...
W
spółczesnakonserwa-cja muzealna opiera się na wiedzy, nauce, badaniach i interdy-scyplinarnej współpracy specjalistów różnych dziedzin w ramach danego muzeum, ale także pomiędzy różnymi instytucjami w kraju i za granicą. Pod-stawową jej cechą jest wyraźnie okre-ślona trójpolowość działania: równo-cześnie z interwencyjnymi zabiegami przy obiektach prowadzi się szeroko pojęte działania prewencyjne, a jed-ne i drugie są wspierajed-ne przez anali-zy i badania naukowe z zakresu fianali-zy- fizy-ki, chemii czy biologii. Jak pokazuje międzynarodowa praktyka, tylko taka synergia daje gwarancję optymaliza-cji działań nacelowanych na skutecz-ną konserwatorską ochronę zbiorów na podstawie obiektywnych wyników badań naukowych.
Muzeum Narodowe w Krako-wie (MNK) od Krako-wielu dekad należy do czołowych instytucji muzealnych, prowadzących właśnie tak zdefinio-waną działalność konserwatorską.
Potwierdzeniem tego są kolejne waż-ne realizacje konserwatorskie, bieżąca działalność prewencyjna oraz liczne naukowo-badawcze projekty krajowe i europejskie, w których MNK uczest-niczy od 2000 r. Wtedy jako pierwsze polskie muzeum wzięło udział w mię-dzynarodowym naukowo-badawczym projekcie z zakresu konserwacji pre-wencyjnej: IMPACT „Innowacyjne modelowanie poziomów zanieczysz-czeń w muzeach i konserwatorskich 1
| Spotkania z Zabytkami 1-2 2018
26
„Sybilla 2006” za badania z zakresu zastosowania komputerowej analizy obrazu w nieniszczących badaniach obiektów zabytkowych prowadzo-nych we współpracy z Instytutem Me-chaniki Górotworu PAN.
Znając potrzeby oraz stawia-jąc sobie szersze cele, MNK podjęło w 2007 r. ambitną inicjatywę rozsze-rzenia działalności i przekształcenia LANBOZ-u w nowoczesną jednost-kę naukową, prowadzącą badania spe-cjalistyczne o randze światowej, inspi-rującą współpracę z grupami badaw-czymi spoza muzeum, upowszechnia-jącą wiedzę, szkolącą młodych bada-czy i konserwatorów. Zgodnie z nową strategią zatrudniono kolejnych na-ukowców, poszerzono współpracę ze specjalistami w zakresie nauk ścisłych z innych instytucji i rozpoczęto inten-sywne przygotowywanie wniosków aplikacyjnych do konkursów w ra-mach krajowych i międzynarodowych programów. Efektem pracy zwięk-szonego do sześciu osób zespołu, zło-żonego z fizyków, konserwatorów,
chemika i historyka sztuki, były ko-lejne projekty badawcze i pozyska-ne środki finansowe, które umożli-wiły prowadzenie badań na najwyż-szym światowym poziomie, zatrud-nienie dodatkowych osób, zakup no-woczesnej aparatury badawczej i – co bardzo ważne – międzynarodową wy-mianę doświadczeń. Od pierwszego projektu IMPACT w 2000 r. do roku 2017 MNK uczestniczyło i w dużej części koordynowało 17 projektów naukowo-badawczych z zakresu sze-roko pojętej konserwacji muzealnej.
Zakres działalności laboratorium wyszedł znacznie poza prowadzenie analiz nieniszczących, badań tech-nologicznych i pomiarów wspierają-cych podstawowe prace konserwator-skie. Profil działalności objął specja-listyczne badania w szeroko pojętej nauce o dziedzictwie, np. mechani-zmów powstawania fizycznych i che-micznych zniszczeń obiektów czy działania z zakresu prewencji konser-watorskiej, mające na celu opracowa-nie długofalowych strategii ochrony obejmował głównie badania
tech-nologiczne obiektów muzealnych oraz pomiary i monitoring warun-ków przechowywania, eksponowania i transportu dzieł sztuki. Początkowo zadania były realizowane przez trzy-osobowy zespół, złożony z konserwa-tora, fizyka i chemika, którzy współ-pracowali z konserwatorami muzeal-nymi. Powstanie laboratorium i pro-fil jego działalności zostały docenio-ne przez środowisko muzealdocenio-ne, co za-owocowało przyznaniem II nagrody w jubileuszowej 25. edycji Konkursu na Wydarzenie Muzealne Roku „Sy-billa 2004” w kategorii Dokonania z zakresu działalności naukowej. Ko-lejne wyróżnienie w tej samej kate-gorii LANBOZ otrzymał w Konkur-sie na Wydarzenie Muzealne Roku
1 | Komisja ekspercka powołana przez LANBOZ do badania obrazu Jana Matejki „Bolesław Chrobry ze Świętopełkiem przy Złotej Bramie w Kijowie”, będącego własnością prywatną 2 | Wnętrze laboratorium
...
2
obejmującej fotografię makro- i mi-kroskopową w różnych zakresach spektralnych promieniowania optycz-nego – w świetle widzialnym, ultrafio-lecie, podczerwieni oraz w świetle so-dowym, badania rentgenowskie, ba-dania materiałów metodami spektro-skopowymi przy użyciu przenośnych spektrometrów przystosowanych do badania dzieł sztuki w miejscu ich ekspozycji lub magazynowania.
W 2017 r., podobnie jak w la-tach poprzednich, choć w coraz więk-szej skali, prace badawcze
w laborato-rium MNK realizowane były w kilku obszarach. Pierwszy to badania bie-żące nakierowane głównie na wspar-cie codziennej działalności placówki, np. rozpoznanie techniki i technolo-gii wykonania muzealiów, ocena stanu zachowania lub analiz historycznych.
Badania koncentrują się na wsparciu działań prowadzonych bezpośred-nio przy obiektach przez konserwa-torów i historyków sztuki, w tym ana-liz historycznych lub ekspertyz doty-czących autentyczności dzieł sztuki.
Drugi obszar to zapewnienie wysokie-go poziomu konserwatorskiej ochro-ny zbiorów, ich bezpiecznego prze-chowywania i udostępniania, czyli konserwacja prewencyjna i długofa-lowe strategie zarządzania zbiorami.
Trzeci obszar to badania podstawo-we z zakresu nauk ścisłych, dotyczące problemów nierozwiązanych w ska-li międzynarodowej. Badania takie mają zawsze charakter wyodrębnione-go projektu badawczewyodrębnione-go, często reali-zowanego w ramach konsorcjum pla-cówek badawczych. Ważnym elemen-tem prowadzenia badań jest budowa-nie sieci współpracy z muzeami i pla-cówkami naukowymi w kraju i za gra-nicą. Czwarty, najnowszy obszar dzia-łań to Krajowe Centrum Badań nad Dziedzictwem, czyli projekt, którego
celem jest doskonalenie działalności muzealnej w Polsce poprzez szerokie udostępnienie potencjału sprzętowe-go i kadrowesprzętowe-go LANBOZ-u innym placówkom muzealnym.
Rola laboratorium dla polskiego środowiska muzealniczego objawiała się również w stale rosnącej liczbie wy-konywanych dla innych instytucji eks-pertyz i badań. Widząc ogólnokrajowe potrzeby w tej dziedzinie, a równocze-śnie dysponując bardzo nowoczerównocze-śnie wyposażonym laboratorium i kompe-tentnymi specjalistami, MNK podję-ło starania mające na celu szersze udo-stępnienie potencjału LANBOZ-u in-nym muzeom. W 2015 r. MNK w ra-mach współpracy z Narodowym In-stytutem Muzealnictwa i Ochrony zbiorów. Prace badawcze
prowadzo-ne w ramach projektu FIBER „Bez-pośrednie monitorowanie odkształ-ceń tkanin w celu ochrony zabytko-wych obiektów tekstylnych i pod-obrazi” zaowocowały rozpoznaniem własności mechanicznych i stop-nia degradacji zabytkowych tka-nin oraz budową czujnika światło-wodowego do pomiarów odkształ-ceń w tkaninach zabytkowych, nato-miast wynikiem projektu ANOXIA
„Bezpieczna ekspozycja w muzeach dzieł sztuki wrażliwych na fotodegra-dację” było znalezienie bezpiecznej metody stałej ekspozycji dzieł sztuki wrażliwych na światło i opracowanie metodyki testów pozwalających na dokonanie ich właściwej selekcji.
Determinacja w rozwoju i dosko-naleniu kompetencji naukowo-ba-dawczych specjalistów pracujących w MNK (głównie naukowców, kon-serwatorów i kustoszy), stanowią-ca warunek sine qua non dla realiza-cji zarówno misji MNK, jak i celów statutowych, doprowadziła do for-malnego uregulowania działalno-ści naukowej i przyznania Muzeum Narodowemu w Krakowie statusu jednostki naukowej, zgodnie z obo-wiązującymi przepisami. W 2010 r.
MNK, jako pierwsze muzeum w Polsce, otrzymało status jednost-ki naukowej w grupie nauk o sztu-ce i twórczości artystycznej i dzięki temu otrzymuje środki z MNiSW na działalność statutową.
LANBOZ, jako jeden z trzech podstawowych elementów „klasycz-nego” schematu „three-legged stool”, miał i cały czas ma bardzo znaczący wkład w realizację i ewolucję działal-ności naukowej w MNK. Piętnaście lat istnienia i stały rozwój zaowoco-wały przede wszystkim zbudowaniem kompetentnego zespołu specjalistów (jedenaście osób w 2017 r.) oraz zgro-madzeniem nowoczesnej bazy apara-turowej, co w obydwu przypadkach stanowi unikatową sytuację w skali kraju. Laboratorium dysponuje obec-nie najnowocześobec-niejszymi technika-mi umożliwiającytechnika-mi prowadzenie ba-dań technologicznych i dokumen-tacyjnych w zakresie analizy obrazu,
3
| Spotkania z Zabytkami 1-2 2018
28
opracowania strategii ochrony dla dzieł sztuki mających szczególne zna-czenie dla kultury oraz wykonanie ekspertyz interdyscyplinarnych. Pra-cownicy LANBOZ-u wykonali wie-lostronne badania i opracowali stra-tegie ochrony m.in. dla rękopisu Pana Tadeusza Adama Mickiewicza z ko-lekcji Zakładu Narodowego im. Osso-lińskich we Wrocławiu, średniowiecz-nych malowideł w Kaplicy Trójcy
Świętej na Zamku w Lublinie, forte-pianu Chopina z Narodowego Insty-tutu Fryderyka Chopina w Warszawie i wielu innych wybitnych i ważnych dóbr kultury.
Działania LANBOZ-u wprowa-dzają Muzeum Narodowe w Krako-wie do elitarnej, międzynarodowej grupy placówek muzealnych prowa-dzących szerokie badania w zakresie nauk wspierających ochronę i konser-wację zbiorów oraz posiadających ra-cjonalne i stale udoskonalane nauko-we metody zarządzania zbiorami. Pra-cownicy Laboratorium zainicjowa-li i prowadzizainicjowa-li działania o charakterze organizacyjnym stymulujące rozwój w Polsce nowoczesnych badań nad ochroną dziedzictwa: koordynowali
prace Zespołu Ekspertów przy Mini-strze Kultury i Dziedzictwa Narodo-wego, opracowującego krajowe prio-rytety badawcze w tej dziedzinie, za-inicjowali powołanie w Polskim Ko-mitecie Normalizacyjnym Komite-tu Technicznego 311 ds. Konserwa-cji Dóbr Kultury oraz uczestniczą w Grupie Roboczej 12 „Gabloty” Ko-mitetu Technicznego 346 Europej-skiego Komitetu Normalizacyjnego.
Rola i pozycja Laboratorium objawia się również w rosnącej liczbie eksper-tyz i badań wykonywanych we współ-pracy z innymi polskimi i zagranicz-nymi muzeami, jak również na zlece-nie sądów, domów aukcyjnych czy ko-lekcjonerów prywatnych.
W przyszłości zespół LANBOZ-u, w ramach szeroko pojętej działalno-ści muzealnej MNK, planuje konty-nuację działań we wszystkich czte-rech przedstawionych obszarach po-przez dalszy rozwój specjalistycznych badań o randze światowej, zwłasz-cza w zakresie kompleksowych ba-dań zabytków i konserwacji prewen-cyjnej, zarówno we współpracy z gru-pami badawczymi w Polsce, jak i za granicą. Badania obejmą też zabytki Zbiorów (NIMOZ) powołało do
ży-cia projekt o nazwie Krajowe Centrum Badań nad Dziedzictwem (KCBD), które od 2016 r. jest dofinansowane ze środków Ministra Kultury i Dziedzic-twa Narodowego. Podstawowym ce-lem KCBD jest doskonalenie działal-ności muzealnej w Polsce poprzez sze-rokie udostępnienie potencjału sprzę-towego i kadrowego MNK innym pla-cówkom muzealnym.
Projekt KCBD jest formułą opty-malną dla polskiego muzealnictwa ze względu na efektywne wykorzystanie specjalistów LANBOZ-u i już zgro-madzonej aparatury badawczej oraz elastyczne dostosowanie działalno-ści do rzeczywistych potrzeb placó-wek muzealnych. Utworzenie Kra-jowego Centrum Badań nad Dzie-dzictwem pozwoliło na wsparcie me-rytoryczne z zakresu badań techno-logicznych obiektów oraz praktycz-nej ochrony zasobów dziedzictwa, zwłaszcza placówek nieposiadających odpowiedniego wyposażenia i eksper-tów. W latach 2015-2017 siedemna-ście muzeów z całej Polski zgłosiło do realizacji 45 projektów dotyczących badań technologicznych obiektów,
...
3 | Wykonywanie zdjęć w światłach analitycznych podczas badań malowideł w Kaplicy Trójcy Świętej na Zamku w Lublinie 4 | Przygotowanie do badań obrazu „Ekstaza świętego Franciszka” z kolekcji Muzeum Diecezjalnego w Siedlcach (zdjęcia: 1, 2 – Piotr Frączek, 3 – Joanna Sobczyk)
...
4
O
braz „Pojmanie Samso-na” ze zbiorów Muzeum Zamkowego w Pszczy-nie jest dziełem zagadko-wym. Brak jakichkolwiek źródeł – pi-sanych, ikonograficznych bądź ust-nych – uniemożliwia ustalenie jego historii. Nie wiadomo czy znalazł się w zasobach muzeum jako pozostałość po mieniu dawnych właścicieli zamku – książąt pszczyńskich, czy też jest już nabytkiem muzealnym. Datowane na wiek XVIII płótno łączono z kręgiem barokowej sztuki śląskiej, w tym z pra-cownią malarską Michaela Willman-na (1650-1706).Malarz przedstawił na nim epi-zod ze starotestamentowej opowie-ści o Samsonie, zawartej w Księdze Sę-dziów. Izraelski bohater i sędzia, uro-dzony w czasie, gdy lud Izraela znaj-dował się w czterdziestoletniej niewo-li finiewo-listyńskiej, ukazany został w chwi-li pojmania przez Fiw chwi-listynów po tym, jak zdradziła go ukochana Dalila (Sdz 16, 4-21). Ten dramatyczny moment był często wybierany przez artystów baroku, dawał bowiem możliwość wy-korzystania wielu środków charakte-rystycznych dla tego stylu, a więc ru-chu, teatralności, efektów lumini-stycznych czy pełnej dynamiki, opar-tej na diagonalach kompozycji. Głów-nym elementem układu kompozycyj-nego pszczyńskiego obrazu jest kon-wulsyjnie wygięte ciało leżącego Sam-sona, pętanego przez trzech opraw-ców. Na lewo od nich, przy krze-śle, widoczna jest Dalila, na prawo zaś mężczyzna dzierżący w ręku no-życe, którymi obcięto włosy Samso-na, a za nim postać kobieca w pobliżu
nakrytego tkaniną stołu z naczynia-mi. W tle pojawia się grupa Filisty-nów, uzbrojona w halabardy i włócz-nie. Artysta posłużył się wieloma mo-tywami pojawiającymi się w innych ujęciach tego tematu, podejmowane-go chociażby przez Petera Paula Ru-bensa, Guercina, Antoona van Dyc-ka lub Antonia Molinariego. Wśród nich można wymienić m.in. aranżację sceny w otwierającym się na krajobraz wnętrzu z udrapowaną czerwoną sto-rą, a także obecność dodatkowej po-staci kobiecej, która w przekazie bi-blijnym nie jest wymieniana.
W nieznanym okresie dzieło ze zbiorów pszczyńskich zostało prze-malowane, co spowodowało znaczne zatarcie jego pierwotnej warstwy ma-larskiej. W bliżej nieokreślonym cza-sie poddano go także pracom konser-watorskim, w trakcie których założo-no m.in. płótzałożo-no dublażowe. By usta-lić zakres oraz czas przemalowań oraz zabiegów konserwatorskich, jak rów-nież potwierdzić datowanie obra-zu i ustalić krąg artystyczny, muzeum postanowiło poddać płótno specjali-stycznym badaniom. Przeprowadzo-no je w Laboratorium Analiz i Nie-niszczących Badań Obiektów Za-bytkowych (LANBOZ) w Krako-wie w ramach konkursu na wykona-nie projektów badawczych ogłoszo-nego przez Krajowe Centrum Ba-dań nad Dziedzictwem organizowa-ne przez Muzeum Narodowe w Kra-kowie oraz Narodowy Instytut Muze-alnictwa i Ochrony Zbiorów.
Postawione pytania badawcze do-tyczące czasu powstania obrazu „Poj-manie Samsona” oraz zastosowanej