Pojawienie się w szkole uczniów o specjalnych potrzebach edukacyjnych stanowi zawsze ważne wyzwanie dla placówki oświatowej. Każde takie dziecko wnosi ze sobą bagaż różnorodnych potrzeb i możliwości, jak również wiele ograniczeń i problemów związanych z realizowaniem roli ucznia, wychowanka, towarzysza współdziałającego w grupie rówieśniczej. Dzieci z ADHD stanowią wśród nich grupę szczególnie wymagającą ciągłego podnoszenia ze strony ich wychowawców kwalifikacji diagnostycznych oraz poszukiwania skutecznych form pracy wychowawczej i terapeutycznej.
Wszelkie podejmowane działania wychowawczo-edukacyjne powinny w tym przypadku być skierowane na wytwarzanie prawidłowych więzi i relacji między ludźmi. Szkoły otwarte na różnorodność, gotowe do współpracy również z uczniem z zaburzeniami funkcjonowania psychospołecznego są miejscem, w którym, dzięki możliwości ukazania jego pozytywnych stron, uzdolnień i możliwości, mogą budować się i kształtować właśnie takie relacje. Aby sprostać założeniom odpowiedzialnej edukacji, efektywnej dla każdego dziecka, szkoły powinny tworzyć samodzielnie odpowiednie warunki do rozwoju i nauki dla swoich podopiecznych.
Pomimo tego, że z kształceniem dzieci z ADHD mamy już do czynienia od wielu lat to jest to nadal obszar, w którym pojawia się coraz więcej pytań i wątpliwości dotyczących adekwatnych form terapii.
Jest to również obszar dość niskich kompetencji praktycznych nauczycieli, co najprawdopodobniej może mieć związek z niejednorodnym obrazem klinicznym tego zaburzenia. Dodatkowym utrudnieniem w planowaniu pracy edukacyjnej z dziećmi z ADHD jest częste pojawianie się problemów wychowawczych spowodowanych współwystępowaniem zaburzeń zachowania o różnym stopniu nasilenia oraz o różnym charakterze. W wielu środowiskach wychowawczych uczniowie ci nadal postrzegani są jako gorsi, bardziej niegrzeczni, niezdyscyplinowani i trudno jest dorosłym odpowiedzialnym za ich wychowanie przyjąć do wiadomości istnienie potwierdzonego już zespołu zaburzeń, który mógłby tłumaczyć niepożądane zachowania, zdejmując z dziecka jednocześnie etykietę nieudacznika, łobuziaka, rozrabiaki.
W związku z powyższym warto zauważyć, że pomimo częstego podejmowania w literaturze problematyki dotyczącej zespołu nadpobudliwości psychoruchowej i zaburzeń koncentracji uwagi wiele aspektów wciąż pozostaje tematem sporów i dyskusji, budząc nierzadko kontrowersje tak wśród teoretyków jak i praktyków. Trudności związane z tym zagadnieniem pojawiają się już w przypadku terminologii.
Zespół nadpobudliwości psychoruchowej z zaburzeniami koncentracji uwagi – ADHD (Attention Deficit Hyperactivity Disorder) to termin przyjęty przez Amerykańskie Towarzystwo Psychiatryczne (APA, 1994) w klasyfikacji DSM-IV. W Międzynarodowej Klasyfikacji Chorób i Problemów Zdrowotnych (ICD-10) nosi on nazwę zespołu hiperkinetycznego (Hiperkinetic Disorder).
Ch. Gillberg (1998) na podstawie analiz badaczy skandynawskich wyróżnił zespół deficytów w zakresie uwagi oraz koordynacji ruchowej i percepcji (deficits in attention, motor control and perception – DAMP). Zespół DAMP odpowiada zarówno kryteriom ADHD (w szczególności postaci z dominacją braku uwagi), jak i kryteriom towarzyszącym tzw. zespołowi rozwojowych zaburzeń koordynacji (developmental coordination disorder – DCD) opisanym w DSM-IV (za: Nijmeijer i in., 2008, s. 698).
W literaturze tematu zwraca się również uwagę na zależność i trudność zarazem w diagnozowaniu całościowych zaburzeń rozwoju i zespołu ADHD. Stwierdza się, że wiele osób z całościowymi zaburzeniami (PDD, Pervasive Developmental Disorders) wykazuje cechy typowe dla zespołu ADHD, jednak cechy te mogą być wtórne w odniesieniu do pierwotnej diagnozy (za: Nijmeijer i in., 2008, s. 697).
Zespół nadpobudliwości psychoruchowej z zaburzeniami koncentracji uwagi określa się jednak zawsze jako zbiór objawów związanych z nadruchliwością, impulsywnością oraz zaburzeniami koncentracji uwagi. Należy on do fragmentarycznych zaburzeń rozwoju pojawiających się w okresie dzieciństwa, które charakteryzuje takie nasilenie objawów w obszarze nadruchliwości, impulsywności i zaburzeń koncentracji uwagi, które w znacznym stopniu utrudnia lub wręcz uniemożliwia właściwe funkcjonowanie osoby.
Ważną rolę w podejściu diagnostycznym odgrywa odwołanie się do konkretnej klasyfikacji: DSM-IV lub ICD-10. Według A. Pisuli i T. Wolańczyka (2005) u dzieci w wieku wczesnoszkolnym rozpoznawanych jest 3-10% przypadków ADHD według kryteriów DSM-IV; przyjęcie kryteriów ICD-10 zmniejsza odsetek rozpoznań do 1-2% (Skórczyńska, 2008, s. 433).
W DSM-IV wyróżnia się trzy podtypy ADHD. Pierwszy z przewagą zaburzenia koncentracji uwagi, drugi z przewagą nadpobudliwości psychoruchowej i impulsywności oraz trzeci typ tak zwany mieszany. W zależności od podtypu ADHD (Wolańczyk, Kołakowski & Skotnicka, 1999) powyższe czynniki objawiają się ze współmiernym lub zróżnicowanym natężeniem:
typ mieszany (musi wystąpić co najmniej 6 objawów z obszaru zaburzeń koncentracji uwagi oraz co najmniej 6 z obszaru impulsywności i nadruchliwości);
typ z przewagą zaburzeń koncentracji uwagi (musi wystąpić co najmniej 6 objawów z obszaru zaburzeń koncentracji uwagi oraz mniej niż 6 z obszaru impulsywności i nadruchliwości);
typ z przewagą nadruchliwości i nadmiernej impulsywności (musi wystąpić mniej niż 6 objawów z obszaru zaburzeń koncentracji uwagi oraz co najmniej 6 z obszaru impulsywności i nadruchliwości).
Wśród wskaźników diagnostycznych wyodrębnionych dla obszaru zaburzeń koncentracji uwagi muszą pojawić się odpowiedzi potwierdzające poniższe zachowania dziecka (Kołakowski i in., 2007):
nie jest w stanie skoncentrować się na szczegółach podczas zajęć lub w czasie wykonywanej pracy, popełnia błędy;
często ma trudności z utrzymywaniem uwagi na zadaniach i grach;
często wydaje się nie słuchać tego, co się do niego mówi;
często nie stosuje się do podawanych kolejno instrukcji i ma kłopoty z dokończeniem zadań i wypełnianiem codziennych obowiązków, jednak nie z powodu przeciwstawiania się lub nie rozumienia instrukcji;
często ma trudności ze zorganizowaniem sobie pracy lub innych zajęć;
nie lubi, ociąga się lub unika rozpoczęcia zajęć wymagających dłuższego wysiłku umysłowego;
często gubi rzeczy niezbędne do pracy lub innych zajęć;
łatwo rozprasza się pod wpływem zewnętrznych bodźców;
często zapomina o różnych codziennych sprawach.
W obszarze nadruchliwości i impulsywności muszą zostać potwierdzone poniższe zachowania dziecka:
ma często nerwowe ruchy rąk lub stóp, bądź nie jest w stanie usiedzieć w miejscu, wstaje z miejsca w czasie lekcji lub w innych sytuacjach wymagających spokojnego siedzenia;
często chodzi po pomieszczeniu lub wspina się na meble w sytuacjach, gdy jest to zachowanie niewłaściwe;
często ma trudności ze spokojnym bawieniem się lub odpoczywaniem;
często jest w ruchu;
często jest nadmiernie gadatliwe;
często wyrywa się z odpowiedzią zanim pytanie zostanie sformułowane w całości;
często ma kłopoty z zaczekaniem na swoją kolej;
często przerywa lub przeszkadza innym (wtrąca się do rozmowy lub zabawy) (Kołakowski i in., 2007).
Aby móc zdiagnozować zespół ADHD powyższe wskaźniki muszą przejawiać się nieprzerwanie co najmniej przez 6 miesięcy. Większość z nich powinna pojawić się przed siódmym rokiem życia oraz muszą występować one przynajmniej w dwóch środowiskach wychowawczych. Obserwowane musi być również zaburzenie funkcjonowania społecznego, szkolnego (edukacyjnego) lub zawodowego.
Według klasyfikacji DSM-IV należy również wykluczyć inne zaburzenia rozwojowe, zaburzenia psychiczne.
Zespół nadpobudliwości psychoruchowej diagnozowany jest przez zespół specjalistów ze szczególnym wskazaniem lekarzy oraz psychologów dokładnie znających zaburzenie. Podstawą diagnozy jest szczegółowy wywiad dotyczący życiorysu psychologicznego dziecka od momentu poczęcia poprzez kolejne etapy dorastania. Istotne znaczenie w procesie rozpoznania zaburzenia stanowi odniesienie się do informacji dotyczących środowiska rodzinnego w kontekście niepokojących wychowawczo zachowań oraz analiza funkcjonowania w sytuacji szkolnej w odniesieniu do kontaktów interpersonalnych z rówieśnikami, dorosłymi i przystosowania do obowiązujących tam norm.
Diagnozując zespół ADHD, należy zwrócić uwagę na jego związek z poziomem zachowania przystosowawczego osoby, przez które rozumie się uzyskanie równowagi między jednostką a środowiskiem, która to równowaga stanowi podstawę rozwoju jednostki.
Zachowanie przystosowawcze (Kostrzewski, 1978) rozumiane jako samodzielne, efektywne i odpowiedzialne zachowanie w społeczeństwie stosowne do wieku życia i grupy rówieśniczej praktycznie w przypadku każdego ucznia z zespołem nadpobudliwości psychoruchowej i zaburzeniami koncentracji uwagi będzie odbiegało od normy. W związku z tym grupa dzieci z ADHD niezależnie od natężenia problemów edukacyjnych będzie potrzebowała ze strony swoich nauczycieli:
poznania i zrozumienia specyficznych zachowań i emocji (niska samoocena, zaburzenia koncentracji uwagi, pobudliwość lub wycofanie, agresja, brak kontroli nad impulsami, brak zainteresowania nauką, kłopoty z podporządkowaniem);
postawy rozumiejącej, akceptującej ucznia pomimo jego trudności, pozytywnego wsparcia, cierpliwości oraz takiego odnoszenia się do dziecka, które będzie służyło jako model zachowań dla grupy rówieśników;
ustalenia i systematyzacji oczekiwań i wymagań;
elastyczności pracy w grupie, możliwości rozładowania emocji;
bliskiej, partnerskiej współpracy z rodzicami.