia, z pragnienia decydowania o swoim lo-sie i z przekonania chcę być podmiotem a nie przedmiotem; kierować się włas-nymi racjami i zamiarami, a nie ulegać czynnikom sprawczym działającym na mnie z zewnątrz10. Reasumując, stajemy się wolni, przyjmując aktywną posta-wę, będąc podmiotem, a nie przedmiotem działania. W praktyce okazuje się, że jest to wolność znacznie bardziej twórcza, trudniejsza i wymagająca od czło-wieka większego zaangażowania.
Z przeprowadzonych przeze mnie badań, w których starałam się ustalić, czym jest wolność dla młodzieży licealnej i kiedy uczeń czuje się wolny, jasno wynika, że odpowiedzi ukierunkowane były w stronę wartości, którą jest wol-ność negatywna „od”. Młodzież przyznała, że nie może robić w szkole tego, na co ma ochotę. Wszędzie są jakieś zakazy i nakazy. Brakuje jej swobody w każdej dziedzinie życia. Uczniowie uskarżają się, że nie mogą i nie mają prawa do wolnego wyboru. Wszystko jest z góry określone i muszą się temu podporządkować. Chcą, aby nie były im narzucane poglądy, myśli i opinie. Egzemplifikacją tych spostrzeżeń są odpowiedzi kilku uczniów, którzy mówią o wolności, że to stan, w którym możemy swobodnie wyrażać swoje opinie, nie bojąc się krytyki i braku akceptacji ze strony innych (L1/3), to swoboda działania każdego człowieka (L1/10), swoboda wypowiadania się, nieprzymu-szanie i nienakazywanie komuś, co ma robić (L2/9, L2/21, T1/2), możliwość mówienia, co myślę, gdzie mi się podoba (L2/1)11. Maturzyści postrzegają wolność jako swobodę, której nie mogą osiągnąć w szkole. Chcą wiedzieć, że mogą decydować o sobie. Wybierać przedmioty, które ich interesują i fascy-nują. Nie chcą siedzieć na nudnych zajęciach, które według nich do niczego im się nie przydadzą. Chcą głosić swoje poglądy głośno, ale boją się, że zo-staną odrzuceni i nie będą rozumiani. Uczeń czuje się, jakby nie miał żadne-go wpływu na to, co się wokół nieżadne-go dzieje. Szkoła w oczach ucznia jest in-stytucją, która zmusza go do przyswajania wiedzy z takich dziedzin, które nie są interesujące dla niego, jest przekonany, że szkoła wymaga od niego pod-porządkowania się i poddania się jej oddziaływaniom. Uczniowie są świado-mi tego, że muszą być odpowiedzialni za to, co robią. Muszą ponosić
konse-9 Ibidem.
10 Ibidem, s. 192.
11 M. Brzoza, Świadomość sensu życia w opinii młodzieży kończącej Liceum Ogólnokształcące i
kwencje swoich decyzji. Nie można krzywdzić innych i zachowywać się, jakby się nic nie stało. Wiedzą, że są osobami pełnoletnimi i wymaga się od nich, aby okazywali szacunek każdemu człowiekowi. Około połowy (50,8%) matu-rzystów objętych badaniem stwierdziło, że czuje się wolnym człowiekiem wte-dy, gdy robi to, na co ma ochotę i nikt ich do niczego nie zmusza. Wolność w świadomości uczniów jawiła się jako swoboda, robienie tego, co maturzyści chcą i lubią bez odczuwania przymusu i konieczności. Nie chcą czuć się skrę-powani nakazami czy zakazami. Uczniowie (48,2%) podzielają też przekona-nie, że być wolnym człowiekiem to w sposób odpowiedzialny kierować swoim postępowaniem, to szanować innych, nie krzywdzić ich i liczyć się z ich zda-niem. Podejmować decyzje w sposób odpowiedzialny12.
Okazuje się, że wolność jest dla młodzieży ważna, ale chyba nieosiągal-na we współczesnej szkole. Jest trochę iluzją, marzeniem, bo czy możnieosiągal-na się uwolnić od przepisów, zasad i norm szkolnych? Czy one nie są ustalone po to, by chronić wolność ucznia, aby mógł czuć się pewnie i bezpiecznie. Poczucie swobody, które niczym nie jest ograniczone, otwiera furtkę do chaosu celów, nieskoordynowanych dążeń, przypadkowych ruchów raniących otoczenie. Sta-je się swoistym zaprzeczeniem, patologizuSta-je i hamuSta-je rozwój człowieka13.