Index of /rozprawy2/10533

Pełen tekst

(1)Akademia Górniczo-Hutnicza im. Stanisława Staszica w Krakowie Wydział Zarządzania Katedra Informatyki Stosowanej. Robert Skrzypczak. Uniwersalna metodyka waloryzacji terenu w strategicznym zarządzaniu makroregionami na przykładzie obszarów krakowskiego i skierniewickiego. Opiekun naukowy: dr hab. inŜ. Stanisław Szydło, prof. AGH. KRAKÓW 2012.

(2) WSTĘP........................................................................................................................................5. ROZDZIAŁ I. STRATEGIA ZARZĄDZANIA ZRÓWNOWAśONYM ROZWOJEM MAKROREGIONÓW....................................................................................11. 1.1. Idea zrównowaŜonego rozwoju................................................................................11 1.2. Strategia lizbońska (UE) a Polska i środowisko.......................................................14 1.3. Polityka rozwoju i polityka regionalna....................................................................15 1.3.1. Kluczowy element globalnej polityki rozwoju............................................15 1.3.2. Konkurencyjność regionów.........................................................................16 1.4. Publiczne zarządzanie i administracjaśrodowiskiem...............................................17 1.4.1. Partycypacyjne zarządzanie publiczne.........................................................17 1.4.2. Administracja publiczna a przyszłe zarządzanie publiczne środowiskiem..18 1.5. Zarządzanie strategiczne...........................................................................................19 1.6. Proces budowy strategii............................................................................................19. ROZDZIAŁ II. METODYKA WALORYZACJI TERENU....................................................22. 2.1. ZałoŜenia metodyki waloryzacji terenu....................................................................22 2.2. Opisy metod określania wartości walorów głównych komponentów środowiska................................................................................................................27 2.2.1. Walory ekologiczne.....................................................................................28 a) metoda określania wartości przestrzennych elementów systemów ochrony przyrody........................................................................................................32 b) metoda określania wartości najcenniejszych enklaw (bioróŜnorodności ostoi przyrody) w systemach ochrony przyrody...................................................36 2.2.2. Walory rolno-leśne (produkcyjne — w systemach ochrony przyrody i poza nimi) - metoda określania ich wartości......................................................38 2.2.3. Walory wodne (uŜytkowe - terenów chroniących zasoby i ujęcia wód).....39 a) metoda określania wartości stref ochrony wód mineralnych........................43 b) metoda określania wartości stref ochrony słodkich wód podziemnych........46 c) metoda określania wartości stref ochrony ujęć wód powierzchniowych…..50 2.2.4. Walory krajobrazów kulturowych - metoda określania wartości obiektów dziedzictwa kulturowego............................................................................52 2.

(3) 2.2.5. Walory miejsc pobytu człowieka.................................................................53 a) metoda określania wartości stałych miejsc pobytu człowieka......................53 b) metoda określania wartości okresowych miejsc pobytu człowieka..............54. ROZDZIAŁ III. ZASTOSOWANIE METODYKI WALORYZACJI TERENU W WYBRANYCH MAKROREGIONACH................................................57. 3.1. Uzasadnienie wyboru obszarów w makroregionach dla testowania metodyki waloryzacji terenu.....................................................................................................57 3.2. Wyodrębnianie podobszarów w makroregionach dla testowania metod określania wartości komponentów środowiska - ogólne uwagi metodyczne.............................59 3.3. Dobór materiałów kartograficznych i graficzna prezentacja podobszarów w obrębie makroregionów.........................................................................................................61 3.3.1. Podobszary z walorami ekologicznymi.......................................................61 3.3.2. Podobszary z walorami wodnymi (uŜytkowymi)........................................64 a) podobszary stref ochrony wód mineralnych.................................................64 b) podobszary stref ochrony słodkich wód podziemnych.................................69 c) podobszary stref ochrony ujęć wód powierzchniowych...............................70 3.3.3. Podobszary z walorami krajobrazów kulturowych......................................75 a) podobszary z Obiektami Światowego Dziedzictwa Kultury.........................75 b) podobszary z innymi obiektami dziedzictwa kulturowego...........................75 c) podobszary z zabytkowymi obiektami drewnianymi....................................77 3.3.4. Podobszary z walorami dla pobytu człowieka.............................................82 a) podobszary stałego pobytu człowieka...........................................................82 b) podobszary okresowego pobytu człowieka...................................................83 3.3.5. Podobszary z walorami rolno-leśnymi (produkcyjnymi).............................95 3.4. Skumulowane wartości walorów środowiska w obszarach modelowych..............102 3.4.1. Skumulowane wartości walorów środowiska w obszarze krakowskim....102 3.4.2. Skumulowane wartości walorów środowiska w obszarze skierniewickim...........................................................................................109. 3.

(4) ROZDZIAŁ IV. METODYKA WALORYZACJI TERENU W WERSJI UWZGLĘDNIAJĄCEJ DEGRADACJĘ ŚRODOWISKA.......................115. 4.1. ZałoŜenia przyjęte dla uwzględnienia w ocenie walorów środowiska czynników ich degradacji................................................................................................................116 4.2. Opis metodyki waloryzacji terenu w wersji umoŜliwiającej uwzględnienie czynników degradujących. środowisko. -. generowanych. eksploatacją sieci. drogowej.................................................................................................................118 4.3. UciąŜliwość dla środowiska innych źródeł — przykład szacowania wag uciąŜliwości dla czynników generowanych eksploatacją sieci kolejowej..............127. ROZDZIAŁ V. ZASTOSOWANIE METODYKI WALORYZACJI TERENU W WERSJI UWZGLĘDNIAJĄCEJ DEGRADACJĘ ŚRODOWISKA W WYBRANYCH MAKROREGIONACH...............................................131. 5.1. Analiza hipotetycznej rozbudowy sieci komunikacyjnej obszaru krakowskiego..131 5.1.1. Sieć podstawowa i rozwaŜane modyfikacje...............................................131 5.1.2. Ekopreferencje lokalizacyjne jako argument w zarządzaniu strategicznym.............................................................................................137 5.2. Analiza hipotetycznej rozbudowy sieci komunikacyjnej obszaru skierniewickiego.....................................................................................................149 5.2.1. Sieć podstawowa i rozwaŜane modyfikacje...............................................149 5.2.2. Ekopreferencje lokalizacyjne jako argument w zarządzaniu strategicznym.............................................................................................152. PODSUMOWANIE I WNIOSKI — PROPONOWANA METODYKA JAKO NARZĘDZIE BUDOWY STRATEGII ZARZĄDZANIA MAKROREGIONAMI...167. LITERATURA........................................................................................................................172. 4.

(5) Motto: "Rzeczpospolita Polska zapewnia ochronę środowiska, kierując się zasadą zrównowaŜonego rozwoju". (Artykuł 5 Konstytucji Rzeczpospolitej Polskiej z 1997 r.) WSTĘP W historii, w miejsce biblijnej zachęty: RozmnaŜajcie się i czyńcie sobie ziemię poddaną, wprowadzano róŜne paradygmaty – ogólne zasady funkcjonowania świata, o charakterze umowy społecznej, choć na ogół narzucane. S. Kozłowski (1997) wymienia trzy z nich, jego zdaniem najwaŜniejsze: •. Człowiek człowiekowi wilkiem (T. Hobbes).. •. Koncepcja walki klas (K. Marks).. •. Wojna przeciw przyrodzie.. Współcześnie paradygmatem. staje się koncepcja. zrównowaŜonego. rozwoju. (sustainable development – [SD]). Punktem zwrotnym w myśleniu o rozwoju świata, a zatem i poszczególnych państw, regionów, czy makroregionów, był raport „Człowiek i jego środowisko” (1969), opracowany na polecenie Zgromadzenia Ogólnego ONZ a ogłoszony przez jego sekretarza generalnego U Thanta. Efektem ukształtowania się świadomości i etyki ekologicznej było zaproponowane przez ekologów pojęcie „rozwoju zrównowaŜonego” (jeszcze wówczas nie paradygmatu). Wprowadzono je na posiedzeniu ONZ w Sztokholmie w 1972 r. W tym kontekście, waŜnym wydarzeniem międzynarodowym precyzującym ostrzeŜenia zawarte w raporcie U Thanta, był raport Klubu Rzymskiego „Granice wzrostu” (Meadows i in. 1973). Zasady zrównowaŜonego rozwoju sformułowała w 1975 r. Światowa Komisja Środowiska i Rozwoju (The World Commission on Environment and Development) w raporcie „Nasza wspólna przyszłość” (Our Common Future). Uszczegóławiano je w innych dokumentach ONZ, m.in. w Światowej Strategii Ochrony Przyrody (World Conservation Strategy) z 1980 r. czy Światowej Karcie Przyrody z 1982 r. W tym czasie w Polsce pojawiła się takŜe „idea ekorozwoju” wyrastająca ze światopoglądu ekologicznego opartego na filozofii ekologicznej, rozwijana w pracach H. Skolimowskiego (1981, 1989) i S. Kozłowskiego (1985). Konferencja ONZ „Środowisko i Rozwój” (UNCED - United Nations Conference on Environment and Development) zorganizowana w Rio de Janeiro (1992 r.) zapoczątkowała erę ekologiczną. Przyjęto tam pięć bardzo istotnych dokumentów. Wśród nich Deklarację z Rio w sprawie środowiska i rozwoju. 5.

(6) (preambuła i 27 zasad), formułującą ogólne prawa i obowiązki państw. Podpisano teŜ towarzyszący jej obszerny dokument wykonawczy (535 stron) - Globalny Program Działań (GPD), zwany Agendą 21. GPD składa się z 4 sekcji i 40 rozdziałów, w których wskazano konkretne zadania i cele państw całego świata. Tzw. Szczyt Ziemi w Rio był najwaŜniejszym światowym wydarzeniem dotyczącym realizacji idei ochrony środowiska (Kozłowski 1997). Zawarty w dokumentach z Rio program działań na rzecz zrównowaŜonego rozwoju, uwzględniający ideę ekorozwoju, został przyjęty przez państwa uczestniczące w Szczycie Ziemi. Jego treść obejmuje następujące fundamentalne wskazania: •. Równoprawne godzenie racji społecznych, gospodarczych i ekologicznych.. •. Przestrzeganie zasady przezorności ekologicznej.. •. Zapewnianie trwałości uŜytkowania zasobów przyrodniczych.. •. Ochronę róŜnorodności biologicznej.. •. Sprawiedliwe uwzględnianie interesów przyszłych pokoleń.. Na uregulowanie czekają nadal zręby prawno-organizacyjne dla realizacji załoŜeń deklaracji z Rio (Światowe: Federacja Ekologiczna – organ legislacyjny i kontrolny, Konstytucja Ekologiczna – podstawowy dokument prawny, Policja Ekologiczna, Sąd Ekologiczny, Bank Ekologiczny). Zakładano, Ŝe zajmie się tym kolejna światowa konferencja, która ma się odbyć w 2012 r. Jak dotąd, nie wypracowano zadowalającej metodyki, która umoŜliwiałaby kompleksową ocenę walorów środowiska i ocenę stopnia ich zuboŜenia wskutek antropopresji. Byłaby ona przydatna zarówno w studiach strategicznych jak i przy podejmowaniu decyzji o charakterze strategicznym (ułatwiała je), dotyczących rozwoju kraju i związanego z nim zagospodarowania przestrzennego. Wstępnie, taką metodykę opracowano (Skrzypczak 2000) w ramach projektu badawczego nr 9 T12C 018 17 dla Komitetu Badań Naukowych. Nazwano ją wówczas (niezbyt precyzyjnie) metodyką waloryzacji terenu a jej wersję uwzględniającą degradację środowiska - metodyką bonitacji terenu dla potrzeb ekorozwoju. Metodyka waloryzacji terenu - zarówno jej wersja podstawowa jak i jej rozwinięcie - nawiązała do dorobku uczonych i praktyków w dziedzinie ochrony środowiska. Szczególnie do wyników wspomnianej konferencji ONZ „Środowisko i Rozwój” w Rio de Janeiro (1992). NawiąŜe do nich równieŜ metodyka, która zostanie zaprezentowana w niniejszej dysertacji. Uwzględni ona Paneuropejską Strategię RóŜnorodności Biologicznej i Krajobrazowej na lata 1996-2000, przyjętą na Konferencji Ministrów Ochrony Środowiska w Sofii w 1995 r.. 6.

(7) W horyzoncie roku 2015 uczestnicy konferencji uznali, Ŝe główny cel strategiczny (nadal aktualny i daleki od spełnienia), to doprowadzenie do ochrony i zrównowaŜonego uŜytkowania róŜnorodności biologicznej i krajobrazowej na całym kontynencie europejskim i na wszystkich jego terytoriach (Kozłowski 1997). W szczególności zakładano osiągnięcie: •. „Znacznego zmniejszenia, a tam, gdzie jest to moŜliwe, zlikwidowania zagroŜeń dla róŜnorodności biologicznej i krajobrazowej.. •. odporności. Zwiększenie. europejskiej. róŜnorodności. biologicznej. i krajobrazowej. •. Wzmocnienie spójności ekologicznej w Europie.. •. Zapewnienia pełnego społecznego zaangaŜowania w ochronę róŜnorodności biologicznej i krajobrazowej”.. Celem. głównym. przedkładanej. dysertacji. będzie. opracowanie. metodyki. umoŜliwiającej przeprowadzenie studium dowolnego makroregionu lub wydzielonego z niego obszaru; studium jego walorów i stopnia ich uszczerbku przez wybrane źródło degradacji (oraz przez dowolne inne źródła, kolejno analizowane). PoniewaŜ nad zagadnieniem tym doktorant pracował wiele lat, zaistniała potrzeba zweryfikowania wcześniejszej pracy a następnie zastosowania metodyki w nowym obszarze. Przedmiotem pracy będą wybrane obiekty topograficzne, reprezentatywne dla opisu środowiska, ich wartości oraz relacje pomiędzy nimi. Wybranym obiektem-źródłem oddziaływań destrukcyjnych będzie podstawowa sieć drogowa i kolejowa (jako obiekt istniejący i jako obiekt planowany). Wybór do analizy tych obiektów-źródeł antropopresji wynika z dwóch przesłanek. Pierwsza, to fakt iŜ ochronę środowiska oraz komunikację i transport uznano za priorytetowe dziedziny Narodowych Planów Rozwoju na lata 2004 -2006 i 2007-2013. Druga, Ŝe związane z nimi oddziaływania komunikacyjne reprezentują szerokie spektrum uciąŜliwości dla środowiska. Do testowania metodyki wybrałem dwa obszary mające duŜe znaczenie dla procesów przestrzennej integracji z państwami Unii Europejskiej; jest to obszar krakowski, którym zajmowałem się juŜ wcześniej, oraz obszar skierniewicki usytuowany pomiędzy duŜymi aglomeracjami (łódzką i warszawską), który wybrałem, aby wykazać przydatność opracowanej metodyki w analizie podobnych problemów do krakowskich w innym rejonie kraju. Celem praktycznym pracy będzie zatem test metodyki w studium rozbudowy podstawowej sieci drogowej dwóch odrębnych obszarów - modelowego obszaru. 7.

(8) skierniewickiego (o powierzchni 3,5 tys. km2, przeprowadzony po raz pierwszy) oraz modelowego obszaru krakowskiego (o powierzchni ok. 2 tys. km2, korygujący opublikowane wyniki testowania z 2000 r.). Cele cząstkowe — w nawiązaniu do celów głównych — obejmą poniŜsze kwestie. W obrębie postulowanych pięciu typów walorów środowiska zostanie sformułowana moŜliwie pełna lista kategorii walorów środowiska (lista jest otwartą na kategorie walorów mniej powszechne, które mogą być charakterystyczne dla jakiegoś innego obszaru analizy). Na przykładzie dwóch odrębnych obszarów modelowych zostanie zaprezentowana instrukcja doboru i posługiwania się na uŜytek metodologii waloryzacji terenu źródłowymi materiałami kartograficznymi. W odniesieniu do nowo wskazanych kategorii walorów środowiska zostanie poszerzona lista sumarycznych wag uciąŜliwości oddziaływań komunikacyjnych w obszarach charakteryzowanych przez poszczególne kategorie walorów środowiska w 2000 r. i obecnie. Zostanie utworzona elektroniczna baza danych dla obszaru skierniewickiego obejmująca informacje o walorach jego środowiska oraz o istniejącej i projektowanej w nim podstawowej sieci drogowej. Eksploatacja dróg kolejnych klas zostanie potraktowana jako kolejne analizowane źródła degradacji (tak samo jak w przypadku obszaru krakowskiego). Zamierza się ujednolicić graficznie wizualizację na mapach tematycznych takich samych obiektów, występujących w obu analizowanych obszarach. Na podstawie testowań obu obszarów (i z uwzględnieniem orientacyjnych danych z terenu całej Polski) zostanie empirycznie określona maksymalna wartość podobszaru „n” — podstawowego podobszaru obliczeniowego dla analizy obszaru lub makroregionu — tj. rzeczywistej powierzchni o wielkości 100x100 m. UmoŜliwi to porównywanie walorów dowolnych analizowanych obszarów z pomocą metodyki waloryzacji terenu. Na podstawie testowań obu obszarów zostanie empirycznie określona wartość stopnia degradacji podobszaru „n”, jako odniesienie dla innych analizowanych obszarów. Z pomocą metodyki waloryzacji terenu w wersji uwzględniającej degradację środowiska będzie zatem moŜliwe porównywanie w analizowanych obszarach skutków oddziaływań w nich źródeł presji oraz odrębnie porównywanie bonitacji tych obszarów. Eksploatacja podstawowej sieci drogowej stanowi jedno z najistotniejszych przestrzennych źródeł presji w środowisku przyrodniczym. Zostanie zaprezentowane studium skutków rozbudowy podstawowej sieci drogowej obszaru skierniewickiego i zostanie zacytowane takie studium opracowane dla obszaru krakowskiego (doktorant przeprowadził je i opublikował w ramach wzmiankowanego grantu KBN). Będą one przykładami 8.

(9) praktycznego zastosowania metodyki waloryzacji terenu uwzględniającej degradację środowiska w studium rozbudowy podstawowej sieci drogowej dowolnego makroregionu. Zostanie zaprezentowany przykład wnioskowania strategicznego, wspomagającego podejmowanie decyzji strategicznych z pomocą opisanych metodyk i metod pomocniczych, a takŜe z pomocą związanych z nimi informacji zgromadzonych w bazach danych oraz na mapach tematycznych; odrębnie dla obu obszarów modelowych. Podobny sposób wnioskowania powinien ułatwiać budowanie strategii zarządzania innymi obszarami lub makroregionami i podejmowanie decyzji o kierunkach ich zagospodarowania przestrzennego w zgodzie z obowiązującą w Polsce konstytucyjną zasadą zrównowaŜonego rozwoju, a zatem przy uwzględnieniu idei ekorozwoju. Praca zostanie zrealizowana metodą analityczno-syntetyczną przy wykorzystaniu profesjonalnych programów komputerowych i techniki grafiki komputerowej. Analiza będzie dotyczyła wyboru informacji z dokumentów kartograficznych o róŜnych skalach i z literatury przedmiotu. Odnoszą się one do wielu szczegółów opisujących róŜne komponenty środowiska przyrodniczego. Synteza znajdzie wyraz w pełnym opracowaniu pakietu metod pomocniczych dla metodyki waloryzacji terenu (wiodącej) i w opracowaniu jej wersji uwzględniającej degradację środowiska (metodyki bonitacji wraz ze wskaźnikami umoŜliwiającymi porównywanie analizowanych obszarów oraz ze skalami bonitacji i uciąŜliwości). Analityczno-syntetyczny będzie komentarz wyników testowania obszarów modelowych. Profesjonalne programy komputerowe (CADRaster Pro wer. 4.5, AUTOCad Map wer. 2.0, MapInfo Professional wer. 4.1 i 6.5) umoŜliwią przeprowadzenie obliczeń w odniesieniu do obszarów testowych. Dokonam ich według algorytmu, który podam w opisie metodyki waloryzacji z uwzględnieniem degradacji środowiska (metodyki bonitacji). Programy umoŜliwią teŜ przestrzenną wizualizację wyników analizy - wykonanie map tematycznych. Analiza literatury dotyczącej środowiska, zwłaszcza publikowanej w ostatnich latach, wskazuje na wiele prób waloryzowania odrębnych opisujących go elementów. Zwykle przypisuje się im określenia słowne (waloryzacja typu opisowego). Przykładem pierwszych tego typu prób w skali ogólnopolskiej moŜe być „Waloryzacja przyrody nieoŜywionej, obszarów i obiektów chronionych w Polsce” (Alexandrowicz i in. 1992). W podobny sposób opracowano niektóre mapy monumentalnego dzieła, jednej z najwaŜniejszych publikacji o tematyce ekologicznej w Polsce, „Atlasu zasobów, walorów i zagroŜeń środowiska geograficznego Polski” (Leszczycki, red., i in. 1994) - „Mapę walorów estetycznych 9.

(10) krajobrazu” (Kondracki, Ostrowski) i „Mapę stopnia synantropizacji krajobrazu” (Kondracki, Ostrowski). Przy opracowaniu dwóch innych map dla tego atlasu posłuŜono się metodą bonitacyjną. W przypadku „Mapy walorów rolniczej przestrzeni produkcyjnej” T. Witek skorzystał ze skali 100 punktowej przy ocenie wybranych elementów opisowych. W przypadku „Mapy walorów wypoczynkowych i ich zagroŜenia” Z.T. Werner na roboczej mapie w skali 1:300 000 liczył wartości innych wybranych elementów w polach o powierzchni 9 km2. Z kolei, dla potrzeb „Atlasu Hydrogeologicznego Polski” zespół B. Paczyńskiego (1995) opracował metodykę waloryzacji zbiorników wód podziemnych operującą wartościami punktowymi, lecz bardziej złoŜoną niŜ metodyka bonitacyjna (waloryzacja typu punktowego). Wykorzystano doświadczenia kilku wcześniejszych prób waloryzowania takich zbiorników (Paczyński 1988, 1993). Waloryzację typu punktowego doktorant zastosował dla określenia komfortu Ŝycia mieszkańców byłego województwa nowosądeckiego (Skrzypczak 1998) oraz w metodyce waloryzacji wód wykazujących właściwości lecznicze (Skrzypczak 2002). Metodyka waloryzacji terenu (Skrzypczak 2000, z uwzględnieniem uzupełnień zawartych w niniejszej pracy) umoŜliwi kompleksową punktową ocenę walorów środowiska i stopnia ich utraty w dowolnym analizowanym obszarze. MoŜna ją określić mianem waloryzacji kompleksowej typu punktowego. Doktorant zastosował ją po raz pierwszy w kraju dla obszaru krakowskiego (projekt badawczy KBN nr 9 T12C 018 17). Analizy waloryzacji obszarów krakowskiego i skierniewickiego oraz moŜliwego uszczerbku ich walorów związane będą z odrębnymi dla tych obszarów komputerowymi bazami danych. Dla obszaru krakowskiego bazę danych utworzyłem we współpracy z zespołem Zakładu Sozologii IGSMiE PAN w Krakowie, w ramach wspomnianego projektu KBN. Dla obszaru skierniewickiego utworzę ją w ramach niniejszej dysertacji. Informacje zawarte w obu bazach mogą być pomocne w studiach strategicznych jeszcze innego typu niŜ strategia rozbudowy podstawowych sieci drogowych i kolejowych obszarów modelowych. Zgromadzony materiał zilustruje konfliktowość ze środowiskiem eksploatowanych sieci komunikacyjnych oraz pozwoli wstępnie określić (tj. pomijając techniczne aspekty budowy) przydatność obu obszarów dla rozbudowy takich sieci. Mapy waloryzacyjne (zwłaszcza kompensacyjne) i bonitacyjne (testowania dla wybranych źródeł presji) umoŜliwią ogólną (wstępną), lecz istotną orientację co do ich przydatności dla rozwoju innych funkcji interesujących uŜytkowników. Wyniki testowania metodologii powinny zachęcić do racjonalnego budowaniu strategii zarządzania innymi obszarami lub makroregionami kraju w aspekcie środowiskowym. 10.

(11) ROZDZIAŁ I. STRATEGIA ZARZĄDZANIA ZRÓWNOWAśONYM ROZWOJEM MAKROREGIONÓW. 1.1. Idea zrównowaŜonego rozwoju. Świadomość ekologiczna jest wartością cywilizacyjną, która wpływa istotnie na przyszłość świata. Myślenie o rozwoju, a w związku z tym i o planowaniu przestrzennym, nie moŜe pomijać elementów środowiskowych. We wstępie do niniejszej dysertacji wspomniano juŜ o zaproponowanym przez ekologów pojęciu „rozwoju zrównowaŜonego” - efektu kształtowania się świadomości i etyki ekologicznej. Koncepcja zrównowaŜonego rozwoju z czasem zaczęła być traktowana jako idea (sustainable development; SD - w skrócie uŜywanym w literaturze światowej). To bardzo pojemne pojęcie szeroko wypełnili treścią na forum międzynarodowym D. Pearce, E. Barbier i A. Markanday (1990), wytyczając nową perspektywę dąŜeniom i działaniom narodów i państw. W Polsce K. Górka i B. Poskrobko (1991) pisali: „Rozwój gospodarczy moŜe wytworzyć stan równowagi ze środowiskiem przyrodniczym, jeśli ochrona tego środowiska zostanie uznana za działalność sfery produkcji materialnej ze wszystkimi tego konsekwencjami dla systemu finansowego, polityki cen, rachunku ekonomicznego przedsiębiorstw itp. Większe nakłady na ochronę i kształtowanie środowiska nie będą traktowane jako obciąŜenie dochodu narodowego, lecz jako czynnik jego wzrostu”. W 1992 r. R. Domański dodał, Ŝe „rozwój jest zrównowaŜony, jeśli relacje ekologiczno-ekonomiczne nie uszczuplają kapitału środowiska, i trwały, jeśli relacje te utrzymują się przez długi okres (respektują interesy przyszłych pokoleń)”. S. Kozłowski (1997) zauwaŜył, Ŝe w literaturze polskiej rozwój zrównowaŜony (trwały lub samopodtrzymujący się), czyli SD, utoŜsamiany jest z pojęciem ekorozwoju. W rozdziale: Ekorozwój jako podstawa aplikacyjnych załoŜeń polityki ekologicznej, obszernego opracowania (Górka, Poskróbko, Radecki 1995), opisano rozwój koncepcji SD w warunkach polskich. W późniejszym okresie J. Famielec (1999) wskazywała na relacje pomiędzy stratami i korzyściami ekologicznymi a gospodarką narodową. Przedstawiano równieŜ problemy ekonomiczne związane z finansowaniem ochrony środowiska w warunkach osłabienia finansów publicznych w Polsce (Famielec [red.] 2005). Stopniowo, idea zrównowaŜonego rozwoju przestała być jedynie próbą uzupełnienia istniejących koncepcji rozwoju o wymiar ekologiczny i nadanie im cech trwałości,. 11.

(12) samopodtrzymywalności,. troski. o. oszczędność. zasobów. z. uwzględnieniem. wielopokoleniowości procesu rozwoju. W nawiązaniu do fundamentalnej pracy D. Pearce’go i in. (1990), a takŜe analizując późniejsze światowe trendy, T. Parteka (2000) sformułował kluczowe zasady rozwoju zrównowaŜonego, rozumianego jako nowy paradygmat. MoŜna je ująć następująco: •. Przestrzenna jedności Ziemi jest minimalną jednostką pojęciową, gdyŜ współzaleŜność społeczeństwa ludzkiego i warunków globalnych jest konieczna dla zachowania równowagi sił przyrody determinując podtrzymywanie Ŝycia. Podstawowe problemy ludzkości są problemami światowymi (Ziemi).. •. NiepodwaŜalnym celem i wyznacznikiem jakości Ŝycia jest czas jego trwania. NaleŜy wyprowadzić wnioski z negatywnej korelacji pomiędzy poziomem konsumpcji i wzrostem gospodarczym (dochodem narodowym, produktem narodowym brutto) a ogólną jakością Ŝycia.. •. Istnieje potrzeba sformułowania nowych wskaźników rozwoju człowieka wyraŜających stopień realizacji wspólnych celów społecznych.. •. Racje. międzypokoleniowe. dotyczą. wartości. zasobów. naturalnych. jako. dziedzictwa przyszłych generacji. W związku z tym naleŜy uznać zobowiązania wobec przyszłych pokoleń i środowiska (jako niepodzielnego bogactwa całego gatunku ludzkiego, a zatem i wspólnej odpowiedzialności za nie). •. Planowanie gospodarcze, społeczne i przestrzenne jakości środowiska stanowi podstawę do tworzenia warunków przetrwania gatunków wraz z człowiekiem jako głównym elementem środowiska.. •. Realizacja bezpieczeństwa ekologicznego stanowi o konieczności rewizji praw człowieka i suwerenności narodowej ukształtowanych według kryteriów militarnych.. ZrównowaŜony rozwój w odniesieniu nie tyle do jego cech, ile do zasad i mechanizmów, nabierał zatem z czasem charakteru owego nowego paradygmatu. Z powyŜszego wynika, Ŝe aby idea zrównowaŜonego rozwoju mogła stać się upowszechnionym wzorcem rozumienia i postępowania, wymaga opracowania odpowiednich kryteriów i miar - wskaźników praktycznych zaleceń i instrumentarium pod adresem polityki gospodarczej. Wymaga takŜe ustanowienia sprawnej instytucji dla realizacji tych celów (Hausner 2008). Punktem wyjścia do opracowania odpowiednich wskaźników moŜe być formuła zrównowaŜonego rozwoju wyraŜona przez K. Uno (1991) w kategoriach. 12.

(13) ekonomicznych. W formule tej wskaźnik rozwoju zrównowaŜonego (iloraz zanieczyszczenia i populacji) jest równy iloczynowi następujących wskaźników: poziomu urbanizacji (iloraz zaludnienia i przestrzeni), dochodu na jednego mieszkańca (iloraz dochodu i zaludnienia), obciąŜenia antropopresją (iloraz zasobów środowiska i zaludnienia), wartości produkcji (iloraz zasobów środowiska i dochodu), komfortu Ŝycia (iloraz zasobów środowiska i zanieczyszczeń). J. Hausner (2008) zauwaŜa, Ŝe większość rządów i międzynarodowych organizacji przyjmuje koncepcję zrównowaŜonego rozwoju przynajmniej na poziomie deklaracji. Jednak zasady i standardy zrównowaŜonego rozwoju nie staną się normą społecznych zachowań jeśli ich łamanie będzie ekonomicznie opłacalne. Pomimo tego, poszczególne elementy idei zrównowaŜonego rozwoju są w coraz większym stopniu praktycznie respektowane. śyjemy juŜ i będziemy Ŝyć w jeszcze większym stopniu w zgodzie z zasadami określonymi ramami tej idei. Ich upowszechnianie i poszanowanie będzie rosło, co nie oznacza, Ŝe wszystkie one będą respektowane, gdyŜ ludzie kierują się takŜe innymi wartościami niŜ ekologiczne. Cytowany autor stwierdza dalej, Ŝe rozwoju – w ogólniejszym rozumieniu tego słowa – nie moŜna zaprogramować i zalgorytmizować, bo „rozwój to zmiana, a dokładnie ciąg zmian, proces, który nie ma Ŝadnego celu i nie zmierza do określonego stanu docelowego”, [...] „to taka świadomie orientowana zmiana społeczna, która zapewnia niezbędną ciągłość społecznej struktury, dając jej zdolność do reagowania na zewnętrzne zagroŜenia i wewnętrzne kryzysy”. W takim rozumieniu „zrównowaŜony rozwój” dotyczy ochrony pewnego rodzaju równowagi i zasadne jest godzenie go z rozwojem jako takim, tj. niedopuszczanie do przekroczenia krytycznych punktów nierównowagi – wskazywanie „czego naleŜy unikać, do czego zmiana nie powinna prowadzić, niŜ [...] do czego ma prowadzić lub na czym na polegać”. Natomiast zrównowaŜony rozwój, jako paradygmat rozwoju, wg J. Hausnera nie jest moŜliwy. W ostatnich latach idea zrównowaŜonego rozwoju bywa odnoszona nie do stanu jakiejś idealnej równowagi, ale podtrzymywania rozwoju - postulatu równowaŜenia przez politykę róŜnych cech i aspektów rozwoju. Takie postrzeganie procesu rozwoju zawiera koncepcja kapitalizmu naturalnego (Hawken i in. 1999). Według tej koncepcji środowisko przyrodnicze jest raczej szkieletam – a nie jednym z czynników produkcji – którego zachowanie jest warunkiem rozwoju i trwania ludzkości.. 13.

(14) 1.2. Strategia lizbońska (UE) a Polska i środowisko. W kontekście procesów przedakcesyjnych, a następnie przystąpienia Polski do Unii Europejskiej, J. Hausner (2008) przypomina, Ŝe przyjęta w Lizbonie w marcu 2000 r. strategia określiła nadrzędny cel na rozpoczętą wówczas dekadę. Ten strategiczny cel sformułowano następująco: „aby Unia stała się najbardziej konkurencyjną i dynamiczną opartą na wiedzy gospodarką w świecie, zdolną zapewnić zrównowaŜony wzrost, więcej lepszych miejsc pracy oraz wyŜszą spójność społeczną”. Ze strategią lizbońską związane były konkretne cele oraz wskaźniki czasowe i ilościowe dla państw członkowskich, przyjęte takŜe na posiedzeniach Rady Unii w Sztokholmie (marzec 2001), Göteborgu (czerwiec 2001) i Barcelonie (marzec 2002). W zakresie zrównowaŜonego rozwoju i środowiska załoŜono: • odczuwalny postęp w ograniczeniu emisji gazów cieplarnianych; • osiągnięcie. wskaźnika. 22%. udziału. energii. elektrycznej. ze. źródeł. odnawialnych w ogólnym zuŜyciu energii elektrycznej — do 2010 r.; • powstrzymanie strat w zakresie bioróŜnorodności do 2010 r. oraz osiągnięcie wskaźnika 55% w recyklingu wszystkich odpadów — do 2008 r. WdraŜanie strategii lizbońskiej od początku napotykało jednak na trudności. Pomimo krytycznej oceny tego procesu przez specjalistów, strategia pozostaje podstawową koncepcją rozwoju społeczno—gospodarczego Unii Europejskiej, wyznacznikiem europejskich aspiracji i głównych kierunków działania. W 2005 r. odnowiono strategię lizbońską zrywając z doktryną „jednej polityki pasującej do kaŜdych warunków” (one—size—fits—all policy). Odtąd, poszczególne państwa członkowskie miały sformułować i wdroŜyć własne krajowe programy reform i przedsięwzięć prowadzących do osiągnięcia celów Strategii, w obrębie niŜszej liczby priorytetów. A zatem miały takŜe odpowiadać za ich realizację. W warunkach Polski, która w maju 2004 r. została członkiem Unii, Narodowy Plan Rozwoju na lata 2004 —2006 powstawał w odmiennych od dzisiejszych realiach doktrynalnych Unii. Stąd — jak słusznie zauwaŜa J. Hausner — „został [on] przygotowany niemal wyłącznie jako preliminaŜ wydatków finansowanych przez Unię. To w praktyce oznaczało, Ŝe cele rozwoju zostały nam podyktowane z zewnątrz, bo sami zrezygnowaliśmy — z powodu braku czasu i kompetencji — z przygotowania własnej koncepcji rozwoju. Rola rządu sprowadzała się do określenia mechanizmu absorpcji i alokacji środków, zaś rola beneficjentów do przygotowania projektów i lobbowania za nimi. Energia została ukierunkowana nie na rozwój, lecz na dostęp do unijnych pieniędzy”. Brak wyobraźni i dąŜeń do podejmowania koniecznych samodzielnych przedsięwzięć międzyregionalnych hamował w tej sytuacji rozwiązywanie 14.

(15) wielu problemów transportowych i ekologicznych. W skali województw nie dostrzegano partnerów takich działań, lecz rywali w pozyskiwaniu moŜliwie duŜej puli środków unijnych rozdzielanych centralnie (administracyjnie) a do tego przy rozbudowywanej administracji resortowej. Narodowy Plan Rozwoju na lata 2007—2013 powstał w oparciu o inne załoŜenia merytoryczne i proceduralne, spajając wszystkie przedsięwzięcia i działania o charakterze kreatywnym podejmowane w kraju. Jest to kompleksowy program rozwoju społeczno —gospodarczego współfinansowany ze środków krajowych i unijnych. W relacjach zewnętrznych ma się on stać wyrazem suwerennej myśli strategicznej, a wewnętrznych narzędziem formowania podmiotowości i partnerstwa dla rozwoju (ibidem). Wyzwaniem dla Unii, w obszarze problemów środowiska przyrodniczego o zasięgu globalnym, ciągle pozostaje przeciwdziałanie niekorzystnym zmianom klimatycznym oraz przeciwdziałanie redukcji bioróŜnorodności, co znalazło wyraz w zapisach strategii lizbońskiej — nadal w duŜej części deklaratywnych.. 1.3. Polityka rozwoju i polityka regionalna. Polityka rozwoju realizowana była w świecie w oparciu o róŜne teoretyczne modele rozwoju. W ujęciu globalnym chodzi m.in. o ograniczenie społecznego ubóstwa, dostrzeganego na róŜnych płaszczyznach ludzkiej egzystencji. Polityka regionalna w centrum stawia konkurencyjność regionów. Wskazane obszary polityki łączy relacja do środowiska, w którym człowiek Ŝyje.. 1.3.1. Kluczowy element globalnej polityki rozwoju. Jednym z kluczowych elementów polityki rozwoju jest polityka spójności, co m.in. w szczególności odnosi się do postulatu ograniczenia społecznego ubóstwa. Owo ubóstwo wiąŜe się z coraz silniejszym poszerzaniem się pojęcia koncepcji biedy. Według M. Razafindrakoto (2000) aŜ do początku lat 70. XX w. wyznaczał ją wskaźnik poziomu konsumpcji. Od połowy lat 80. dołączył do niego nie tylko wskaźnik poziomu dostępu do usług społecznych, ale na trwale wskaźnik dostępu do zasobów, a nieco później (teŜ na trwale) — wskaźnik zagroŜenia środowiska. Według World Devolopment Raport, WB (2000) listę tą poszerzyły wskaźniki zagroŜenia godności a ostatnio takŜe - zagroŜenia niezaleŜności. 15.

(16) Ubóstwo — jako zjawisko globalne, wymaga kompleksowego przeciwdziałania i odpowiedzialności. W tym kontekście najwaŜniejsze organizacje międzynarodowe, w tym Bank Światowy, widzą wśród czterech głównych obszarów przeciwdziałań ochronę środowiska, a w nawiązaniu do niej (chociaŜ oczywiście i w szerszym kontekście) takŜe wzrost zorientowany na potrzeby ludzi oraz wzmocnienie kontroli i aktywności społecznej. Z kolei wyrazem tworzenia globalnych dóbr publicznych było przyjęcie przez przywódców państw członkowskich na szczycie ONZ w 2000 r. tzw. Deklaracji Milenijnej — Ośmiu Milenijnych Celów w horyzoncie 2015 r. Wśród nich wymieniono ochronę środowiska naturalnego; z priorytetem dla zapobiegania zmianom klimatycznym. Sprostanie powyŜszym i innym wyzwaniom globalnym i lokalnym wymaga przyjęcia właściwej lokalnej polityki regionalnej i efektywnego modelu zarządzania publicznego.. 1.3.2. Konkurencyjność regionów. W krajach wysoko rozwiniętych polityka regionalna kształtowała się początkowo w zgodzie ze scentralizowanym modelem rozwoju regionalnego. Z czasem kluczowe miejsce w polityce regionalnej tych państw zajęła kwestia konkurencyjności regionów. Zdaniem J. Hausnera (2008), specjaliści zajmujący się polityką regionalną, badając róŜne sposoby jej prowadzenia w ramach modelu centralistyczno-wyrównawczego, stwierdzili nieefektywność takich działań. Wskazali na konieczność zastąpienia tego modelu modelem decentralistyczno -konkurencyjnym z połoŜeniem akcentu na „konkurencyjność” i „spójność” (społeczną, gospodarczą i przestrzenną). Wypada zauwaŜyć, Ŝe wśród czterech podstawowych grup czynników konkurencyjności regionów oraz grupy kolejnej obejmującej relacje pomiędzy nimi (Dziemianowicz i in. 2006), w grupie drugiej, tj. zaraz po grupie wskazującej bezpośrednio na człowieka i jego przymioty, wymieniana jest przestrzeń (u klasyków określana jako „ziemia”). Ową przestrzeń rozumie się jako: dostępność komunikacyjną, połoŜenie względem granic państwa, jakość i dostępność infrastruktury, stopień przekształceń środowiska przyrodniczego (w tym samo środowisko przyrodnicze) oraz realizowaną politykę przestrzennego zagospodarowania. Zdaniem cytowanych autorów, eksponowanym przez J. Hausnera, „poziom konkurencyjności zaleŜy od jakości i siły zasobów wewnętrznych, które mogą obrócić presję świata zewnętrznego w pozytywną siłę zwiększającą konkurencyjność”. W efekcie następują sprzęŜenia pozytywne: (1) silne zasoby wewnętrzne→silna presja zewnętrzna→silna konkurencyjność regionu; (2) silne zasoby wewnętrzne→słaba presja zewnętrzna→nieco słabsza konkurencyjność regionu. 16.

(17) Prezentowana w pracy metodyka waloryzacji terenu i jej wersja uwzględniająca degradację środowiska stanowią w zamierzeniu narzędzie dla określania m.in. takŜe konkurencyjności regionów (makroregionów) w ramach budowania strategii zarządzania ich środowiskiem.. 1.4. Publiczne zarządzanie i administracja środowiskiem. Skuteczna realizacja strategii zarządzania makroregionami, m.in. w aspekcie środowiskowym, w duŜej mierze będzie zaleŜeć od modelu zarządzania publicznego, funkcjonującego lub przyjętego za docelowy, a co za tym idzie od jakości i kreatywności administracji publicznej.. 1.4.1. Partycypacyjne zarządzanie publiczne. Realizacja przyjętej polityki regionalnej wymaga sprawnego zarządzania publicznego. Zarządzanie publiczne ewoluuje, zachowując swoistą toŜsamość tworzoną przez ciąg historycznych zdarzeń (Hausner 2008). Niektóre zasady i rozwiązania w zakresie jego funkcjonowania, zaproponowane przez Webera w ramach modelu biurokratycznej administracji publicznej, racjonalnej proceduralnie (rational—legal) a typowej dla niemieckiego państwa prawnego (Rechtsstaat) i dla administracji publicznnej (Public administration), funkcjonują takŜe w modelu menadŜerskim, reprezentowanym przez menadŜerskie zarządzanie publiczne (New public magement) i partycypacyjne zarządzanie publiczne (Public governance) - Izdebski (2006). Ten ostatni z wymienionych etapów rozwoju zarządzania publicznego — do którego zdaje się zmierzać Polska — cechuje m.in. dąŜenie do zrównowaŜonego rozwoju (sustainability) w sensie węŜszym, tj. do równowaŜenia pewnych sfer oddziaływań w ramach rozwoju jako takiego. Na tym etapie, jak zauwaŜa H. Izdebski (2006), sektor publiczny, a w szczególności administracja publiczna jest waŜnym elementem społeczeństwa (w szerszym znaczeniu) i pozostaje w interakcji z członkami (jednostkami, grupami) społeczeństwa obywatelskiego (w znaczeniu węŜszym) poprzez odpowiednie procedury partycypacyjne i konsultacyjne z interesariuszami (stakeholders). DąŜenie do zrównowaŜonego rozwoju (w węŜszym znaczeniu tego słowa) wspierane jest wówczas przez rządzenie, które cechuje: zaangaŜowanie interesariuszy, jawność i przejrzystość, równość i brak dyskryminacji w dostępie do słuŜby publicznej oraz w korzystaniu z usług publicznych, etyka w słuŜbie publicznej i odpowiedzialność 17.

(18) (accountability). Kluczową rolę zaczynają wówczas odgrywać technologie cyfrowe i komunikacyjne przy powszechnym wprowadzeniu e—administracji i e—gospodarki w sektorze publicznym. Zarządzanie partycypacyjne bazuje zatem na partnerstwie publiczno-społecznym. Zachowując podstawowe jego zasady, zdaniem D. Długosza i J.J. Wygnańskiego (2005), rządy zyskują wówczas m.in. następujące korzyści: dostarczają opinii publicznej pełniejsze informacje o swoich planach, lepiej rozumiejąc potrzeby obywateli mogą racjonalizować podaŜ usług publicznych, precyzyjniej określają priorytety i lepiej dysponują posiadanymi zasobami, otrzymują szybszą informację o pojawiających się problemach a zatem i moŜliwość rozwiązywania ich zawczasu, mają moŜliwość sporządzania „mapy” lub profilu danego problemu publicznego i mogą go wiarygodniej uzasadnić oraz łatwiej uzyskiwać poparcie władz publicznych dla rozwiązania owego problemu. Według w/w autorów o skuteczności zarządzania partycypacyjnego decydują szczególne kompetencje polityczne: umiejętność budowania szerszych koalicji, moŜliwość mobilizowania opinii publicznej oraz umiejętne korzystanie z dostępu do mediów, umiejętność syntetyzowania opinii płynących od reprezentowanej grupy, zdolność prowadzenia działań strategicznych – wyznaczania celów i konsekwentnej ich realizacji poprzez etapowanie pracy czy organizowanie zasobów, dobra reputacja i wiarygodność.. 1.4.2. Administracja publiczna a przyszłe zarządzanie publiczne środowiskiem. Przejście od modelu weberowskiego - implikującego państwo scentralizowane - do zarządzania publicznego (np. partycypacyjnego), wiąŜe się z koncepcją państwa zdecentralizowanego (decentered), w którym jego domena przesuwa się w kierunku metarządzenia rozumianego jako (współ)tworzenie sieci i mechanizmów koordynacji działań zbiorowych, a jednostka (obywatel) z roli wyborcy i petenta przechodzi do roli klienta i interesariusza. Koncepcja zarządzania publicznego odchodzi (co oczywiste) od uniwersalistycznych. modeli. funkcjonowania. państwa,. docelowych. dla. wszystkich. – np. weberowskiego modelu idealnej biurokracji czy jakiegoś jego przyszłego odpowiednika. Zrywając z utrwalonym porządkiem, przy koncepcji zarządzania publicznego koncentrujemy się na skutecznym kierowaniu wieloma i wielokrotnymi niezbędnymi zmianami – nie zawsze od razu oczywistymi czy zdeterminowanymi, lecz decydującymi o dynamice i radykalizmie przemian na lepsze, przy ponoszeniu moŜliwie najniŜszych kosztów takiego procesu. Wymaga to zaufania pomiędzy rządem a społeczeństwem – spotkania się wzrostu oczekiwań 18.

(19) wobec rządu z jakością rządzenia. Oznacza zatem rezygnację z polityki „krótkotrwałej równowagi” czy uprawiania „polityki bez programu” (Hausner 2008).. 1.5. Zarządzanie strategiczne. Zarządzanie strategiczne, to takie kierowanie rozwojem w długim okresie, które jest nastawione na maksymalne wykorzystanie szans i unikanie zagroŜeń istniejących w otoczeniu. W sensie ogólnym, polega na celowym działaniu poprzez innych ludzi niŜ twórcy strategii, a w przypadku realizowania koncepcji zarządzania publicznego – na osiąganiu celów poprzez inne organizacje niŜ ta, która opracowała strategię. Podobnie jak „nie ma i pewnie nie będzie jednej koncepcji i definicji zarządzania publicznego” (Hausner 2008), trudno o uniwersalną definicję strategii zarządzania. ZapoŜyczając sformułowania próbujące definiować „zarządzanie publiczne” (KoŜuch 2005), moŜna zaproponować definicję strategii zarządzania makroregionami. Brzmi ona następująco:. Strategia zarządzania makroregionami obejmuje sposoby i zakres harmonizowania działań zapewniających prawidłowe realizowanie celów funkcjonujących tam podmiotów. (gospodarczych,. pozarządowych. i. in.). przy. prawnych,. władz. optymalnym. samorządowych,. wykorzystaniu. organizacji. moŜliwości. ich. zorganizowanego działania nakierowanego na kreowanie publicznych wartości i ich ochronę oraz na realizację interesu publicznego.. 1.6. Proces budowy strategii. Określenie „strategia” definiowane jest w literaturze przedmiotu w odniesieniu do zarządzania firmą, przedsiębiorstwem lub organizacją (Chandler 1962; Gluck 1980; Wright, Pringle i Kroll 1992; Griffin 1996; Stoner, Freeman i Gilbert 1997). W kontekście strategii zarządzania firmą A.D. Chandler (1962) wskazuje w czterech punktach na proces budowy takiej strategii. Modyfikując ich treść moŜna sformułować je w ujęciu uniwersalnym — jako zasadnicze elementy procesu budowy dowolnej strategii, np. budowy strategii zarządzania makroregionami, obejmujące: •. dokładną analizę podmiotu strategii — jego pozytywów i negatywów;. •. wyznaczenie i ustalenie celów, które chcemy realizować;. •. rozpoznanie rzeczywistych i potencjalnych zagroŜeń dla realizacji celów; 19.

(20) •. ustalenie, co musimy zrobić dla zastąpienia zajmowanej pozycji poŜądaną.. Uniwersalne znaczenie mają takŜe podane przez w/w autora kryteria oceny formułowanej strategii (pomimo, Ŝe wskazane z myślą o strategii rozwoju firmy), które moŜna wprost odnieść do strategii zarządzania makroregionami: •. „wewnętrznie spójna. •. zgodna z otoczeniem. •. odpowiednia w stosunku do posiadanych zasobów. •. odpowiedni poziom ryzyka. •. odpowiedni horyzont czasowy. •. wykonalność, realność”.. Praktycznym przykładem strategii, zawierającej powyŜsze elementy i spełniającej wskazane kryteria jej oceny, moŜe być przyjęta w 1995 r. Paneuropejska Strategia RóŜnorodności Biologicznej i Krajobrazowej. Jej budowa objęła w pierwszej fazie: wskazanie celu strategicznego i głównych celów cząstkowych, sformułowanie zadań w ujęciu ogólnym i sektorowym, określenie nadrzędnych zasad, które naleŜało przyjąć dla właściwej realizacji tej strategii. W drugiej fazie budowania Strategii Paneuropejskiej zawarto: propozycję mechanizmów i instrumentów wdraŜania strategii, listę jej uczestników, harmonogram realizacji oraz program działań strategicznych w obrębie zagadnień priorytetowych, a takŜe wstępne wymogi procesu wdraŜania strategii. Budowanie strategii zarządzania makroregionami przy wykorzystaniu metodyki waloryzacji terenu skoncentruje się na pierwszej fazie tego procesu, otwierając pole dla realizacji jego fazy drugiej. Budowanie strategii zarządzania makroregionami nawiąŜe do normatywnej teorii polityki gospodarczej traktującej państwo (w naszym przypadku władze makroregionu) – sektor publiczny, jako podmiot racjonalny. Podobnie jak w przypadku dostrzeganych niesprawności funkcjonowania rynku (mikro- i makroekonomicznych), zarządzanie makroregionami w aspekcie środowiskowym ujawnia potrzebę interwencji podmiotu racjonalnego (np. władz makroregionu konsultujących się z innymi podmiotami), który mógłby stymulować proces promowania walorów środowiska i eliminowania jego zagroŜeń, kierując się nadrzędnymi motywami i celami całej społeczności. Obszar racjonalnych decyzji sektora publicznego w obrębie budowania strategii zarządzania makroregionami powinien uwzględniać następujące przesłanki:. 20.

(21) •. Unikanie wyrywkowego stosowania róŜnych narzędzi polityki.. •. Korzystanie z całego wachlarza celów polityki wraz z zestawem moŜliwych działań (instrumentów) słuŜących rozwiązywaniu poszczególnych problemów.. •. Koordynację stosowania wielu dostępnych instrumentów przy wzajemnym powiązaniu decyzji podejmowanych w róŜnych okresach, aby osiągnąć róŜne cele cząstkowe w obrębie celu głównego.. •. Przestrzeganie „spójności w czasie” wyborów dokonywanych przez sektor publiczny.. Postulat racjonalnego działania skłania do próby sformułowania normatywnej i pozytywnej teorii (analogicznie jak w polityce gospodarczej) oddziaływania sektora publicznego, niezbędnej dla rozdziału jego roli w tym procesie od ról innych podmiotów funkcjonujących w środowisku przyrodniczym. W przypadku zarządzania makroregionami w aspekcie środowiskowym, normatywna teoria powinna mieć na celu budowę aparatu pojęciowego słuŜącego podejmowaniu skoordynowanych i spójnych decyzji. Powinna teŜ określać kryteria oceny posunięć sektora publicznego w ramach udoskonalania jego interwencjonizmu oraz formułować kryteria oceny osiąganych wyników.. 21.

(22) ROZDZIAŁ II. METODYKA WALORYZACJI TERENU. 2.1. ZałoŜenia metodyki waloryzacji terenu Opracowanie metodyki waloryzacji terenu wymaga poczynienia odpowiednich załoŜeń. W odniesieniu do konstytucyjnej zasady zrównowaŜonego rozwoju załoŜeniem fundamentalnym jest stwierdzenie - waloryzacja terenu ma słuŜyć ekorozwojowi. W niniejszej pracy kaŜdy waloryzowany zwarty teren w obrębie makroregionu określam terminem obszar, a jakąkolwiek analizowaną jego część - terminem podobszar. Kolejne załoŜenia moŜna podzielić na dwie grupy: podstawowe i uzupełniające. ZałoŜenia podstawowe muszą wynikać z idei ekorozwoju i jej umiejscowienia w relacji środowisko przyrodnicze - człowiek. Związane z tym zaleŜności schematycznie pokazałem na rys. 1. Uzmysławiają, Ŝe to człowiek - z racji swoich atrybutów (wiedza, decyzje) - jest szczególnym podmiotem relacji ze środowiskiem przyrodniczym. Z tego powodu na człowieku spoczywa odpowiedzialność za dysharmonię tej relacji, ze wszystkimi negatywnymi skutkami takiego stanu. Na nim spoczywa równieŜ odpowiedzialność za jej harmonię - a zatem takŜe i za dobrobyt. Według dokumentu „Polska 2025” dobrobyt „oznacza zaspokojenie zarówno potrzeb materialnych, jak i moŜliwości spełnienia dąŜeń do lepszego Ŝycia w zdrowym środowisku, [...] w środowisku zarówno ukształtowanym przez przyrodę jak i wytworzonym przez człowieka”. W innej części cytowanego dokumentu wskazuje się na dobrobyt jako na nadrzędny cel polityki społeczno-gospodarczej państwa. PowyŜsze spostrzeŜenia ułatwiają i umoŜliwiają sformułowanie następujących podstawowych załoŜeń, niezbędnych przy konstruowaniu metodyki waloryzacji terenu: •. środowisko moŜna charakteryzować róŜnymi kategoriami jego walorów będącymi efektem działania praw przyrody i/lub procesów antropogenicznych;. •. istotne są takie kategorie walorów środowiska, które mogą utracić swoją wartość z powodu negatywnych procesów uruchamianych presją człowieka;. •. w analizowanym obszarze mogą współwystępować podobszary charakteryzujące się róŜnymi kategoriami walorów (o właściwych sobie zasięgach przestrzennych);. •. kategorie walorów środowiska moŜna ująć w pięć typów walorów środowiska: • • • • •. ekologiczny; rolno-leśny - produkcyjny; wodny - uŜytkowy; krajobrazów kulturowych; miejsc pobytu człowieka.. 22.

(23) Rys. 1. Idea ekorozwoju w schemacie zaleŜności środowisko przyrodnicze – człowiek Źródło: opracowanie własne. PODMIOTY ⇓. ⇓. ŚRODOWISKO PRZYRODNICZE. CZŁOWIEK. ⇓ ⇓ ⇓ PRAWA PRZYRODY ⇐ ⇓ PROCESY NATURALNE. ⇓ ⇓ ⇓⇓. ⇐. ⇒. WIEDZA, DECYZJE. ⇒. ⇓ PROCESY ANTROPOGENICZNE ⇓. NATURA PROCESÓW. ⇒. ŚRODOWISKO KULTUROWE. ⇓. EKOSYSTEMY. NADMIERNA EKSPANSJA. ⇓. ATRYBUTY ⇓. ⇓ ⇐. ⇓ ⇓ ⇓. CECHY DZIAŁANIA: ⇓. ⇐. EFEKTY. ⇒. DYSHARMONIA. ⇑. ⇒ ⇓ ⇓ ⇓ ⇓ ⇓. NADMIERNA. ⇐ ANTROPOPRESJA ⇑. ⇓. ⇓ ⇒ ⇒⇒⇒⇒⇒⇒⇒⇒. ODPOWIEDZIALNOŚĆ CZŁOWIEKA ⇐⇐⇐⇐⇐⇐⇐ ⇐ ⇓. EKOROZWÓJ w ramach ZRÓWNOWAśONEGOR OZWOJU ⇓ SKUTKI HARMONIJNEGO DZIAŁANIA DOBRA JAKOŚĆ ŚRODOWISKA. śYCIE W DOBROBYCIE I W GODNOŚCI. 23.

(24) ZałoŜenia uzupełniające nawiązują do obszernej interpretacji konstytucyjnej zasady zrównowaŜonego rozwoju, zawartej w dokumencie „II Polityka Ekologiczna Państwa”. Odpowiedni zapis brzmi w nim następująco:. "Podstawowym załoŜeniem zrównowaŜonego rozwoju jest takie prowadzenie polityki i działań w poszczególnych sektorach gospodarki i Ŝycia społecznego, aby zachować zasoby i walory środowiska w stanie zapewniającym trwałe, nie doznające uszczerbku, moŜliwości korzystania z nich zarówno przez obecne jak i przyszłe pokolenia, przy jednoczesnym zachowaniu trwałości funkcjonowania procesów przyrodniczych oraz naturalnej róŜnorodności biologicznej na poziomie krajobrazowym, ekosystemowym, gatunkowym i genowym. Istotą zrównowaŜonego rozwoju jest równorzędne traktowanie racji społecznych, ekonomicznych i ekologicznych, co oznacza konieczność integrowania zagadnień ochrony środowiska z polityką w poszczególnych dziedzinach gospodarki. Zasada zrównowaŜonego rozwoju powinna być przy realizacji polityki ekologicznej państwa uzupełniona szeregiem zasad pomocniczych i konkretyzujących, które znalazły zastosowanie w rozwiniętych demokracjach.". Autorzy cytowanego dokumentu, w odniesieniu do ochrony środowiska wymieniają następujące zasady pomocnicze: •. „przezorność oraz wysoki poziom ochrony środowiska;. •. integracja polityki ekologicznej z politykami sektorowymi;. •. równy. dostęp. do. środowiska. przyrodniczego. (tj.. sprawiedliwość:. międzypokoleniowa, międzyregionalna i międzygrupowa, oraz równowaŜenie szans pomiędzy człowiekiem a przyrodą); •. regionalizacja;. •. uspołecznienie;. •. ‘zanieczyszczający płaci’;. •. prewencja;. •. stosowanie najlepszych dostępnych technik;. •. subsydiarność;. •. klauzule zabezpieczające;. •. skuteczność. ekologiczna. i. efektywność. ekonomiczna. w. odniesieniu. do inwestycji dla ochrony środowiska”.. 24.

(25) W związku ze wskazanymi zapisami dokumentu państwowego, przy konstruowaniu metodyki waloryzacji terenu przyjąłem następujące załoŜenia uzupełniające i wskazałem powody, które mnie do tego skłoniły. A oto one: •. Wartości podobszarów, w których występują poszczególne kategorie walorów środowiska, naleŜy dla kaŜdej kategorii określać w takiej samej skali, tj. w przedziale od >0 do 1. Ułatwi to obliczenia w wersji metodyki uwzględniającej wskaźniki antropopresji.. •. „Kluczem” dla określenia wartości podobszarów z walorami typu ekologicznego (tj. z obiektami przyrodniczymi prawnie chronionymi lub wymagającymi prawnej ochrony) są: •. wagi analizowanych podobszarów (wynikające z relacji przestrzennej do podobszarów stanowiących elementy systemu ECONET-PL, chroniącego dynamizm procesów ekologicznych);. •. wartości bioróŜnorodności podobszarów ostoi systemu CORINE biotopes (ostoje wyodrębniono według jednolitych kryteriów europejskich).. •. Określenie wartości podobszaru z walorami typu rolno-leśnego - produkcyjnymi, w przypadku współistnienia w tym samym miejscu walorów typu ekologicznego, musi uwzględniać nadrzędność ochrony dóbr ekologicznych nad dobrami produkcyjnymi.. •. Określenie wartości podobszarów z walorami typu krajobrazów kulturowych musi uwzględniać ich podrzędność względem podobszarów o krajobrazie naturalno -kulturowym, stanowiących integralne elementy podobszarów z walorami typu ekologicznego. Uwaga ta nie dotyczy podobszarów z Obszarem Światowego Dziedzictwa Kultury i podobszarów z Obiektami Światowego Dziedzictwa Kultury.. •. Podobszary z walorami typu wodnego - uŜytkowymi, reprezentują w niniejszych rozwaŜaniach walory, które moŜna by określić jako typu surowcowego. ZawęŜenie problemu do zasobów wód jest celowe. W przypadku bowiem złóŜ - innych niŜ zbiorniki wód podziemnych - obniŜenie ich wartości w wyniku antropopresji jest niewspółmierne do presji towarzyszącej ich eksploatacji. MoŜna zatem przyjąć, Ŝe podobszary ich występowania nie są istotne jako odrębna kategoria walorów środowiska. Ponadto, w przypadku kopalin podstawowych, są one objęte odrębnymi przepisami o ochronie złóŜ.. •. Podobszary z walorami typu wodnego - uŜytkowymi, definiowane są przez podobszary, w których mogą powstać źródła zanieczyszczenia wód uŜytkowych. W szczególności dotyczy to regionalnych stref zasilania zbiorników wód podziemnych (leczniczych,. 25.

(26) wykazujących właściwości lecznicze, słodkich w głównych zbiornikach wód podziemnych - GZWP i w głównych uŜytkowych poziomach wodonośnych - GUPW). Dotyczy to takŜe zasilania ujęć komunalnych i przemysłowych wodami powierzchniowymi. W przypadku wód podziemnych „kluczem” dla określenia wartości stref ich zasilania jest procedura waloryzacyjna. zbiorników. słodkich. wód. podziemnych. opisana. w. „Atlasie. Hydrogeologicznym Polski” (Paczyński [red.] i in. 1995). W przypadku wód powierzchniowych - jakość i ilość pobieranych wód oraz zasięg zlewni powyŜej ujęć. •. „Kluczem” dla określenia wartości podobszarów z walorami typu miejsc pobytu człowieka są polskie normy dotyczące hałasu komunikacyjnego (PN-87/B02151/01 i PN-87/B02151/02). Precyzyjniej rozróŜniono w nich poszczególne kategorie podobszarów (stałego pobytu ludzi) niŜ w normatywach dotyczących innych czynników antropopresyjnych (np. w normach jakości powietrza atmosferycznego).. •. „Kluczem”. dla. tworzenia. obiektów. graficznych. komputerowej. bazy. danych. analizowanych obszarów są publikowane materiały kartograficzne (i inne publikowane dane). NaleŜy je powiązać z rastrami (elektroniczną wersją podkładów topograficznych). Proponuję pracę z uŜyciem rastrów o skalach 1:100 000 lub 1:50 000, zalecanych w planowaniu przestrzennym dla rozwaŜań o charakterze strategicznym. NaleŜy wybrać jednolitą skalę rastra dla kaŜdego analizowanego obszaru.. Przyjęte załoŜenia uprawniają do sformułowania następującej definicji:. Miarą waloryzacji terenu dla potrzeb ekorozwoju jest stopień kumulowania się w nim tych kategorii jego walorów, które w wyniku antropopresji mogą utracić lub obniŜyć swoją wartość.. Takie ujęcie problemu pozwala wskazać dwie wersje metodyki waloryzacji terenu dla potrzeb ekorozwoju: •. wstępną, umoŜliwiającą ocenę wartości analizowanego obszaru bez uwzględniania lokalizacji źródeł antropopresji (metodyka waloryzacji terenu);. •. aplikacyjną, uwzględniającą dodatkowo oddziaływania określonego źródła lub źródeł antropopresji - za pomocą wskaźników antropopresji (metodyka bonitacji terenu).. 26.

(27) 2.2. Opisy metod określania wartości walorów głównych komponentów środowiska Istotą metodyki waloryzacji terenu jest obliczanie skumulowanych wartości kategorii walorów środowiska analizowanego obszaru. NaleŜy je odnieść do kolejnych podobszarów „n”, tj. pól sieci obliczeniowej, którą ten obszar trzeba pokryć. Sieć, o rzeczywistym boku kwadratu równym 100 m, pozwoli w zadawalający sposób ujednolicić informacje o obiektach graficznych (podobszarach występowania danej kategorii waloru środowiska). Informacje te będą pochodziły z dokumentów katrograficznych o róŜnych skalach. Wspomniane obiekty graficzne utworzą warstwy tematyczne map analizowanych obszarów. Sieć obliczeniowa pozwoli łączyć poszczególne obiekty graficzne z odpowiednimi rekordami bazy danych, tj. z informacjami o obiektach. Informacje te będą zawarte w komputerowych bazach danych, tworzonych w ramach metodyki odrębnie dla kaŜdego analizowanego obszaru. Wartość podobszaru „n” moŜna wyrazić następującym ogólnym wzorem:. Pn = ∑ KŚ n. (1)1. Poszczególne symbole oznaczają: Pn - wartość podobszaru „n”; KŚn - wartość kolejnej kategorii waloru środowiska w podobszarze „n”. Dla czytelniejszego obrazu waloryzacji analizowanego obszaru proponuję, aby posługiwać się względnymi wartościami jego podobszarów „n”. WyraŜa to wzór:. Pn / wz =. Pn Pmax. (2). Poszczególne symbole oznaczają: Pn/wz - względna wartość podobszaru „n”; Pn. - wartość podobszaru „n”;. Pmax - maksymalna wartość podobszaru (zostanie określona empirycznie. i podana przy opisie zastosowania metodyki waloryzacji terenu).. 1. Wzory zacytowane w niniejszej dysertacji zostały opracowane przez autora i opublikowane w pracy A. Maneckiego, red., i in. (2000). 27.

(28) Dowolny obszar analizy zostanie zatem podzielony na podobszary „n” (względnych wartości kumulowania się w nich róŜnych walorów). Utworzone podobszary moŜna połączyć w zespoły o określonych interwałach wartości Pn/wz i nadać im orientacyjną skalę opisową. Pozwoli to sugestywniej zobrazować wartość analizowanego obszaru. Proponuję następujące skale wartości (punktową i opisową): >0,0÷0,2. bardzo mała;. >0,2÷0,4. mała;. >0,4÷0,6. średnia;. >0,6÷0,8. duŜa;. >0,8÷1,0. bardzo duŜa.. Integralnym elementem metodyki waloryzacji terenu jest opracowanie kilku metod pomocniczych. UmoŜliwiają one: •. określenie (jeśli wymaga to dodatkowej procedury obliczeniowej),. •. oszacowanie (jeśli wystarczające są przesłanki nie wymagające dodatkowych procedur. obliczeniowych) wartości KŚn (wzór (1)) - podobszarów z poszczególnymi kategoriami walorów środowiska.. 2.2.1. Walory ekologiczne. Skuteczna ochrona walorów przyrodniczo-krajobrazowych środowiska jest zadaniem złoŜonym i bardzo trudnym. Ochrona wskazanych walorów realizowana jest w ramach krajowego systemu tzw. ochrony konserwatorskiej. Podejmowane w ramach niej działania jeszcze niedawno charakteryzowała swoista statyczność. Koncentrowały się one w obrębie izolowanych enklaw. DostrzeŜono, Ŝe enklawy te spełniają kluczową rolę w całości funkcjonowania ekosystemu przyrodniczego. DostrzeŜono takŜe znaczenie połączeń pomiędzy takimi enklawami. Stopniowo zmieniło to ów umownie statyczny stan działań i w ostatnich latach pojawił się postulat nowej jakości w ochronie przyrody - dynamiki ochrony. Wykracza ona poza tradycyjne obszary prawnie chronione; pozwala to wskazać w środowisku nową jakość - walory ekologiczne. W Polsce funkcjonuje Wielkoprzestrzenny System Obszarów Chronionych (WSOCh). Stanowi on pierwsze ogniwo dla kreowania nowej jakości - wspomnianych walorów. 28.

(29) ekologicznych środowiska, uwzględniających dynamikę ekosystemów w obszarach chronionych prawem lub wymagających takiej ochrony (według wskazań specjalistów). Jeszcze dalej idącym przedsięwzięciem w tym zakresie była idea utworzenia systemu ochrony dziedzictwa przyrodniczego Wspólnoty Europejskiej. Zmierzała ona do dynamicznego. sterowania procesami zachodzącymi w środowisku przyrodniczym. Uwzględniała przy tym załoŜenia Paneuropejskiej Strategii RóŜnorodności Biologicznej i Krajobrazowej na lata 1996-2000, przyjęte na konferencji ministrów ochrony środowiska w Sofii w 1995 r. Postulowano równieŜ utworzenie Paneuropejskiej Sieci Ekologicznej (PEEN). Efektem realizacji tych zamierzeń jest tworzenie (na wniosek Rady Europy) od 1992 r. Europejskiej Sieci Ekologicznej (EECONET) - Kozłowski (1996). W pracach tych od 1993 r. uczestniczy. takŜe Polska, a ich efektem była Koncepcja Krajowej Sieci Ekologicznej ECONET-PL (Liro [red.], Szacki [red.] i in. 1995). W ostatnich latach, w zatwierdzanych miejscowych planach zagospodarowania przestrzennego uwzględniane są elementy sieci ECONET-PL. Warto zatem krótko. przypomnieć strukturę systemu EECONET. System ten składa się z obszarów węzłowych połączonych korytarzami ekologicznymi. Obszary węzłowe to tereny o duŜej róŜnorodności gatunków, form krajobrazowych i siedlisk (zwłaszcza w biocentrach tych obszarów). Biocentra otoczone są strefami buforowymi, tj. terenami, w których działania ochronne mają polegać na optymalizowaniu form gospodarowania, w celu zachowania istniejących i przywrócenia utraconych wartości przyrodniczych (Kozłowski 1996). W odróŜnieniu od innych systemów chroniących walory ekologiczne, najbardziej charakterystyczną cechą systemu EECONET jest wspomniane połączenie obszarów węzłowych korytarzami ekologicznymi, umoŜliwiające rozprzestrzenianie się gatunków pomiędzy nimi. Węzły i korytarze lokalnie uzupełniane są obszarami wymagającymi unaturalnienia, tj. odtworzenia poprzednich układów przyrodniczych (zniszczonych) oraz wprowadzenia proekologicznych form gospodarki (ibidem). Autorzy koncepcji sieci ECONET-PL w biocentrach w zrozumiały sposób wskazali na dzisiejsze obszary najwyŜszej rangi w krajowym Wielkoprzestrzennym Systemie Obszarów Chronionych - na parki narodowe oraz rezerwaty przyrody (zwłaszcza ścisłe). Na obszary te (i inne) naleŜy dzisiaj spojrzeć w nowy sposób. Szansą weryfikacji ich wartości jest tworzony w Europie system ostoi CORINE biotopes - ostoi o kluczowym znaczeniu dla utrzymania bioróŜnorodności kontynentu. Buduje się go w oparciu o jednakowe kryteria w skali Europy - kryteria zobiektywizowane. Zespół A. Dyduch-Falniowskiej (1999) oceniał iŜ do końca 29.

(30) ubiegłego wieku w Polsce ostoje, o których mowa, wyznaczono w około 80% w stosunku do całości tego potencjału przyrodniczego naszego kraju. Ze względu na szczególną rolę ostoi w ekosystemie, poniŜej przytaczam najwaŜniejsze informacje o kryteriach ich tworzenia dla realizowania funkcji ochronnych. Charakterystyki ostoi (rys. 2) zawarte są w banku danych systemu CORINE biotopes (Dyduch -Falniowska i in. 1999). Symbole graficzne uŜyte dla scharakteryzowania ostoi oznaczają: •. motywy ich utworzenia. •. obecność w nich od 1 [ ] do ponad 11 [. i/lub ] siedlisk kluczowych.. Znak graficzny „motywu” ostoi informuje o obecności na jej obszarze: •. gatunku lub gatunków umieszczonych na europejskich listach CORINE. (flory [ ], bezkręgowców [ ], ryb [ kolonii bocianów [ ], ssaków [. ], płazów [ ], gadów [. ], kolonii nietoperzy [. ], fauny [ ]);. •. zbiorowiska lub zespołu roślinnego o znaczeniu europejskim [ ];. •. siedliska wraŜliwego, zanikającego lub zagroŜonego [ ];. •. unikatowej rzeźby terenu lub cennych form geomorfologicznych [. •. krajobrazu. zbliŜonego. do. pierwotnego. lub. ], ptaków [ ],. ];. zrównowaŜonego. układu. przestrzennego elementów przyrodniczych i antropogenicznych tworzących pewną całość ekologiczną [ •. ];. stanowiska archeologicznego albo paleontologicznego [ ].. Siedliska kluczowe powinny być otoczone szczególną troską, gdyŜ mają unikatową wartość ze względu na: •. bardzo ograniczony zasięg;. •. szczególne wymagania ekologiczne;. •. duŜą podatność na antropopresję.. Symbole graficzne dwóch innych pól bazy danych systemu CORINE biotopes opisywały ostoję takŜe jako potencjalny element sieci NATURA 2000. Oznaczało to obecność:. 30.

(31) •. gatunków objętych Dyrektywą o Ochronie Naturalnych Siedlisk Fauny i Flory (Dyrektywa Habitatowa - aneks II. i IV.) i Dyrektywą Rady Europy o Ochronie Dzikich Ptaków (Dyrektywa Ptasia - aneks I. i II.) - analogiczne znaki graficzne jak dla pola „motyw”;. •. od 1 [ ] do ponad 16 [. ] siedlisk objętych aneksem I. Dyrektywy Habitatowej.. Ówczesne potencjalne elementy sieci NATURA 2000 były obszarami przyrodniczymi o najwyŜszej wartości przyrodniczej w Europie. Wyznaczono je, podobnie jak pozostałe ostoje systemu CORINE biotopes, według zobiektywizowanej procedury obowiązującej w krajach europejskich. Uwzględniała ona specyfikę przyrodniczą róŜnych regionów Europy. W początku 2004 r. część spośród potencjalnych elementów sieci NATURA 2000 utworzyła zręby polskiej części tego systemu: •. Obszary Specjalnej Ochrony (OSO) gatunków objętych Dyrektywą Ptasią.. Proces tworzenia kolejnych, a takŜe •. Specjalnych Obszarów Ochronnych (SOO), wyróŜnianych na podstawie. Dyrektywy Siedliskowej wśród Obszarów o Znaczeniu Wspólnotowym (OZW), był dość burzliwy i według jednej z kolejnych wersji miał się zakończyć w 2010 r. Wśród zatwierdzonych OSO i SOO znalazły się takŜe obiekty z dwóch krajowych Shedow list (z 2006 i 2008 r.). Obiekty systemu NATURA 2000 dzisiaj, to ostatecznie efekt kompromisu przyrodników i władz lokalnych; zgodnie z przyjętą w Europie procedurą ich tworzenia. Stąd, zdarzają się odstępstwa od obiektywnych kryteriów ich wyboru, co nie w pełni zadowala obie strony. Zdaniem A. Dyduch-Falniowskiej i M. Makomaskiej-Juchniewicz (1999), w początkowej fazie tworzenia był to najbardziej kompleksowy program budowy spójnego europejskiego systemu obszarów chronionych. Jednocześnie, najlepiej - jak dotychczas - przygotowany do wdroŜenia legislacyjnie i politycznie. Stopniowo system ten będzie weryfikowany; będzie się takŜe przekształcał w sieć ochronną.. Rys. 2. Przykład informacji o ostoi w bazie danych systemu CORINE biotopes. Źródło: Dyduch-Falniowska i in. 1999. 31.

(32) a) metoda określania wartości przestrzennych elementów systemów ochrony przyrody Określając wartości podobszarów z walorami typu ekologicznego, naleŜy uwzględnić fakt przenikania się na terenie Polski róŜnych elementów strukturalnych wspomnianych czterech wielkoobszarowych systemów ochrony środowiska przyrodniczego (w istocie ochrony walorów ekologicznych): Wielkoprzestrzennego Systemu Obszarów Chronionych (WSOCh), systemu ECONET-PL, systemu CORINE biotopes, oraz potencjalnych elementów systemu NATURA 2000 — rzeczywistych jedynie w początkowej fazie ich tworzenia w Polsce (obecnie przenikają one wszystkie wymienione systemy). Zasadnicze relacje pomiędzy. nimi. (dla. czytelności,. z. pominięciem. obecnych. zasięgów. obszarów. NATURA 2000), pokazałem na rys. 3. Ranga danego systemu generalnie wzrasta w kierunku środka schematu. W odniesieniu do systemu ECONET-PL wyŜsza jest w jego lewej części (elementy o randze międzynarodowej). Niektóre ostoje systemu CORINE biotopes, o stosunkowo niewielkich powierzchniach, nie zawierają się w obrębie elementów strukturalnych pozostałych systemów. Zdarza się to wyjątkowo. Faktu tego nie uwzględniłem na rycinie, takŜe dla jej większej czytelności. W rzeczywistości, wewnętrzna struktura wielu podobszarów wynika z przenikania się w nich elementów róŜnych systemów ochrony walorów ekologicznych. W tabeli 1 zestawiłem takie podobszary w rubryce „kategoria waloru ekologicznego”. Wskazałem jedynie najczęściej występujące struktury. Przedostatnia z wymienionych kategorii - zabytkowe parki - wzbogaca wartość podobszarów przedstawionych na rys. 3. Kategoria ta występuje takŜe w odrębnych podobszarach (poza wskazanymi na rycinie). NaleŜało ją uwzględnić w rozwaŜaniach o walorach ekologicznych, gdyŜ zabytkowe parki są swoistymi enklawami przyrodniczymi. Formalnie, chronione są jako specyficzne dobro kulturowe. Kategoria wskazana w ostatniej rubryce tabeli 1 obejmuje rezerwaty przyrody, pomniki przyrody i uŜytki ekologiczne znajdujące się poza wielkosystemowymi obszarami. ochrony walorów ekologicznych. Ich wartość nie została zweryfikowana przez system CORINE biotopes (lub została zweryfikowana negatywnie). Z uwagi na obecny status prawny muszą one być uwzględnione w rozwaŜaniach. Przypisuję im taką samą wartość jak parkom krajobrazowym i zabytkowym parkom (w tab. 1 odpowiednio pozycje 7b i 8).. 32.