Niniejszy artykuł dotyczy kwestii udziału polskich sportowców w XI Nowożytnych Igrzyskach Olimpijskich. Zgodnie z decyzją Międzynarodowego Komitetu Olimpijskiego, gospodarzem wy-darzenia był Berlin, stolica ówczesnej Trzeciej Rzeszy Niemieckiej. Igrzyska odbywały się pomię-dzy 1 a 16 sierpnia 1936 roku. Polski Komitet Olimpijski zdecydował się wystawić do rywalizacji 113 sportowców (102 mężczyzn i 11 kobiet). W artykule poddano analizie przebieg konkuren-cji, w których wzięło udział dziewięciu polskich reprezentantów oraz wskazano osiągnięte przez nich wyniki. Wspomniane rezultaty zestawiono kolejno z opiniami specjalistów i koresponden-tów, opublikowanymi na łamach ówczesnej prasy. Omówiono postawy, m.in. Marii Kwaśniew-skiej, Józefa Noji, Stanisławy Walasiewicz czy Władysława Karasia. W doborze tych osób zwracano uwagę na pokładane w nich przez polskie społeczeństwo nadzieje na wysokie wyniki. Brano rów-nież pod uwagę sytuacje, w których zdobycie medalu było pozytywnym zaskoczeniem.
Słowa kluczowe
Berlin, biegi, brązowy medal, „Czas”, igrzyska olimpijskie, „Ilustrowany Kuryer Codzienny”, jeździectwo, Władysław Karaś, Zdzisław Gozdawa Kawecki, Kazimierz Kucharski, Seweryn Kulesza, „Kurjer Warszawski”, Maria Kwaśniewska, lekkoatletyka, Międzynarodowy Komitet
Olimpijski, Józef Noji, Olympia, Polski Komitet Olimpijski, protest, „Przegląd Sportowy”, reprezentacja, Leni Riefenstahl, Henryk Leliwa-Roycewicz, rywalizacja, rzut dyskiem, rzut
oszczepem, srebrny medal, Stadion Olimpijski, strzelectwo, „Światowid”, Jadwiga Wajs, Stanisława Walasiewicz, Wszechstronny Konkurs Konia Wierzchowego.
XI Nowożytne Igrzyska Olimpijskie – kolejna odsłona największego święta sportu, traktowanego przez wszystkich sportowców jako najważniejsze i najbar-dziej prestiżowe zawody na świecie – miały, zgodnie z decyzją Międzynarodowego Komitetu Olimpijskiego ogłoszoną 13 maja 1931 r., odbyć się w Berlinie, stolicy
ówczes nej demokratycznej Republiki Weimarskiej1. Nie przypuszczano wówczas, iż zawody, o których mowa okażą się niezwykle kontrowersyjnym wydarzeniem, budzącym emocje nawet po upływie osiemdziesięciu lat. Stało się tak za sprawą zmiany władzy w Niemczech. Po jej przejęciu przez Adolfa Hitlera oraz stopnio-wym podporządkowywaniu kolejnych dziedzin życia machinie nazistowskiej, cy-nicznemu zawłaszczeniu i wypaczeniu uległa również sama natura igrzysk, z jej podstawową ideą braterstwa i równości wszystkich narodów, społeczności, ras i systemów religijnych.
Ze względu na: problem upolitycznienia igrzysk i wykorzystania ich jako jed-nego z wielu czynników utrwalenia nazistowskiej dyktatury, kontrowersje na płaszczyźnie rasowej, aspekt organizacyjny berlińskiego turnieju wyznaczający pewne wzorce logistyczne, które wykorzystywano przez lata podczas przygotowań kolejnych zawodów olimpijskich, wymiar propagandowy, rozwiązania techniczne i medialne, przebieg poszczególnych konkurencji, grono ofi cjalnych gości (w tym monarchów, czołowych osobistości świata polityki oraz sportu, obserwujących olimpijską rywalizację z trybun) oraz przerażające doświadczenia II wojny świa-towej, za które odpowiedzialność ponoszą Niemcy (w tym także ludzie uczest-niczący bezpośrednio w przygotowaniach turnieju), materia igrzysk olimpijskich rozegranych w stolicy Trzeciej Rzeszy doczekała się na zachodzie licznych opraco-wań2. Spośród nich, polskiemu czytelnikowi znana jest przede wszystkim przywo-ływana już monografi a brytyjskiego historyka Guya Waltersa, Igrzyska w Berlinie.
Jak Hitler ukradł olimpijski sen, wydana w Polsce w 2008 r. Jest to sztandarowa praca omawiająca genezę, polityczne kontrowersje, przebieg zawodów, a w końcu skutki zimowych oraz letnich igrzysk, zorganizowanych w nazistowskich Niem-czech. Znaczącymi źródłami wiadomości na temat „brunatnych” igrzysk są rów-nież: Kronika sportu, przygotowana pod redakcją Mariana Michalika, zawierająca
1 Szczegółowo na temat okoliczności organizacji i przebiegu XI Igrzysk Olimpijskich. Zob. G. Walters, Igrzyska w Berlinie. Jak Hitler ukradł olimpijski sen, Poznań 2008; G. Młodzikowski, Olimpiady ery nowożytnej.
Idea i rzeczywistość, wyd. II, Warszawa 1984.
2 W tym miejscu warto przytoczyć kilka najważniejszych pozycji: R. Zach, Die XI. Olympischen Spiele 1936 in Berlin. Sportliches Ereignis oder Propaganda?, Norderstedt 2009; D. C. Large, Nazi Games. The Olympics of 1936, New York 2007; K. Kliem, Sport in der Zeit des Nationalsozialismus. Entwicklung und Zielsetzung im höheren Schulwesen und in der Hitlerjugend, Saarbrücken 2007; G. Walters, Berlin games. How the nazis stole the olympic dream, New York 2006; Ch. Hilton, Hitler’s Olympics. The 1936 Berlin olympic games, Stroud 2006; A. Rippon, Hitler’s Olympics. The Story of the 1936 Nazi Games, Barnsley 2006; Enzyklopädie des Nationalismus, hrsg. v.
W. Benz, H. Graml, H. Weiss, Berlin 2001; S. D. Bachrach, The Nazi Olympics. Berlin 1936, Boston-New York-London 2000; M. Krüger, Olympische Spiele in Deutschland: ausgefallen, mißbraucht, überschattet, gescheitert, [in:] Olympischer Sport. Rückblick und Perspektiven, hrsg. v. O. Gruppe, Schorndorf 1997; V. Kluge, Olympische Sommerspiele. Die Chronik I. Athen 1896 – Berlin 1936, Berlin 1997; 1936. Die Olympischen Spiele und der Natio-nalsozialismus. Eine Dokumentation. 1936. The Olympic Games and National Socialism. A Documentation, hrsg.
v. R. Rürup, Berlin 1996; H. Geyer, Olympische Spiele 1896–1996. Ein deutsches Politicum, Münster 1996; K. Mel-lenthin, Berlin 1936. Goebbels goes Olympia, „Zeitung für Linke Debatte und Praxis”, 22.08.1996; K. A. Scherer, 100 Jahre Olympische Spiele. Idee, Analyse und Bilanz, Dortmund 1995; Olympia-Berlin. Gewalt und Mythen in den Olympischen Spielen von Berlin 1936, hrsg. v. Th. Alkmeyer, G. Gebauer, E. König, A. Kühling, A. Richartz, S. Titze, Berlin 1987; H. J. Teichler, Berlin 1936-ein Sieg der NS-Propaganda? Institutionen, Methoden und Ziele der Olympiapropaganda Berlin 1936, „Stadion” 1976, H. 2, s. 265–306; R. D. Mandell, The Nazi Olympics, Urbana 1971; H. Bernett, Sportpolitik im Dritten Reich. Aus den Akten der Reichskanzlei, Schorndorf 1971.
rozdział poświęcony berlińskiej olimpiadzie oraz praca Davida Millera, Historia igrzysk olimpijskich i MKOl, która doczekała się na polskim rynku dwóch wydań3. Pomimo istotnej rangi (zarówno sportowej, jak i politycznej) tematyka XI Igrzysk Olimpijskich w Berlinie nie znalazła jak dotąd w polskiej historiografi i ca-łościowego opracowania. W studiach poświęconych dziejom Niemiec (w których dominuje analiza zagadnień politycznych, gospodarczych oraz społecznych4) czy też w publikacjach dotyczących historii sportu5, zagadnienie to bywało niejedno-krotnie pomijane, bądź opisywane zbyt skrótowo (np. poświęcano mu rozdział w skądinąd cennych opracowaniach dotykających problematyki olimpijskiej i po-szczególnych edycji igrzysk, artykułach lub publikacjach o charakterze leksykono-wym). Aktualnie brakuje polskiej monografi i poświęconej XI Igrzyskom Olimpij-skim w Berlinie, która zbierałaby poddany obiektywnej analizie materiał na temat ich genezy, wpływu na relacje międzynarodowe, polskiego stanowiska wobec prób bojkotu całego przedsięwzięcia, jak też przebiegu zawodów i wyników zdobytych również przez szerokie grono polskich reprezentantów, startujących w czternastu konkurencjach.
W dostępnej dotychczas literaturze ważne miejsce zajmują wydawnictwa przy-gotowane na przestrzeni lat sześćdziesiątych i osiemdziesiątych6. Są to monografi e poświęcone dziejom igrzysk olimpijskich, artykuły oraz publikacje o charakterze przyczynkowym. Warto podkreślić, iż w odniesieniu do igrzysk w Berlinie skupia-ją się one głównie na aspektach politycznych, społecznych lub propagandowych, w mniejszym zakresie dotykając wątków organizacyjnych, technicznych, przebie-gu zawodów oraz wyników osiąganych przez poszczególnych zawodników (rów-nież polskich). Ponadto znaczna ich część wykazuje wyraźnie pejoratywny stosu-nek wobec turnieju. Wpływ na takie postrzeganie interesujących mnie zawodów miała świadomość wydarzeń późniejszych, związanych z doświadczeniem woj-ny i ekspansywną polityką nazistowską. W takiej interpretacji igrzyska i postawa gospodarzy miały być zapowiedzią politycznych i militarnych celów Hitlera. Co
3 Zob. Kronika sportu, red. M. Michalik, Warszawa 1993, s. 390–406; D. Miller, Historia igrzysk olimpijskich i MKOl. Od Aten do Pekinu 1894–2008, Poznań 2008; idem, Historia igrzysk olimpijskich i MKOl. Od Aten do Londynu 1894–2012, wyd. II, Poznań 2012.
4 Zob. W. Czapliński, A. Galos, W. Korta, Historia Niemiec, wyd. III, Wrocław 2010; T. Kotłowski, Niemcy.
Dzieje państwa i społeczeństwa 1890–1945, Kraków 2008; E. C. Król, Polska i Polacy w propagandzie narodowego socjalizmu w Niemczech 1919–1945, Warszawa 2006; J. Krasuski, Historia Niemiec, wyd. II, Wrocław 2004; idem, Historia Rzeszy Niemieckiej 1871–1945, wyd. IV, Poznań 1986; F. Ryszka, Państwo stanu wyjątkowego, Wrocław 1983; M. Wojciechowski, Stosunki polsko-niemieckie 1933–1938, Poznań 1980.
5 Zob. Z. A. Judycki, Polscy sportowcy w świecie. Leksykon, Warszawa 2014; B. Woltmann, J. Gaj, Sport w Polsce 1919–1939, Gorzów Wielkopolski 2007; L. Szymański, Kultura fizyczna w polityce II Rzeczpospolitej, Wrocław 1995; Lekkoatletyka w Polsce 1919–1994, red. B. Woltmann, Warszawa 1994; W. K. Osterloff, Historia sportu, Warszawa 1976; H. Młodzianowka-Jakubowska, Rozwój wychowania fizycznego i sportu w Polsce w latach 1914–1944, [w:] Z dziejów kultury fizycznej w Polsce, Warszawa 1967, s. 63–140; 40 lat polskiej lekkiej atletyki w cyfrach 1919–1959, red. Z. Bill, Warszawa 1961.
6 Wyjątek od tego zakresu chronologicznego stanowi praca Polska w Igrzyskach Olimpijskich, przygotowana przez Władysława Dobrowolskiego – oficera Wojska Polskiego, szermierza oraz uczestnika igrzysk w Berlinie. Na szczególną uwagę zasługuje fakt, iż ukazała się ona trzy lata po zakończeniu wojny, a pomimo to jest pozbawiona politycznych interpretacji Igrzysk Olimpijskich w Berlinie. Autor skupił się na stricte faktograficznym przedsta-wieniu wydarzeń związanych z igrzyskami. Zob. idem, Polska w Igrzyskach Olimpijskich, Jelenia Góra 1948.
ciekawe, pogląd ten odbiega od publikowanych w trakcie igrzysk relacji i komen-tarzy prasowych.
Spośród prac charakterystycznych dla wyżej wspomnianego zakresu chronolo-gicznego należy wymienić kompendium Grzegorza Młodzikowskiego, Olimpiady ery nowożytnej (pierwsze wydanie ukazało się pod tytułem 20 olimpiad ery no-wożytnej). Książka przedstawia zarys dziejów nowożytnego ruchu olimpijskiego oraz igrzysk z lat 1896–1980 (letnich i zimowych). Autor, opisując interesujące mnie wydarzenie, dużo miejsca poświęcił jego genezie, polityce międzynarodowej i – osadzonych w jej realiach – kontrowersjach odnoszących się do prób bojko-tu i odebrania Niemcom stabojko-tusu gospodarza. Problematyka „brunatnych” igrzysk pojawia się również w następujących artykułach autorstwa Młodzikowskiego: Ide-ologia – polityka – sport. Wybrane problemy (w którym poddał analizie relacje po-między polityką a ideą igrzysk olimpijskich, opierając je na ramach wyznaczonych przez systemy totalitarne XX wieku), Berliński przyczynek do polityki MKOl (za-wierający analizę postawy MKOl wobec protestów przeciwko igrzyskom organi-zowanym w stolicy Trzeciej Rzeszy), Brunatne kulisy Igrzysk XI Olimpiady (przed-stawiający cyniczne wykorzystanie idei olimpijskiej do promocji nazistowskiej ideologii) oraz Paragraf aryjski – złowrogi symbol faszyzacji sportu (tekst odno-szący się do problemu podporządkowania i zideologizowania sportu przez włoski faszyzm i niemiecki nazizm)7.
Szczególny charakter posiada opracowanie Andrzeja Jucewicza, Trzy olimpia-dy, poświęcone igrzyskom organizowanym w Niemczech: zimowym w Garmisch--Partenkirchen 1936 oraz letnim w Berlinie 1936 i Monachium 1972. Wspomniana praca zawiera również syntetyczny opis dziejów niemieckich struktur sportowych i ich udziału w ruchu olimpijskim na początku XX wieku. Należy podkreślić, iż po-wyższa publikacja stanowi pierwszy obszerniejszy opis „igrzysk Hitlera” dostępny w polskiej literaturze. Nie może ona jednak pretendować do miana całościowego opracowania w/w tematu. Ponadto lektura ta jest w licznych miejscach pozbawio-na obiektywizmu. Autor oceniał większość faktów z czysto politycznego punktu widzenia, doszukując się w nich szowinistycznego i wrogiego usposobienia nie-mieckich polityków oraz publiczności. Warto również wspomnieć o przygotowa-nym przez Jucewicza, we współpracy z Włodzimierzem Stępińskim leksykonie, Chwała olimpijczykom. 1939–1945. Przedstawia on sylwetki dwudziestu ośmiu polskich olimpijczyków, w tym także uczestników berlińskich igrzysk, którzy zgi-nęli w trakcie II wojny światowej8.
Interesujący wydaje się artykuł Jerzego Kochanowskiego, Olimpiady pełne polityki, w którym wspomniany autor dokonuje przeglądu igrzysk, od pierw-szych (zorganizowanych w Atenach) do dwudziestych piątych (odbywających się
7 Zob. G. Młodzikowski, Olimpiady ery nowożytnej…; idem, 20 olimpiad ery nowożytnej, Warszawa 1973;
idem, Ideologia – polityka – sport. Wybrane problemy, „Kultura Fizyczna”, nr 7, 1974, s. 267–268; idem, Berliński przyczynek do polityki MKOl, „Kultura Fizyczna” z. 8, 1971, s. 361–363; idem, Brunatne kulisy Igrzysk XI Olim-piady, „Dysk Olimpijski”, nr 8, 1970, s. 7–8; idem, Paragraf aryjski – złowrogi symbol faszyzacji sportu, „Kultura Fizyczna”, nr 10, 1962 s. 737–742.
8 Zob. A. Jucewicz, Trzy olimpiady, Warszawa 1972; Chwała olimpijczykom. 1939–1945, oprac. A. Jucewicz, W. Stępiński, Warszawa 1968.
w Barcelonie). Wskazuje on na ich ścisłe powiązanie z polityką – przede wszyst-kim międzynarodową. Znaczną część tekstu, która dotyczy igrzysk w Berlinie Je-rzy Kochanowski poświęca tematyce ogromu inwestycji w infrastrukturę miejską i sportową. Ponadto skupia się na kwestiach wyciszania antysemickiej retoryki i protestów przeciwko imprezie organizowanej w nazistowskich Niemczech9. Od-niesienie do wymienionych wyżej polskich publikacji wymaga krótkiego komen-tarza: przywołane lektury opisują głównie konkretne aspekty związane z igrzyska-mi w Berlinie, poświęcając mało z igrzyska-miejsca polskim reprezentantom i uzyskanym przez nich rezultatom.
Specyfi cznym materiałem prezentującym realia XI Igrzysk Olimpijskich są wspomnienia i listy sportowców biorących udział w tych zawodach. Wypada wy-mienić refl eksje: lekkoatletki Jadwigi Wajs, szermierza Adama Papée oraz wio-ślarza Rogera Vereya. Zostały one wydane w formie artykułów, rozdziałów, bądź zwartych publikacji10. Przebiegu konkurencji dotyczyły również listy: Jadwigi Wajs, Kazimierza Kucharskiego czy Henryka Leliwy-Roycewicza, zamieszczone w „Przeglądzie Sportowym” i przywołane w pracy Andrzeja Jucewicza11. Zwracają również uwagę relacje i analizy korespondentów, takich jak: Kazimierza Gryżew-skiego, Stefana Sieniarskiego oraz Zygmunta Weissa, opublikowane w miesięczni-ku PKOl, „Dysk Olimpijski”12.
Obecnie stopniowo ukazują się artykuły dotykające różnych aspektów berliń-skich igrzysk, jednak nie mogą one zastąpić ich całościowego obrazu, właściwego pracy monografi cznej. Na szczególną uwagę zasługuje tutaj aktywność dra Mi-łosza Stępińskiego, który od kilku lat podejmuje sukcesywne badania dotyczące
„igrzysk Hitlera”. W swojej pracy wykorzystuje on przede wszystkim polskie i nie-mieckie materiały źródłowe. Opublikował już kilka artykułów analizujących m.in.:
proces przygotowania igrzysk, próby pogodzenia ideałów olimpijskich z ideologią Trzeciej Rzeszy czy olimpijskie rozgrywki w piłkę nożną w Berlinie13.
9 Zob. J. Kochanowski, Olimpiady pełne polityki, „Wiedza i Życie”, nr 7, 1996, s. 39–43.
10 Zob. J. Wajs-Marcinkiewicz, Wspomnienia i refleksje, [w:] A. Bogusz, Łódzcy olimpijczycy 1924–1984, Łódź 1984, s. 214–217; A. Papée, Moje cztery olimpiady (4), „Dysk Olimpijski”, nr 12, 1970, s. 24–25; idem, Na planszach czterech olimpiad, Warszawa 1957; J. Wajsówna, Z dyskiem przez świat, Warszawa 1954; R. Verey, 40 000 kilometrów na skifie. Pamiętniki, Warszawa 1957. Należy podkreślić, że w znakomitej większości, przywołane wy-żej wspomnienia, przedstawiają obraz nieuczciwych Niemców, dążących do zwycięstwa za wszelką cenę, a nadto nieprzyjaźnie nastawionych do rywali z zagranicy.
11 Zob. za: A. Jucewicz, Trzy olimpiady…, s. 48–54.
12 Zob. Z. Weiss, Garmisch-Partenkirchen i Berlin 1936, „Dysk Olimpijski“, nr 7, 1972, s. 54–55; S. Sieniarski, Najsmutniejsze igrzyska, „Dysk Olimpijski”, nr 12, 1971, s. 18–20; K. Gryżewski, Swastyki nad olimpijskimi kółka-mi, „Dysk Olimpijski”, nr 8, 1968, s. 25; idem, Swastyki nad olimpijskimi kółkakółka-mi, „Dysk Olimpijski”, nr 9, 1968, s. 23.
13 Zob. M. Stępiński, Rola i zadania służb porządkowych w przygotowaniach do XI Igrzysk Olimpijskich w Ber-linie w lipcu 1936 roku w świetle akt w Archiwum Federalnym w Berw Ber-linie-Lichterfelde, „Przegląd Zachodniopo-morski”, z. 4, 2014, s. 229–254; idem, Na drodze do XI Igrzysk Olimpijskich w Berlinie. Sport między ideałami ruchu olimpijskiego a polityką III Rzeszy, cz. I, „Przegląd Zachodniopomorski”, z. 1, 2012, s. 11–44; idem, Na drodze do XI Igrzysk Olimpijskich w Berlinie. Sport między ideałami ruchu olimpijskiego a polityką III Rzeszy, cz.
II, „Przegląd Zachodniopomorski”, z. 3, 2012, s. 41–62; idem, Obraz XI Letniej Olimpiady 1936 roku na stronach tytułowych „Olympia Zeitung”- oficjalnego organu XI Igrzysk Olimpijskich 1936 w Berlinie [w:] Nowożytne Igrzyska Olimpijskie w mediach polskich do 1936 roku, red. P. Nowak, K. Stępnik, Lublin 2010, s. 89–99; idem, Jesse Owens w świetle polityki informacyjnej III Rzeszy podczas XI Igrzysk Olimpijskich (na przykładzie „Pommersche Zeitung”,
Opinie i wspomnienia Amerykanów przybyłych w sierpniu 1936 r. na igrzyska olimpijskie, przybliża artykuł Pauliny Sołuby. Autorka zaprezentowała atmosfe-rę panującą w stolicy Trzeciej Rzeszy, widzianą oczyma zarówno amerykańskich sportowców startujących w zawodach (m.in.: pływaczki Velmy Dunn, sprinterów Jessego Owensa i Johna Woodruff a oraz pływaka Adolpha Kiefera), jak i: amba-sadora Stanów Zjednoczonych w Berlinie Williama E. Dodda, pisarza Th omasa Wolfe’a czy nauczycielki Esther Myers. O znaczeniu Niemiec w ponad stuletniej historii igrzysk olimpijskich napisał Marek Andrzejewski, opierając się na klasy-fi kacjach medalowych. Autor wykazał, że w końcowym rankingu igrzysk letnich, reprezentanci Niemiec zwyciężyli tylko w 1936 r., jednak w statystykach zawodów zimowych triumfowali pięciokrotnie14.
Spośród artykułów dotyczących tematyki berlińskich igrzysk należy również wymienić opracowanie Waldemara Dorcza, który poddał analizie zagadnienie obecności polskich studentów wychowania fi zycznego w Berlinie w sierpniu 1936 roku. Aspekt propagandowy niemieckiej olimpiady przybliżył Janusz Lachow-ski w artykule: Film i sport na usługach propagandy: Olimpiada Leni Riefenstahl.
Częściowo do interesującej mnie tematyki odwołuje się także przyczynkarski tekst Grażyny Stachyry, w którym zebrane zostały wspomnienia polskich olim-pijczyków, biorących udział w igrzyskach okresu międzywojennego – także tych z 1936 r.15.
Wielu ważnych informacji na temat igrzysk w Berlinie dostarczają nowsze opracowania. Opisują one dziejów ruchu olimpijskiego na świecie i w Polsce, pre-zentując także w zakresie chronologicznym kolejne edycje igrzysk. Warto wspo-mnieć o kilku najważniejszych: Od Aten do Sydney 2000; Wiek igrzysk. 1896–1996;
100 lat igrzysk olimpijskich. Kronika 1896–1996; Kulisy Olimpiad od Aten do Bar-celony; Starożytne i nowożytne igrzyska olimpijskie; Od Aten do Montrealu. Wyni-ki letnich igrzysk olimpijsWyni-kich 1896–197616. Istotne są ponadto prace o charakterze
organu NSDAP w Prowincji Pomorze), „Zapiski Historyczne. Poświęcone Historii Pomorza i Krajów Bałtyckich”, z. 3, 2010, s. 111–129; idem, Piłka nożna na Igrzyskach Olimpijskich w Berlinie 1936 roku (w świetle „Albumu Olimpijskiego”- Olympia 1936. Die olympischen Spiele 1936), „Zapiski Historyczne. Poświęcone Historii Pomorza i Krajów Bałtyckich”, z. 3, 2009, s. 95–117; idem, Przygotowania reprezentacji narodowej II RP na Letnie Igrzyska XI Olimpiady w Berlinie na łamach „Przeglądu Sportowego” – marzec-lipiec 1936 r. [w:] Polska kultura fizyczna i turystyka w czasach zaborów i II Rzeczypospolitej, red. D. Dudek, Kraków 2009, s. 202–213; idem, XI Letnie Igrzyska Olimpijskie w Berlinie w polskiej historiografii i w „Przeglądzie Sportowym” z 1936 roku, cz. I, „Przegląd Zachodniopomorski”, z. 4, 2008, s. 51–69; idem, XI Letnie Igrzyska Olimpijskie w Berlinie w polskiej historiografii i w „Przeglądzie Sportowym” z 1936 roku, cz. II, „Przegląd Zachodniopomorski”, z. 1, 2009, s. 63–83.
14 Zob. P. Sołuba, Igrzyska olimpijskie w Berlinie w roku 1936 w oczach przebywających w Niemczech Amery-kanów, „Acta Universitatis Lodziensis. Folia Historica”, z. 92, 2014, s. 121–135; M. Andrzejewski, Sport a polityka.
Olimpijskie medale sportowców niemieckich (1896–2012), „Przegląd Zachodni”, nr 2, 2013, s. 233–248.
15 Zob. W. Dorcz, Polscy studenci wychowania fizycznego w Berlinie 1936 roku, „Kultura Fizycza”, nr 9/12, 2011, s. 12–20; J. Lachowski, Film i sport na usługach propagandy: Olimpiada Leni Riefenstahl, [w:] Nowożytne Igrzyska Olimpijskie w mediach polskich…, s. 107–114; G. Stachyra, Igrzyska okresu międzywojennego w radiowych wspomnieniach polskich olimpijczyków, [w:] Nowożytne Igrzyska Olimpijskie w mediach polskich…, s. 115–122.
16 Zob. J. Lis, T. Olszański, Od Aten do Sydney 2000, Warszawa 2001; T. Olszański, M. Rotkiewicz, et al., Wiek igrzysk. 1896–1996, Warszawa 1997; 100 lat igrzysk olimpijskich. Kronika 1896–1996, przeł. Z. Dutkowski et al., Warszawa 1996 – praca zawiera również rozdział, prezentujący w syntetyczny sposób udział polskich reprezen-tantów w poszczególnych edycjach igrzysk; P. Górski, K. Bazylow, M. Petruczenko, Kulisy Olimpiad od Aten do Barcelony, Warszawa 1992; Z. Porada, Starożytne i nowożytne igrzyska olimpijskie, Kraków 1980; W. K. Osterloff,
leksykonowym, zawierające biogramy i zestawienia wyników uzyskiwanych przez polskich sportowców w trakcie igrzysk. Część z nich dotyczy wyłącznie tych olim-pijczyków, którym udało się zdobyć medale – spośród wspomnianych publikacji wymienić można następujące tytuły: Najlepsi z najlepszych. Polscy złoci medaliści olimpijscy; Od Paryża 1924 do Sydney 2000. Polscy medaliści olimpijscy i paraolim-pijscy; Polscy medaliści olimpijscy17. Kolejne opracowania traktują o wszystkich pol-skich zawodnikach biorących udział w igrzyskach. Najistotniejsze z nich to: Olim-pijczycy Drugiej Rzeczpospolitej; Sport olimpijski w Polsce 1919–1939. Biogramy olimpijczyków; Leksykon olimpijczyków polskich. Od Chamonix i Paryża do Soczi 1924–2014; Letnie igrzyska olimpijskie; Od Adamczaka do Zasłony. Leksykon lekko-atletów polskich okresu międzywojennego. Mężczyźni; Polscy olimpijczycy XX wie-ku (1924–2002); Księga sportowców polskich ofi ar II wojny światowej 1939–1945;
Olimpijczycy. Polscy sportowcy w latach 1924–1998; Miniatury czyli fi ligranowe portrety wielkich dam polskiego sportu. Polskie olimpijki z lat 1924–1994; Leksykon polskich olimpijczyków 1924–1984; Polscy olimpijczycy 1924–1984. Leksykon; cykl Poczet polskich olimpijczyków 1924–1984, ze szczególnym uwzględnieniem zeszytu drugiego, poświęconego m.in. zawodnikom startującym w Berlinie; Laury olim-pijskie. Polacy na letnich Igrzyskach Olimpijskich 1924–197618. Dostępne są także teksty zbliżone tematycznie do powyższych. Odnoszą się one jednak do skali re-gionalnej: miasta i województwa. Z ich grona wymienić można następujące tytuły:
Świętokrzyscy olimpijczycy; Sylwetki sportowe polskich olimpijczyków urodzonych na Kielecczyźnie; Ze Śląska na olimpijskie areny. Leksykon olimpijczyków śląskich;
Olimpijczycy województwa śląskiego (1924–2010); Łódź olimpijska; Łódzcy olim-pijczycy; Od Paryża do Aten. Ślązacy na igrzyskach, czyli olimpijskich wspomnień czar…; Bydgoscy olimpijczycy oraz medaliści mistrzostw świata i Europy; Radomscy olimpijczycy; Mały słownik biografi czny warszawskich olimpijczyków 1924–197619.
W. Żróbik, Od Aten do Montrealu. Wyniki letnich igrzysk olimpijskich 1896–1976, Warszawa 1977.
17 Zob. Najlepsi z najlepszych. Polscy złoci medaliści olimpijscy, red. K. Hądzelek et al., Warszawa 2001.
W przypadku tej publikacji, szczególny akcent należy położyć na rozdział traktujący o Stanisławie Walasiewicz, jedynej złotej medalistce (medal wywalczony został podczas IO w Los Angeles w 1932 roku), startującej w Berli-nie. W. Duński, Od Paryża 1924 do Sydney 2000. Polscy medaliści olimpijscy i paraolimpijscy. Encyklopedia ilustro-wana, Warszawa 2001; J. Lis, Polscy medaliści olimpijscy, Białystok 1985.
18 Zob. R. Wryk, Olimpijczycy Drugiej Rzeczpospolitej, Poznań 2015, idem, Sport olimpijski w Polsce 1919–1939. Biogramy olimpijczyków, Poznań 2006; B. Tuszyński, H. Kurzyński, Leksykon olimpijczyków polskich.
Od Chamonix i Paryża do Soczi 1924–2014, wyd. III, Warszawa 2014; J. Marchewka, Letnie igrzyska olimpijskie, t. I-II, Toruń 2002–2005; H. Kurzyński, S. Pietkiewicz, M. Rynkowski, Od Adamczaka do Zasłony. Leksykon lekko-atletów polskich okresu międzywojennego. Mężczyźni, Warszawa 2004; B. Tuszyński, Polscy olimpijczycy XX wieku (1924–2002), t. I, A-M, Wrocław 2004; idem, Polscy olimpijczycy XX wieku (1924–2002), t. II, N-Ż, Wrocław 2004;
idem, Księga sportowców polskich ofiar II wojny światowej 1939–1945, Warszawa 1999; A. Pawlak, Olimpijczycy.
Polscy sportowcy w latach 1924–1998, Kraków 2000; eadem, Miniatury czyli filigranowe portrety wielkich dam
Polscy sportowcy w latach 1924–1998, Kraków 2000; eadem, Miniatury czyli filigranowe portrety wielkich dam