Małgorzata KonseK
Wprowadzenie
Magiczny świat baśni od wieków zaprasza kolejne pokolenia na spotkanie z fan‑
tastycznymi istotami, które „przełamują reguły konwencjonalnej czasoprzestrzeni swoim wyglądem, zakresem możliwości”1 — przez co są tajemnicze i intrygują‑
ce, nie tylko dla dziecka2. Najbardziej reprezentatywnymi postaciami należącymi do grupy baśniowych stworzeń są krasnoludki, olbrzymy, potwory oraz smoki
— niegdyś straszne (odrażające), dziś jedynie osobliwe (czasem nawet urocze) stwory o charakterystycznych cechach i nadludzkich umiejętnościach. Naturalną konsekwencją zmian, jakie na przestrzeni wieków dokonały się w baśni, jest meta‑
morfoza jej bohaterów. Inaczej magiczne istoty wyobrażali sobie nasi przodkowie, inaczej my i — jak się okazuje — inaczej nasze dzieci.
Refleksję na temat postaci fantastycznych w nowoczesnej baśni warto po‑
czynić z kilku względów — przede wszystkim dlatego, że to właśnie wokół bohaterów (tak ludzkich, jak i nierzeczywistych) konstytuuje się akcja każdej niesamowitej opowieści (stąd w magicznych historiach występuje wiele cieka‑
wych, często nietuzinkowych postaci, które dobrze jest poznać). Poza tym w no‑
1 j. papuzińsKa: Zatopione królestwo. O polskiej literaturze fantastycznej XX wieku dla dzieci i młodzieży. Łódź 2008, s. 170.
2 Baśń ludowa nie zakładała obecności dziecięcego odbiorcy — mali czytelnicy/słuchacze uwzględnieni zostali jako adresaci dopiero przez baśń literacką, której prekursorem był Hans Chri‑
stian Andersen: „Istotną cechą baśni tworzonych od czasów Andersena jest ich wyrazista wielowar‑
stwowość: zakładanym adresatem utworu jest zarówno dziecko, jak i człowiek dorosły”. Por. Słownik literatury dziecięcej i młodzieżowej. Red. B. TyLicKa, G. LeszczyńsKi. Wrocław 2002, s. 33.
wych baśniach coraz istotniejszą rolę odgrywają właśnie istoty fantastyczne (co związane jest z ugruntowaniem pozycji fantasy we współczesnej literaturze dla dzieci i młodzieży) — to one najbardziej przykuwają uwagę odbiorcy autorskich realizacji tego gatunku. Wreszcie — obserwowanie ewolucji, jaką przeszli ma‑
giczni bohaterowie opowieści pamiętanych z dzieciństwa wydaje się niezwykle interesujące.
Baśń „nowoczesna”
Już wiele wieków przed Chrystusem nasi przodkowie opowiadali sobie bajki; na‑
stępnie ich potomkowie korzystali z (przekazywanych przez ojców) licznych mo‑
tywów baśniowych, a potem ich synowie nadawali opowiadanym przez siebie baj‑
kom zabarwienie baśniowe i paraboliczno ‑dydaktyczne3. Na takim fundamencie od stuleci kształtuje się baśń, którą dziś dzieli się zazwyczaj na ludową i literac‑
ką4. Interesująca nas baśń „nowoczesna” to jedna z dwóch odmian (obok „klasycz‑
nej”) baśni literackiej — powstałej w XVI wieku, a rozwijającej się „równolegle do podejmowanych od początku XIX w. prób naukowego podejścia do tradycji ludowej”5, zawierającej bardziej skomplikowane przesłanie autorskie i wymowę moralną6. Dotychczasowe tradycyjne spojrzenie na świat w kategoriach „czarne i białe” nowoczesna baśń zastępuje ukazywaniem jego złożoności (paleta barw ulega znacznemu poszerzeniu), także schematy zostają urozmaicone — widoczne jest dążenie do oryginalności. Fabuła staje się bardziej skomplikowana (to już nie tylko schemat losów bohatera: od „szkody” czy „braku” do sukcesu), postaci są bardziej zróżnicowane (pogłębione zostają ich rysy psychologiczne). Odbiorcami nowoczesnej baśni mogą być zarówno dorośli, jak i dzieci, choć dziecięcy od‑
biorca nie dostrzega ukrytego podtekstu (filozoficznego czy satyrycznego), który doskonale wychwytuje dorosły. Tradycyjna nieokreśloność czasoprzestrzeni ak‑
cji często zastępowana jest konkretnym tłem zdarzeń, wskazaniem określonego miejsca i czasu. Wszystko to sprawia, że współcześnie coraz trudniej wyznaczyć
3 Por. j. KrzyŻanowsKi: W świecie bajki ludowej. Warszawa 1980, s. 133—164; j. papuzińsKa: Zatopione królestwo…, s. 38—43.
4 Por. Słownik literatury dziecięcej…, s. 32; B. niesporeK ‑szamBursKa: Baśń. W: Literatura dla dzieci i młodzieży (po roku 1980). T. 1. Red. K. HesKa ‑Kwaśniewicz. Katowice 2008, s. 47—72.
5 Słownik rodzajów i gatunków literackich. Red. G. Gazda, s. TynecKa ‑maKowsKa. Kraków 2006, s. 81. Por. B. niesporeK ‑szamBursKa: Baśń. W: Literatura dla dzieci…, s. 50—51.
6 Por. Słownik literatury dziecięcej…, s. 32—33.
ostrą granicę między baśnią a fantasy7. Nie bez powodu jednak ta odmiana ba‑
śni określana jest przymiotnikiem nowoczesny (czyli „właściwy nowym czasom, współczesny, teraźniejszy”8), realizuje bowiem pewne innowacje, „porusza ak‑
tualne, realne problemy, przy wykorzystaniu elementów konwencji baśniowej”9. Repertuar współczesnych baśni stale się poszerza (w Polsce począwszy od lat 80. XX wieku)10; historie te często kształtuje „społeczna świadomość trudności wyborów moralnych i etycznej złożoności świata, w którym nie zawsze można jasno odróżnić dobro od zła i gdzie nie zawsze dobro jest zwycięskie”11.
Fantastyka w baśni
Dla odbiorcy, tak dziecięcego, jak i dorosłego, miarą atrakcyjności baśni może być stopień nasycenia jej elementami fantastycznymi. Magiczna aura towarzysząca niesamowitym historiom pobudza wyobraźnię, rodzi ciekawość, czasem niepo‑
kój. Fantastyka występowała już w ludowej bajce magicznej, utrzymała się także w baśni literackiej i jej odmianach. Jako kategoria zanurzona w tekście występuje
„zarówno w twórczości o wielkich aspiracjach, jak i w twórczości popularnej, od‑
grywa też dużą rolę w literaturze dla dzieci i młodzieży”12. Na przestrzeni wieków elementy fantastyczne w baśniach ulegały pewnym zmianom, jednak — nieza‑
leżnie od czasu pojawienia się danej historii — zawsze koncentrowały się wokół zjawisk nadprzyrodzonych (np. metamorfozy — przemiany ludzi w zwierzęta lub przedmioty i odwrotnie), czarodziejskich zdarzeń, magicznych przedmiotów oraz liczb, przede wszystkim jednak wokół postaci nie z tego świata — bohaterów
7 Por. B. niesporeK ‑szamBursKa: Baśń. W: Literatura dla dzieci…; r. caLLois: Od baśni do science fiction. W: idem: Odpowiedzialność i styl. Eseje. Przeł. J. BłońsKi i in. Warszawa 1967;
G. Lasoń: Baśń a fantasy — podobieństwa i różnice. „Akcent” 1984, nr 4. Pojawiają się także analizy, które płynność baśni nowoczesnej interpretują w kierunku horroru — por. K.B. sLany: Dziecięca powieść grozy od Andersena do Gaimana. Kraków 2012.
8 Hasło: nowoczesny w: Uniwersalny słownik języka polskiego. T. 2. Red. s. duBisz. Warszawa 2003, s. 1028.
9 Słownik rodzajów…, s. 51.
10 Nowoczesne baśnie bardzo często podejmują tematy związane z przeżywaniem przez dziec‑
ko lęku, próbując „oswoić” je np. z trudnymi sytuacjami w rodzinie, takimi jak rozwód rodziców, czy utrata (lub brak) najbliższych. Obecnie powstaje coraz więcej baśni traktujących o „inności”
dziecka (np. pod względem aparycji czy jakichś niedostatków związanych z potrzebą specjalnej troski itp.), co wiąże się z zauważeniem pozytywnych efektów stosowania bajkoterapii.
11 Słownik literatury dziecięcej…, s. 32.
12 m. GłowińsKi, T. KosTKiewiczowa, a. oKopień ‑sławińsKa, j. sławińsKi: Słownik terminów literackich. Red. j. sławińsKi. Wrocław 2010, s. 149—150.
baśni13. Obok wróżek, czarodziejów, krasnoludków, elfów i mówiących ludzkim głosem zwierząt — znanych z baśni ludowej — baśń literacka stawia ożywione zabawki/inne przedmioty, dziwacznych wujaszków lub ciotki, życzliwe/nieprzy‑
jazne maszyny, przybyszy z kosmosu/mieszkańców światów zmyślonych14. Dalsze rozważania dotyczyć będą jednak wyłącznie krasnoludków, olbrzy-mów, potworów oraz smoków — bohaterów wybranych spośród najróżniejszych baśniowych stworzeń nieprzypadkowo. Postaci te są bowiem ponadczasowe — występowały w tekstach ludowych, są też obecne w gatunku nowoczesnym — i to przede wszystkim z nimi od stuleci kojarzą się baśnie.