WĘDRÓWKI PTAKÓW A RYZYKO ROZPRZESTRZENIENIA WIRUSA ZACHODNIEGO NILU NA TERENIE

W Polsce stwierdzono naturalne występowanie 451 gatunków ptaków lęgowych i zimujących (Komisja Faunistyczna, stan na dzień 31 grudnia 2015 roku). Spośród nich,

15 gatunków to ptaki zagrożone wyginięciem w skali globalnej (np. bernikla rdzawoszyja, raróg czy wodniczka). Poza tym w Polsce zamieszkuje ponad 10% populacji europejskiej bociana białego (zimuje w Afryce od Kenii i Ugandy aż po Republikę Południowej Afryki), wodniczki, żurawia, bielika, bociana czarnego (zimowiska od Doliny Nilu poprzez Sudan Południowy,

Ugandę i Republikę Środkowej Afryki), orlika krzykliwego (zimuje w Afryce Środkowej i Wschodniej), czy bąka. Konieczne było zatem wyznaczenie na terenie kraju specjalnych

obszarów szczególnej ochrony, tzw. ostoi ptaków. Łącznie, ptasie ostoje o znaczeniu międzynarodowym zajmują powierzchnię ponad 64 tys. km2, czyli niemal 20% powierzchni naszego kraju. Najważniejszymi ostojami znajdującymi się na terenie Polski są Zalew Szczeciński, Dolina Dolnej Odry, Ujście Warty, Dolina Biebrzy, Dolina Górnej Narwi, Dolina Środkowej Odry i Dolina Baryczy (Ryc. 56) (Wilk i wsp., 2010).

Polska znajduje się na trasie przelotów bardzo wielu gatunków ptaków migrujących, które niekiedy w bardzo liczebnych stadach wykorzystują naturalne, niepoddane ingerencji człowieka doliny rzeczne oraz rozwiniętą linię nadmorską. Liczne ostoje stanowią bardzo ważny punkt przystankowy na trasie dalszych migracji, a niektóre z nich są miejscem docelowym bardzo odległych podróży. Ochrona ważnych na mapie świata tradycyjnych punktów postoju może mieć kluczowe znaczenie dla przetrwania niekiedy całych gatunków. Biegusy rdzawe wędrują każdego roku z Afryki na Syberię, a na trasie swojej migracji wykonują jeden postój na płyciznach Morza Wattów. Inny podgatunek tych ptaków wędruje

140

o kluczowym znaczeniu dla ich migracji jest Zatoka Delaware u wschodnich wybrzeży USA (Sikora i wsp., 2011). Na terenie Polski również znajdują się ważne punkty przystankowe dla ptaków migrujących. W przypadku trzech gatunków ptaków – żurawia, gęsi białoczelnej i gęsi zbożowej Polska jest punktem przystankowym o znaczeniu międzynarodowym, a w ostojach na terenie naszego kraju zatrzymuje się ponad 1% populacji wędrownej. Ważne punkty przystankowe w Polsce ma także łabędź krzykliwy, mewa mała i bielaczka. W morskich

ostojach zatrzymują się ptaki zimujące, jak alka, nurnik, markaczka, uhla i lodówka (Wilk i wsp., 2010).

Ryc. 57. Najważniejsze ostoje ptaków w Polsce.

Usytuowanie geograficzne naszego kraju powoduje, że są tu zlokalizowane niezwykle ważne ostoje, szczególnie dla ptaków wodno – błotnych. W wielu z nich zauważano niezwykle duże populacje ptaków migrujących, niekiedy przekraczające 100 tys. osobników – np. nad Zalewem Szczecińskim, w Dolinie Dolnej Odry, nad Ujściem Warty, Zatoką Pucką, w Dolinie Biebrzy. Zalew Szczeciński to jedna z najistotniejszych w kraju ostoi dla ptaków migrujących i zimujących. Obserwowano tu populacje ptaków wodno - błotnych liczące 150 tys. osobników w zimie oraz 250 tys. podczas migracji. Ostoja ta jest kluczowym w skali kraju lęgowiskiem zwłaszcza dla ohara (zimuje w basenie Morza Śródziemnego), kani rudej (zimuje nad Morzem Śródziemnym), kani czarnej (zimuje na południe od Sahary), bielika (gatunek osiadły), derkacza (zimowiska w Afryce Wschodniej) oraz wąsatki (ptak osiadły). W okresie pozalęgowym Zalew Szczeciński jest bardzo ważną ostoją dla gęsi zbożowej, łabędzia

141

krzykliwego, łyski, kormorana, mewy siodłatej, mewy małej, rybitwy czarnej i rybitwy wielkodziobej (Richarz i Puchta, 2006; Wilk i wsp., 2010).

Dolina Dolnej Odry to również jedno z ważniejszych miejsc na mapie Polski dla ptaków wodno – błotnych, których populacje przekraczają tu 150 tys. osobników wiosną oraz 50 tys. osobników jesienią i zimą. Ostoja ta jest także jednym z najważniejszych w kraju lęgowisk łabędzia niemego (zimuje u wybrzeży Morza Kaspijskiego), krakwy (zimowiska w Europie Zachodniej i Południowej oraz w Afryce Północnej), kani czarnej, kani rudej, bielika, błotniaka stawowego (zimuje w Afryce Środkowej i Wschodniej), kropiatki (zimuje w Europie Zachodniej i Afryce Południowej), derkacza, żurawia (zimuje na Półwyspie Iberyjskim oraz na wybrzeżu północnej Afryki), podróżniczka (zimowiska w północnej Afryce) i brzęczki (zimowiska w Afryce) (Richarz i Puchta, 2006; Wilk i wsp., 2010).

Ujście Warty to teren przyrodniczy o znaczeniu nie tylko ogólnopolskim, ale także ogólnoeuropejskim. Podczas migracji może się tu zatrzymać nawet kilkaset tysięcy ptaków, poza tym miejsce to jest jednym z najważniejszych noclegowisk żurawi i gęsi w Europie.

Jesienią można tu obserwować nawet kilkaset czapli białych (zimujących w północnej i środkowej Afryce). Wśród ptaków zaliczanych do siewkowców występujących na terenie

Ujścia Warty w dużych populacjach wymienić należy kulika wielkiego (zimowiska w Europie Zachodniej i Południowej) oraz rycyka (zimuje w basenie Morza Śródziemnego i Afryce Subsaharyjskiej). Populacje derkacza i kropiatki na terenie Ujścia Warty należą do najliczniejszych w kraju. W tej ostoi lęgowiska swe posiada wiele gatunków kaczek, z których wyróżnić można liczną populację krakwy (Richarz i Puchta, 2006; Wilk i wsp., 2010).

Ostoja w Zatoce Puckiej to jedno z najważniejszych miejsc zimowania i postoju ptaków wodnych zlokalizowanych na polskich wodach przybrzeżnych. Populacje ptaków przekraczają tu 20 tys. osobników. Rokrocznie obserwować tu można ponad 100 tys. ptaków wodnych, spośród których najliczniejsze są populacje kormoranów (zimowiska na południu Europy), łyski (część polskiej populacji zimuje w okolicy ciepłych jezior w Koninie, pozostała populacja migruje na południe Europy), czernicy (zimuje na Morzu Bałtyckim lub na południu Europy), łabędzia niemego, krzyżówki (gatunek osiadły), nurogęsi (zimuje w Polsce), lodówki (zimuje

w Polsce), ogorzałki (zimuje u wybrzeży Bałtyku), łabędzia krzykliwego (zimuje w Polsce) i gągoła (zatrzymuje się w Polsce podczas migracji). Migrujące ptaki siewkowe również często zatrzymują się na brzegach Zatoki Puckiej (Richarz i Puchta, 2006; Wilk i wsp., 2010).

W Dolinie Biebrzy znajdują się nieliczne w Polsce turzycowiska zamieszkiwane przez najcenniejsze gatunki ptaków w tej ostoi, m.in. cietrzewia (ptak osiadły), uszatkę błotną

142

i wodniczkę (zimowiska w Afryce Zachodniej). W innych częściach tej ostoi pojawiają się ptaki niestroniące od towarzystwa ludzi, jak rybitwa białoczelna (zimuje na wschodnich wybrzeżach

Afryki oraz nad Morzem Śródziemnym) i rzeczna (zimowiska w Afryce), kulik wielki, czy sieweczka obrożna. Na licznych w tej ostoi starorzeczach i rozlewiskach doskonale czują

się rybitwa czarna (zimowiska u zachodnich wybrzeży Afryki) i białoskrzydła (zimująca w Afryce), zielonka (zimuje w Europie Południowej oraz w północnej i wschodniej Afryce)

i kropiatka. Dolina Biebrzy to także teren lęgowy cennych gatunków ptaków leśnych – dzięcioła trójpalczastego, białogrzbietego i zielonosiwego (gatunki osiadłe) (Richarz i Puchta, 2006; Wilk i wsp., 2010).

Innymi ważnymi dla ptaków migrujących ostojami w Polsce są miejsca, w których ich liczebność osiąga ponad 50 tys. osobników – np. Miedwie, Zbiornik Jeziorsko, Zbiornik Otmuchowski, Zbiornik Mietkowski, Dolina Nidy, czy Dolina Baryczy. Jezioro Miedwie

stanowi bardzo istotną ostoję dla ptaków wodno – błotnych zarówno w okresie migracji, jak i podczas zimowisk. Ich zgrupowania mogą sięgać 40 tys. osobników zimą oraz 77 tys.

osobników podczas migracji, a najliczniejszymi gatunkami są gęś zbożowa, gęś białoczelna, perkoz dwuczuby (zimuje w Afryce Zachodniej i basenie Morza Śródziemnego), żuraw, łyska, siewka złota i czajka (zimuje w Europie Zachodniej, basenie Morza Śródziemnego i w Afryce Północnej). Zbiornik Jeziorsko podczas wiosennej i jesiennej migracji stanowi bardzo ważne miejsce wypoczynku dla ptaków wodno – błotnych, które mogą się tu gromadzić w liczbie do niemal 78 tys. Obserwowane są tu liczne krzyżówki, cyraneczki (zimowiska w Afryce Północnej i w Dolinie Nilu), gęsi zbożowe, perkozy dwuczube i rdzawoszyje, żurawie, kormorany i mewy małe. Zbiornik Mietkowski to jedno z ważniejszych w kraju miejsc przystankowych i zimowisk gęsi. Koncentracja niektórych gatunków może wynosić kilkadziesiąt tysięcy osobników. Ostoja ta ma też bardzo duże znaczenie dla przelatujących nad Polską siewkowców. Zbiornik Otmuchowski natomiast gromadzi około 1% populacji szlaku wędrówkowego gęsi zbożowej. Jest to teren o dużym znaczeniu także dla gęsi białoczelnej, cyraneczki, krzyżówki i czajki. Ostoja ta jest również ważnym obszarem przystankowym dla migrujących ptaków siewkowatych. Dolina Baryczy to również istotny punkt przystankowy, w którym w szczycie przelotów można spotkać około 40 – 70 tys. ptaków. W okresie łagodnej zimy miejsce to stanowi zimowisko dla gęsi zbożowej, nurogęsi czy krzyżówki. Kolejnym ważnym terenem dla ptaków wodno – błotnych jest Dolina Nidy, stanowiąca jednocześnie jedno z najważniejszych miejsc lęgowych derkacza, zielonki, kropiatki, bączka, dzięcioła białoszyjego i błotniaka stawowego (Richarz i Puchta, 2006; Wilk i wsp., 2010).

143

Większość ptaków, która na terenie Polski ma doskonałe miejsca lęgowe, migruje na zimowiska najczęściej na południe, do basenu Morza Śródziemnego lub dalej, do Afryki. Jedne z najdalszych podróży odbywa bocian biały, który zimuje w Afryce Wschodniej i Południowej. Na drodze swej wędrówki ptak ten ma liczne miejsca przystankowe, w których odpoczywa, zbierając siły przed dalszym lotem. Dużo trudniejszym okazuje się nieprzerwany lot nad Morzem Śródziemnym i Saharą. Rokitniczka, pliszka żółta i kukułka zwyczajna potrafią pokonać ten dystans liczący około 1,5 tys. – 2,5 tys. kilometrów bez żadnego międzylądowania (Newton, 2008). Tereny, na których polskie populacje ptaków spędzają czas zimą, obarczone są wysokim zagrożeniem transmisji wirusa Zachodniego Nilu. Został on bowiem wyizolowany w Senegalu, Algierii, Wybrzeżu Kości Słoniowej, Etiopii, Nigerii, Ugandzie, Republice Środkowej Afryki, Republice Południowej Afryki, Egipcie, Kenii, Tunezji, Maroku, Demokratycznej Republice Konga oraz na Madagaskarze i wyspie Reunion (Mackenzie i wsp., 2002). Dodatkowo, spośród krajów europejskich, jego obecność wykazano w Hiszpanii, Francji, we Włoszech, Grecji oraz Turcji.

Wykazanie obecności wirusa Zachodniego Nilu na terenie kraju, w którym dotąd nie notowano zakażeń u ludzi ma istotne znaczenie epidemiologiczne dla zdrowia publicznego.

Głównie ze względu na umieszczenie tego patogenu na liście czynników infekcyjnych, w kierunku których należy przeprowadzić rutynową diagnostykę u honorowych krwiodawców

oraz dawców przeszczepów tkankowych. Zdarzały się bowiem przypadki zakażenia wirusem podczas transfuzji krwi czy przeszczepienia narządów wewnętrznych.

Bardzo istotne jest prowadzenie systematycznych szkoleń dla lekarzy pierwszego kontaktu, specjalistów chorób zakaźnych, czy lekarzy medycyny podróży na temat zakażeń wywoływanych przez arbowirusy i podawanie bieżących informacji o aktualnie toczących się epidemiach stanowiących szczególne zagrożenie zdrowotne na odwiedzanych obszarach geograficznych (Reusken i wsp., 2013;Jeong i wsp., 2016).

144