Walory ekologiczne

Skuteczna ochrona walorów przyrodniczo-krajobrazowych środowiska jest zadaniem złoŜonym i bardzo trudnym. Ochrona wskazanych walorów realizowana jest w ramach krajowego systemu tzw. ochrony konserwatorskiej. Podejmowane w ramach niej działania jeszcze niedawno charakteryzowała swoista statyczność. Koncentrowały się one w obrębie izolowanych enklaw. DostrzeŜono, Ŝe enklawy te spełniają kluczową rolę w całości funkcjonowania ekosystemu przyrodniczego. DostrzeŜono takŜe znaczenie połączeń pomiędzy takimi enklawami. Stopniowo zmieniło to ów umownie statyczny stan działań i w ostatnich latach pojawił się postulat nowej jakości w ochronie przyrody - dynamiki ochrony. Wykracza ona poza tradycyjne obszary prawnie chronione; pozwala to wskazać w środowisku nową jakość - walory ekologiczne.

W Polsce funkcjonuje Wielkoprzestrzenny System Obszarów Chronionych (WSOCh). Stanowi on pierwsze ogniwo dla kreowania nowej jakości - wspomnianych walorów

ekologicznych środowiska, uwzględniających dynamikę ekosystemów w obszarach chronionych prawem lub wymagających takiej ochrony (według wskazań specjalistów). Jeszcze dalej idącym przedsięwzięciem w tym zakresie była idea utworzenia systemu ochrony

dziedzictwa przyrodniczego Wspólnoty Europejskiej. Zmierzała ona do dynamicznego sterowania procesami zachodzącymi w środowisku przyrodniczym. Uwzględniała przy tym załoŜenia Paneuropejskiej Strategii RóŜnorodności Biologicznej i Krajobrazowej na lata 1996-2000, przyjęte na konferencji ministrów ochrony środowiska w Sofii w 1995 r. Postulowano równieŜ utworzenie Paneuropejskiej Sieci Ekologicznej (PEEN). Efektem realizacji tych zamierzeń jest tworzenie (na wniosek Rady Europy) od 1992 r. Europejskiej

Sieci Ekologicznej (EECONET) - Kozłowski (1996). W pracach tych od 1993 r. uczestniczy takŜe Polska, a ich efektem była Koncepcja Krajowej Sieci Ekologicznej ECONET-PL (Liro [red.], Szacki [red.] i in. 1995).

W ostatnich latach, w zatwierdzanych miejscowych planach zagospodarowania

przestrzennego uwzględniane są elementy sieci ECONET-PL. Warto zatem krótko przypomnieć strukturę systemu EECONET. System ten składa się z obszarów węzłowych połączonych korytarzami ekologicznymi. Obszary węzłowe to tereny o duŜej róŜnorodności gatunków, form krajobrazowych i siedlisk (zwłaszcza w biocentrach tych obszarów). Biocentra otoczone są strefami buforowymi, tj. terenami, w których działania ochronne mają polegać na optymalizowaniu form gospodarowania, w celu zachowania istniejących i przywrócenia utraconych wartości przyrodniczych (Kozłowski 1996).

W odróŜnieniu od innych systemów chroniących walory ekologiczne, najbardziej charakterystyczną cechą systemu EECONET jest wspomniane połączenie obszarów węzłowych korytarzami ekologicznymi, umoŜliwiające rozprzestrzenianie się gatunków pomiędzy nimi.

Węzły i korytarze lokalnie uzupełniane są obszarami wymagającymi unaturalnienia, tj. odtworzenia poprzednich układów przyrodniczych (zniszczonych) oraz wprowadzenia proekologicznych form gospodarki (ibidem).

Autorzy koncepcji sieci ECONET-PL w biocentrach w zrozumiały sposób wskazali na dzisiejsze obszary najwyŜszej rangi w krajowym Wielkoprzestrzennym Systemie Obszarów Chronionych - na parki narodowe oraz rezerwaty przyrody (zwłaszcza ścisłe). Na obszary te (i inne) naleŜy dzisiaj spojrzeć w nowy sposób. Szansą weryfikacji ich wartości jest tworzony w Europie system ostoi CORINE biotopes - ostoi o kluczowym znaczeniu dla utrzymania bioróŜnorodności kontynentu. Buduje się go w oparciu o jednakowe kryteria w skali Europy - kryteria zobiektywizowane. Zespół A. Dyduch-Falniowskiej (1999) oceniał iŜ do końca

ubiegłego wieku w Polsce ostoje, o których mowa, wyznaczono w około 80% w stosunku do całości tego potencjału przyrodniczego naszego kraju.

Ze względu na szczególną rolę ostoi w ekosystemie, poniŜej przytaczam najwaŜniejsze informacje o kryteriach ich tworzenia dla realizowania funkcji ochronnych. Charakterystyki ostoi (rys. 2) zawarte są w banku danych systemu CORINE biotopes (Dyduch -Falniowska i in. 1999). Symbole graficzne uŜyte dla scharakteryzowania ostoi oznaczają:

• motywy ich utworzenia i/lub

• obecność w nich od 1 [ ] do ponad 11 [ ] siedlisk kluczowych.

Znak graficzny „motywu” ostoi informuje o obecności na jej obszarze:

• gatunku lub gatunków umieszczonych na europejskich listach CORINE (flory [ ], bezkręgowców [ ], ryb [ ], płazów [ ], gadów [ ], ptaków [ ], kolonii bocianów [ ], ssaków [ ], kolonii nietoperzy [ ], fauny [ ]);

• zbiorowiska lub zespołu roślinnego o znaczeniu europejskim [ ];

• siedliska wraŜliwego, zanikającego lub zagroŜonego [ ];

• unikatowej rzeźby terenu lub cennych form geomorfologicznych [ ];

• krajobrazu zbliŜonego do pierwotnego lub zrównowaŜonego układu przestrzennego elementów przyrodniczych i antropogenicznych tworzących pewną całość ekologiczną [ ];

• stanowiska archeologicznego albo paleontologicznego [ ].

Siedliska kluczowe powinny być otoczone szczególną troską, gdyŜ mają unikatową wartość ze względu na:

• bardzo ograniczony zasięg;

• szczególne wymagania ekologiczne;

• duŜą podatność na antropopresję.

Symbole graficzne dwóch innych pól bazy danych systemu CORINE biotopes opisywały ostoję takŜe jako potencjalny element sieci NATURA 2000. Oznaczało to obecność:

• gatunków objętych Dyrektywą o Ochronie Naturalnych Siedlisk Fauny i Flory (Dyrektywa

Habitatowa - aneks II. i IV.) i Dyrektywą Rady Europy o Ochronie Dzikich Ptaków

(Dyrektywa Ptasia - aneks I. i II.) - analogiczne znaki graficzne jak dla pola „motyw”;

• od 1 [ ] do ponad 16 [ ] siedlisk objętych aneksem I. Dyrektywy Habitatowej.

Ówczesne potencjalne elementy sieci NATURA 2000 były obszarami przyrodniczymi o najwyŜszej wartości przyrodniczej w Europie. Wyznaczono je, podobnie jak pozostałe ostoje systemu CORINE biotopes, według zobiektywizowanej procedury obowiązującej w krajach europejskich. Uwzględniała ona specyfikę przyrodniczą róŜnych regionów Europy. W początku 2004 r. część spośród potencjalnych elementów sieci NATURA 2000 utworzyła zręby polskiej części tego systemu:

• Obszary Specjalnej Ochrony (OSO) gatunków objętych Dyrektywą Ptasią. Proces tworzenia kolejnych, a takŜe

• Specjalnych Obszarów Ochronnych (SOO), wyróŜnianych na podstawie Dyrektywy Siedliskowej wśród Obszarów o Znaczeniu Wspólnotowym (OZW), był dość burzliwy i według jednej z kolejnych wersji miał się zakończyć w 2010 r. Wśród zatwierdzonych OSO i SOO znalazły się takŜe obiekty z dwóch krajowych Shedow list (z 2006 i 2008 r.). Obiekty systemu NATURA 2000 dzisiaj, to ostatecznie efekt kompromisu przyrodników i władz lokalnych; zgodnie z przyjętą w Europie procedurą ich tworzenia. Stąd, zdarzają się odstępstwa od obiektywnych kryteriów ich wyboru, co nie w pełni zadowala obie strony. Zdaniem A. Dyduch-Falniowskiej i M. Makomaskiej-Juchniewicz (1999), w początkowej fazie tworzenia był to najbardziej kompleksowy program budowy spójnego europejskiego systemu obszarów chronionych. Jednocześnie, najlepiej - jak dotychczas - przygotowany do wdroŜenia legislacyjnie i politycznie. Stopniowo system ten będzie weryfikowany; będzie się takŜe przekształcał w sieć ochronną.

Rys. 2. Przykład informacji o ostoi w bazie danych systemu CORINE biotopes

a) metoda określania wartości przestrzennych elementów systemów ochrony przyrody

Określając wartości podobszarów z walorami typu ekologicznego, naleŜy uwzględnić fakt przenikania się na terenie Polski róŜnych elementów strukturalnych wspomnianych czterech wielkoobszarowych systemów ochrony środowiska przyrodniczego (w istocie ochrony walorów ekologicznych): Wielkoprzestrzennego Systemu Obszarów Chronionych (WSOCh), systemu ECONET-PL, systemu CORINE biotopes, oraz potencjalnych elementów systemu NATURA 2000 — rzeczywistych jedynie w początkowej fazie ich tworzenia w Polsce (obecnie przenikają one wszystkie wymienione systemy). Zasadnicze relacje pomiędzy nimi (dla czytelności, z pominięciem obecnych zasięgów obszarów NATURA 2000), pokazałem na rys. 3. Ranga danego systemu generalnie wzrasta w kierunku środka schematu. W odniesieniu do systemu ECONET-PL wyŜsza jest w jego lewej części (elementy o randze międzynarodowej). Niektóre ostoje systemu CORINE biotopes, o stosunkowo niewielkich powierzchniach, nie zawierają się w obrębie elementów strukturalnych pozostałych systemów. Zdarza się to wyjątkowo. Faktu tego nie uwzględniłem na rycinie, takŜe dla jej większej czytelności.

W rzeczywistości, wewnętrzna struktura wielu podobszarów wynika z przenikania się w nich elementów róŜnych systemów ochrony walorów ekologicznych. W tabeli 1 zestawiłem takie podobszary w rubryce „kategoria waloru ekologicznego”. Wskazałem jedynie najczęściej występujące struktury. Przedostatnia z wymienionych kategorii - zabytkowe parki - wzbogaca wartość podobszarów przedstawionych na rys. 3. Kategoria ta występuje takŜe w odrębnych podobszarach (poza wskazanymi na rycinie). NaleŜało ją uwzględnić w rozwaŜaniach o walorach ekologicznych, gdyŜ zabytkowe parki są swoistymi enklawami przyrodniczymi. Formalnie, chronione są jako specyficzne dobro kulturowe.

Kategoria wskazana w ostatniej rubryce tabeli 1 obejmuje rezerwaty przyrody,

pomniki przyrody i uŜytki ekologiczne znajdujące się poza wielkosystemowymi obszarami ochrony walorów ekologicznych. Ich wartość nie została zweryfikowana przez system CORINE biotopes (lub została zweryfikowana negatywnie). Z uwagi na obecny status prawny muszą one być uwzględnione w rozwaŜaniach. Przypisuję im taką samą wartość jak parkom

Rys. 3. Schemat ochrony ekologicznych walorów środowiska w Polsce (powiązanie systemów krajowych z systemami europejskimi)

Pominięto: obszary NATURA 2000, których w systemie CORINE biotopes nie wskazano jako potencjalnych, nieliczne ostoje CORINE biotopes wykraczające obszarem poza wskazane granice,

zabytkowe parki – chronione prawnie jako obiekty dziedzictwa kulturowego.

Źródło: opracowanie własne

Elementy systemu NATURA 2000 wyodrębnione z systemu

CORINE biotopes (Obszary Szczególnej Ochrony,

Specjalne Obszary Ochronne)

Elementy systemu CORINE biotopes (ostoje: kompleksowe, cząstkowe, samoistne)

Eelementy rangi międzynarodowej systemu ECONET PL (obszary węzłowe i korytarze ekologiczne)

Eelementy rangi krajowej systemu ECONET PL (obszary węzłowe i korytarze ekologiczne) Biocentra obszarów węzłowych

systemu ECONET-PL

Bufory obszarów węzłowych systemu ECONET-PL

Wielkoprzestrzenny System Obszarów Chronionych

Tabela 1

Kategorie walorów ekologicznych i ich wagi przyjęte arbitralnie

L.p. Kategoria waloru ekologicznego

Ranga w sieci ECONET-PL: m - między-narodowa k - krajowa Waga /w/

1. Ostoja CORINE biotopes

z potencjalnym elementem systemu NATURA 2000 w biocentrum

obszaru węzłowego sieci ECONET-PL

m 1,0

k 0,9

2. Ostoja CORINE biotopes

z potencjalnym elementem systemu NATURA 2000 w buforze obszaru węzłowego sieci ECONET-PL

m 1,0

k 0,9

3. Ostoja CORINE biotopes

bez potencjalnych elementów systemu NATURA 2000 w biocentrum obszaru węzłowego sieci ECONET-PL

m 0,9

k 0,8

4. Ostoja CORINE biotopes

bez potencjalnych elementów systemu NATURA 2000 w buforze obszaru węzłowego sieci ECONET-PL

m 0,9

k 0,8

5. Ostoja CORINE biotopes

bez potencjalnych elementów systemu NATURA 2000 w korytarzu ekologicznym sieci ECONET-PL

m 1,0

k 0,9

6. Korytarz ekologiczny sieci ECONET-PL

poza ostoją CORINE biotopes m 1,0

k 0,9

7. Element Wielkoprzestrzennego Systemu Obszarów Chronionych lub ostoja CORINE biotopes

poza obszarem sieci ECONET-PL:

a) park narodowy lub ostoja CORINE biotopes - 0,8

b) park krajobrazowy - 0,7

c) strefa ochronna parku krajobrazowego - 0,6

d) obszar chronionego krajobrazu - 0,5

8. Zabytkowy park

poza obszarem sieci ECONET-PL - 0,7

9. Rez. przyrody, pomnik przyrody, uŜytek ekologiczny - poza obszarem sieci ECONET-PL

oraz ostojami CORINE biotops i elementami Wielkoprzestrzennego Systemu Obszarów Chronionych

lub w projektowanych jego elementach poza siecią ECONET-PL

- 0,7

Kategorie wskazane w tabeli 1 nie zostały ułoŜone ściśle hierarchicznie. O ich znaczeniu w ekosystemie, a zatem i o ich rzeczywistej hierarchii, decyduje wartość poszczególnych kategorii. Proponuję, aby wartość podobszaru, w którym występuje kategoria

„n” waloru ekologicznego (En), obliczać następująco:

2 WBO w E_{n =} + (3)

Poszczególne symbole oznaczają:

w - waga podobszaru z analizowaną kategorią „n” waloru ekologicznego; WBO - wartość bioróŜnorodności tego podobszaru.

Wagi „w” dla poszczególnych kategorii walorów ekologicznych określiłem kierując się następującymi załoŜeniami:

• Wewnętrzną hierarchicznością elementów strukturalnych systemów ochrony walorów ekologicznych, istniejących lub wprowadzanych w Polsce (rys. 3).

• Zewnętrzną hierarchicznością systemów ochrony walorów ekologicznych (rys. 3). NajwyŜsze znaczenie przypisałem podobszarom o randze międzynarodowej i jednocześnie najcenniejszym z punktu widzenia jednolitych kryteriów europejskich (tab. 1, l.p. 1 i 2). Ujmują one elementy strukturalne trzech spośród czterech systemów - róŜne formalnie. Równie wysokie znaczenie przypisałem korytarzom ekologicznym pomiędzy nimi (tab. 1, l.p. 5 i 6);

• ToŜsamością wag biocentrów i buforów systemu ECONET-PL, jeśli obszarowo odpowiadają im ostoje CORINE biotopes wyznaczone według jednolitych kryteriów europejskich (tab. 1, l.p. 3 i 4);

• Nadrzędnością wag podobszarów w obrębie sieci ECONET-PL, dla których moŜna określić wartość bioróŜnorodności (tab. 1, l.p. 1-6). Uznaniem podrzędności wag ostoi CORINE biotopes poza tą siecią (tab. 1, l.p. 7a) i innych obszarów, dla których nie da się określić wartości bioróŜnorodności (tab. 1, l.p. 7a - dotyczy parku narodowego, 7b-d, 8 i 9).

b) metoda określania wartości najcenniejszych enklaw (bioróŜnorodności ostoi przyrody) w systemach ochrony przyrody

Informacje zawarte w banku danych systemu CORINE biotopes umoŜliwiają określenie wartości bioróŜnorodności podobszarów z ostojami przyrody. Proponuję, aby wartość bioróŜnorodności ostoi (WBO) obliczać korzystając z następującego wzoru ogólnego:

max SG SG WBO₌

∑

(4)

Poszczególne symbole oznaczają:

SG - symbol graficzny w charakterystyce ostoi zawartej w banku danych systemu

CORINE biotopes (Dyduch-Falniowska i in. 1999);

SGmax - maksymalna ilość symboli graficznych w charakterystyce ostoi zawartej w banku danych systemu CORINE biotopes (Dyduch-Falniowska i in. 1999), tj. w odniesieniu do najcenniejszej pod tym względem ostoi w kraju.

Na ogół większa bioróŜnorodność występuje w ostojach o powierzchni do 1 km² (100 ha) niŜ na takich samych powierzchniach w ostojach zajmujących rozległe terytoria. W efekcie, skutki antropopresji są bardziej dotkliwe w tych małych ostojach. Z tego powodu proponuję, aby w obliczeniach przyjmować skorygowaną wartość WBO. Wymaga to

przyjęcia skorygowanych wartości SG (takŜe SG_max) w sposób następujący:

∑

+

= SG SGW

SG_{a (5)}

SG_b =

∑

SG+SGK ₍₆₎ Poszczególne symbole oznaczają:

a - dla ostoi o powierzchni ≤ 100 ha;

SGW - symbole graficzne dodatkowo wybrane z charakterystyki analizowanej

ostoi (spośród wskazanych tam kategorii: krajobraz, siedlisko, zbiorowisko, siedlisko kluczowe, siedlisko NATURA 2000);

SGK - symbol graficzny krajobrazu dodatkowo wybrany z charakterystyki

ostoi.

W obu przypadkach symbole graficzne, liczone po raz drugi, wskazują na szczególnie wartościowe cechy analizowanych ostoi i jednocześnie na ich potencjalnie najwyŜszą wraŜliwość na antropopresję.

NaleŜy uwzględnić fakt, Ŝe ostoje cząstkowe wyróŜnione w obszarze ostoi kompleksowych (Dyduch-Falniowska i in. 1999) są z kolei ich najcenniejszymi fragmentami,

niezaleŜnie od wielkości swoich powierzchni. W związku z tym, uwzględniając wzory (5) i (6), wzór (4) przybierze następującą postać szczegółową:

37 / / / /

∑

∑

+ = SGK a b SGCZ a b WBO (7)

Poszczególne symbole oznaczają:

Σ

SGK/a/b - suma symboli graficznych ostoi (samoistnej) lub ostoi kompleksowej (przy powierzchni a≤100 ha wyliczona wg wzoru (5), przy powierzchni b>100 ha wyliczona wg wzoru (6));

Σ

SGCZ/a/b - suma symboli graficznych ostoi cząstkowej w ostoi kompleksowej (przy powierzchni a≤100 ha wyliczona wg wzoru (5), przy powierzchni b>100 ha wyliczona wg wzoru (6));

37 = (

Σ

SG_Kx/b+

Σ

SG_CZx/b)_max - maksymalna w kraju wartość ostoi x;

Ze względu na bioróŜnorodność, najcenniejszą ostoją w Polsce jest ostoja cząstkowa

442t Dolina Prądnika w Ojcowie² o powierzchni >100 ha (

Σ

SG_CZx/b), połoŜona w obrębie

ostoi kompleksowej 442 Jura Krakowsko-Częstochowska (

Σ

SG_Kx/b).

2

2.2.2. Walory rolno-leśne (produkcyjne — w systemach ochrony przyrody

W dokumencie Index of /rozprawy2/10533 (Stron 28-38)