Naturalną podstawą do wyznaczania wydajnoĞci czynnika produkcji, w szczególnoĞci czynnika pracy, jest wartoĞü dodana [Sielska et al., 2015].
W ujĊciu makroekonomicznym wartoĞü dodana stanowi sumĊ wartoĞci dóbr i usáug wytworzonych w danej gospodarce, czyli sumĊ wartoĞci dodanych z ko-lejnych faz produkcji dóbr finalnych [por. Auerbach, Kotlikoff, 1998; Wells, Krugman, 2012]. Na poziomie mikroekonomicznym, dla pojedynczego gospo-darstwa rolnego, wartoĞü dodana odzwierciedla z kolei przyrost wartoĞci dóbr wytworzonych w danym gospodarstwie [Goraj, Olewnik, 2010]. WyróĪnia siĊ dwie kategorie wartoĞci dodanej, tj. wartoĞü dodaną brutto oraz wartoĞü dodaną netto, zdefiniowaną jako wartoĞü dodana brutto pomniejszona o amortyzacjĊ.
Jak wskazuje BoratyĔski [2009], skáadowe wartoĞci dodanej w ujĊciu mi-kroekonomicznym stanowią odzwierciedlenie kategorii na poziomie makroeko-nomicznym. Wymienia siĊ tu takie skáadniki, jak wynagrodzenia, skáadki na ubezpieczenia spoáeczne páacone przez pracowników i pracodawców, pozostaáe koszty związane z zatrudnieniem, podatki pomniejszające dochody producen-tów, dotacje dla producentów pomniejszające wartoĞü dodaną czy nadwyĪkĊ operacyjną brutto.
ħródáem danych mikroekonomicznych do pomiaru wydajnoĞci czynnika pracy w gospodarstwach rolnych mogą byü – obok FADN, na którym oparto przeprowadzoną w niniejszej pracy analizĊ – dwa badania prowadzone przez Gáówny Urząd Statystyczny (GUS), tj. badanie budĪetów gospodarstw domo-wych (BGD) oraz europejskie badanie dochodów i warunków Īycia (EU-SILC).
W pracy Sielskiej i in. [2015] podkreĞla siĊ, iĪ kluczowym problemem przy równolegáym korzystaniu z tych trzech Ĩródeá moĪe byü prowadzenie analiz na
poziomie agregacji danych mikroekonomicznych mniejszym niĪ kraj. W FADN, BGD i EU-SILC wystĊpuje bowiem odmienny podziaá terytorialny Polski.
W metodyce FADN wyróĪnia siĊ dwa sposoby definiowania wartoĞci do-danej brutto. Pierwszym jest wartoĞü dodana brutto gospodarstwa rolnego liczo-na w celiczo-nach rynkowych, stanowiąca liczo-nadwyĪkĊ ekonomiczną pozostaáą po odjĊ-ciu od wartoĞci produkcji gospodarstwa rolnego wartoĞci zuĪycia poĞredniego oraz odzwierciedlającą „nowo wytworzoną wartoĞü w gospodarstwie rolnym w okresie obrachunkowym przez wszystkie trzy czynniki wytwórcze (ziemiĊ, kapitaá i pracĊ), niezaleĪnie od tego, kto jest ich wáaĞcicielem” [Goraj, Olewnik, 2010, s. 53]. Drugim jest natomiast wartoĞü dodana brutto gospodarstwa rolnego wedáug kosztów czynników produkcji, bĊdąca wartoĞcią dodaną brutto w cenach rynkowych skorygowaną o saldo dopáat i podatków, która odzwierciedla
„wpáyw polityki paĔstwa na pozycjĊ ekonomiczną gospodarstwa rolnego ksztaá-towaną przez system dopáat i podatków” [Goraj, Olewnik, 2010, s. 53]. Dodat-kowo, jako kolejną formĊ nadwyĪki ekonomicznej, w FADN definiuje siĊ war-toĞü dodaną netto gospodarstwa rolnego wedáug kosztów czynników produkcji, równą wartoĞci dodanej brutto liczonej wedáug kosztów czynników produkcji i pomniejszonej o wartoĞü zuĪycia Ğrodków trwaáych podlegających umarzaniu (amortyzacji). Jak podają Goraj i Olewnik [2010, s. 53], „odzwierciedla ona zre-alizowaną opáatĊ wszystkich czynników produkcji (ziemi, kapitaáu oraz peánych nakáadów pracy i zarządzania). Stanowi zatem uĪyteczną miarĊ dochodu, jaki uzyskują wszyscy wáaĞciciele czynników wytwórczych (ziemi, pracy i kapitaáu) zaangaĪowanych w dziaáalnoĞci gospodarstwa rolnego”.
Celem badania budĪetów gospodarstw domowych jest analiza poziomu Īycia ludnoĞci. Wyniki badania sáuĪyü mogą w związku z tym m.in. badaniu poziomu oraz zachodzących zmian w dochodach nominalnych i realnych po-szczególnych grup gospodarstw domowych5. Istotne z punktu widzenia przed-miotu badania w niniejszej pracy jest, iĪ od 2005 r. w BGD wprowadzono klasy-fikacjĊ gospodarstw domowych wedáug piĊciu podstawowych grup spoáeczno-ekonomicznych ludnoĞci, w tym gospodarstwa rolników6. Są to gospodarstwa domowe, których co najmniej gáównym Ĩródáem utrzymania jest dochód z
uĪyt-
5 Jednym ze Ĩródeá wzrostu dochodu producenta rolnego jest z kolei poprawa efektywnoĞci produkcji przy danej relacji cen otrzymywanych za produkty do cen páaconych za nakáady [Bezat-JarzĊbowska, Rembisz, Sielska, 2013]. Chodzi tu przede wszystkim o poprawĊ wydaj-noĞci czynnika pracy, stanowiącą tzw. rentĊ ekonomiczną, a wiĊc te „formy dochodu, które wynikają z wykorzystania zasobów produkcyjnych do wytwarzania dóbr i usáug” [Zyberto-wicz, Pilitowski, 2009, s. 111; za: Wilkin, 2005, s. 205].
6 Pozostaáe kategorie to gospodarstwa pracowników, gospodarstwa pracujących na wáasny rachunek, gospodarstwa emerytów i rencistów oraz gospodarstwa utrzymujące siĊ z niezarob-kowych Ĩródeá.
kowanego gospodarstwa indywidualnego w rolnictwie. Dodatkowym Ĩródáem utrzymania tych gospodarstw moĪe byü natomiast emerytura, renta lub inne Ĩró-dáo niezarobkowe, praca najemna, praca na wáasny rachunek bądĨ wykonywanie wolnego zawodu. Dochód uzyskiwany ze Ĩródeá dodatkowych jest wiĊc niĪszy od dochodów uzyskiwanych z gospodarstwa indywidualnego w rolnictwie [Bu-dĪety gospodarstw…, 2016].
Dochód gospodarstwa rolnego (gospodarstwa indywidualnego w rolnic-twie) obliczany jest jako „róĪnica miĊdzy wartoĞcią sprzedaĪy produkcji rolnej (w tym spoĪyciem naturalnym) i dopáatami związanymi z uĪytkowaniem gosdarstwa rolnego a bieĪącymi nakáadami poniesionymi na produkcjĊ rolną i po-datkami związanymi z prowadzeniem gospodarstwa rolnego” [BudĪety gospo-darstw…, 2016, s. 19]. Do kategorii gospodarstw indywidualnych w rolnictwie zalicza siĊ gospodarstwa indywidualne o powierzchni powyĪej 1,0 ha uĪytków rolnych prowadzone na gruntach wáasnych i niewáasnych, gospodarstwa indy-widualne o powierzchni do 1 ha (wáącznie) uĪytków rolnych (w tym dziaáki sáuĪbowe) oraz wáaĞcicieli zwierząt gospodarskich nieposiadających uĪytków rolnych7. Ksztaátowanie siĊ dochodów gospodarstw rolnych na tle pozostaáych grup spoáeczno-ekonomicznych ludnoĞci pracy przedstawiono na rysunku 11.
Rysunek 11. PrzeciĊtny miesiĊczny dochód do dyspozycji na 1 osobĊ w gospodarstwach domowych wedáug BGD w latach 2000-2015 (w zá)
ħródáo: opracowanie wáasne na podstawie [BudĪety gospodarstw…, 2016].
7 PodkreĞla siĊ, iĪ definicja gospodarstwa indywidualnego w rolnictwie wedáug BGD nie jest spójna z definicją stosowaną w Roczniku Statystycznym Rzeczypospolitej w dziale Rolnic-two, àowiectwo i LeĞnictwo.
0 100 200 300 400 500 600 700 800
2000 2005 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 dochody z pracy najemnej
dochody z pracy na wáasny rachunek
dochody z gospodarstwa indywidualnego w rolnictwie dochód ze ĞwiadczeĔ z ubezpieczeĔ spoáecznych
dochód ze ĞwiadczeĔ pozostaáych (do 2008 r. Ğwiadczenia z pomocy spoáecznej)
W caáym analizowanym okresie przeciĊtny miesiĊczny dochód dla gospo-darstwa indywidualnego w rolnictwie byá – obok dochodu z pozostaáych Ğwiad-czeĔ – niĪszy niĪ dla pozostaáych kategorii gospodarstw domowych. Ponadto, oprócz relatywnie niskich dochodów przypadających na 1 osobĊ w gospodar-stwie rolnym w Polsce, w grupie rolników rozkáad dochodów jest stosunkowo wyĪszy niĪ w przypadku pozostaáych grup spoáeczno-ekonomicznych (rys. 12)8.
Rysunek 12. Wspóáczynnik Giniego w gospodarstwach domowych wedáug BGD w latach 2003-2015
ħródáo: opracowanie wáasne na podstawie [BudĪety gospodarstw…, 2016].
8 O nierównoĞci w rozkáadzie dochodów w danej grupie Ğwiadczy wartoĞü wspóáczynnika Giniego, który w przypadku obliczania na podstawie danych indywidualnych definiowany jest jako [Szulc, 2007]:
ܩ ൌ ͳ
ത݊ሺ݊ െ ͳሻ ȁݕെ ݕᇱȁ
ᇱ
gdzie: வᇱ
݊ – liczba elementów w próbie,
ݕ – dochód i-tej jednostki (gospodarstwa lub osoby),
ത – Ğredni dochód w próbie.
Wspóáczynnik Giniego przyjmuje wartoĞci z zakresu [0,1]. WartoĞü 0 wskazuje na peáną równomiernoĞü rozkáadu dochodów, wartoĞü 1 – skrajną nierównomiernoĞü (jedno gospodar-stwo posiada dochody, a pozostaáe gospodarstwa nie dysponują Īadnymi dochodami).
0,0 0,1 0,2 0,3 0,4 0,5 0,6 0,7
2003 2004 2005 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015
pracowników rolników
pracujących na wáasny rachunek emerytów rencistów
Celem Europejskiego Badania Warunków ĩycia LudnoĞci jest dostarcze-nie porównywalnych dla krajów Unii Europejskiej danych dotyczących poziomu i Ĩródeá dochodów gospodarstw domowych. W badaniu wyróĪnia siĊ szeĞü grup spoáeczno-ekonomicznych, w tym równieĪ gospodarstwa rolników, zdefiniowa-ne jako „gospodarstwa domowe, których wyáącznym lub przewaĪającym Ĩró-dáem utrzymania jest dochód z uĪytkowanego gospodarstwa indywidualnego w rolnictwie” [Dochody i warunki Īycia…, 2011, s. 40]9.
Rysunek 13. Skáadniki obliczania wartoĞci dodanej brutto wedáug metodyki FADN
ħródáo: opracowanie wáasne na podstawie [FloriaĔczyk, Osuch, Páonka, 2015].
Z punktu widzenia przedmiotu badania, a wiĊc okreĞlenia wpáywu dziaáaĔ o charakterze inwestycyjnym w ramach PROW 2014-2020 na wydajnoĞü pracy definiowaną jako wartoĞü dodana brutto przypadająca na roczną jednostkĊ pracy (GVA/AWU), istotny jest sposób obliczania GVA wedáug metodyki FADN.
W ogólnoĞci, wartoĞü dodana w pojedynczym gospodarstwie rolnym,
stanowią-
9 W badaniu EU-SILC – obok gospodarstw rolników – wyróĪnia siĊ równieĪ gospodarstwa pracowników, gospodarstwa pracujących na wáasny rachunek, gospodarstwa emerytów, go-spodarstwa rencistów oraz gogo-spodarstwa utrzymujących siĊ z niezarobkowych Ĩródeá.
PRODUKCJA OGÓàEM:
x produkcja roĞlinna x produkcja zwierzĊca x produkcja pozostaáa
ZUĩYCIE POĝREDNIE
SALDO DOPàAT
I PODATKÓW DO