3. WSPÓLNE PODSTAWY PRACY W SPOŁECZNOŚCIACH I ZE SPOŁECZNOŚCIAMI
3.1. Wiedza, wartości i umiejętności niezbędne w praktyce (Kazimiera Wódz, Barbara Kowalczyk,
Barbara Słania)
Aby organizator społeczności lokalnej wykonywał swoją pracę profesjonalnie, konieczne jest aby posia-dał odpowiednie kompetencje związane ze specyfiką jego pracy. Pojęcie kompetencji jest pojęciem, wieloznacznym, definiowanym na wiele sposobów46. Kompetencja w zakresie wykonywanej pracy to ze-spół cech danej osoby, na który składają się charakterystyczne dla tej osoby elementy, takie jak motywa-cja, cechy osobowości, umiejętności, samoocena związana z funkcjonowaniem w grupie oraz wiedza, którą ta osoba sobie przyswoiła i którą się posługuje (Whiddett, S. Hollyforde, 2003, s.13). Kompetencje to ogół trwa łych właściwości człowieka, tworzących związek przyczynowo-skut kowy z osiąganymi przez niego wysokimi lub ponadprzeciętnymi efek tami pracy, które mają wymiar uniwersalny (Pocztowski, 2007, s.153), a więc wszystkie cechy pracowników, wiedza, umiejętności, doświadczenia, zdolności, ambicje, wyznawane wartości, style dzia łania, (Rostkowski 2004, s.41) których posiadanie i rozwijanie może być wykorzystywanie przez organizatorów społeczności lokalnej.47
Kompetencje to ogół trwałych właściwości człowieka, na który składają się wiedza, umiejętności i postawy.
Takie podejście pokazuje, że na kompetencje składają się trzy wymiary: wiedza, umiejętności, wartości. Diagram 12. Trójkąt kompetencyjny w pracy organizatora społeczności lokalnej
Źródło: na podstawie (Kadela, Kowalczyk, 2014)
46 Szeroko na ten temat: (Oleksyn, 2010, s. 17 i nast.) 47 Akapit cytowany za (Kowalczyk i in. 2014)
Wiedza
Organizowanie społeczności lokalnej, podobnie jak inne metody pracy socjalnej opiera się na okre-ślonych przesłankach teoretycznych, na które składają się przede wszystkim socjologiczne koncepcje społeczności lokalnej oraz wiedza z zakresu teorii organizacji i zarządzania. (Wódz, 1998.151 i nast.) Rozległość wiedzy na temat społeczności lokalnej, którą powinien posiadać organizator społeczności lokalnej można powiązać z różnymi odmianami community organization, które wyodrębnił Rothman, a które odpowiadają z grubsza wiodącym orientacjom teoretycznym w badaniach nad społecznościami lokalnymi:
1. Podejście strukturalne – koncentruje się na wymiarze politycznym i geograficzno- przestrzennym funkcjonowania społeczności lokalnych (analizie nierówności społecznych, stratyfikacji społecznej i struktury władzy w społeczności).
2. Podejście psychospołeczne – koncentruje się na subiektywnym, kulturowym wymiarze funk-cjonowanie społeczności (analizie jednostkowych postaw i opinii, analizie wzorów zachowań, wartości, norm, zwyczajów).
3. Podejście ekologiczno-demograficzne – skupia się na analizie przestrzenno- społecznych aspek-tów funkcjonowania społeczności (np. rozmieszczaniu przestrzennym ubóstwa, bezrobocia, zja-wisk patologii społecznej, zagrożeń ekologicznych itp.).
4. Podejście funkcjonalne – podejmuje analizę społeczności z punktu widzenia potrzeb jej członków. 5. Podejście systemowe -rozpatruje społeczność jako złożony układ powiązanych ze sobą podsyste-mów (grup, instytucji, organizacji), stanowiący element większej całości (regionu, kraju).(Rothman, 1987, 308-316)
Diagram 13. Rozległość wiedzy organizatora społeczności lokalnej o różnych aspektach funkcjonowania społeczności lokalnej
Źródło: Opracowanie własne ma podstawie (Rothman, 1987, 308-316)
Konieczność posiadania tak rozległej wiedzy wynika również z innych zadań organizatora społeczności lokalnej. Jego pierwszym zadaniem jest identyfikacja terytorialnych granic tej społeczności, w której działania mają być prowadzone oraz wstępne rozpoznanie środowiska (chyba, że wcześniej było ono znane), a pełny opis sytuacji wyjściowej powinien zawierać następujące elementy określające: charakterystykę geograficzną społeczności, z zaznaczeniem granic terytorialnych barier fizycznych, po-działów administracyjnych, zagospodarowania przestrzennego, dostępności infrastruktury społecznej, warunków mieszkaniowych, stanu środowiska naturalnego, itd.;
Î charakterystykę socjodemograficzną społeczności (struktura wieku, płci, wykształcenia, wielkość i struktura rodzin, struktura społeczno-zawodowa, struktura dochodów, wskaźniki scholaryzacji, zdrowotności itp.);
Î charakterystykę społeczno-kulturową społeczności (historia tradycje lokalne, dominujące wartości, autorytety, lokalne instytucje i organizacje społeczne, poziom religijności, nieformalna i formalna kontrola społeczna, konflikty);
Î charakterystykę lokalnych i ponad lokalnych układów polityczno- administracyjnych, które dyspo-nują środkami lub są odpowiedzialne za realizację polityki społecznej w mikroskali, wpływowych instytucji, lokalnych przywódców partii politycznych, potencjalnych sprzymierzeńców i przeciw-ników zmian, sponsorów prywatnych i publicznych itd.;
Î charakterystykę sytuacji ekonomicznej społeczności, w powiązaniu z analizą sytuacji całego re-gionu lub kraju;
Î charakterystykę problemów społecznych dotykających całą społeczność lub jej segmenty. (Netting et al. 1993,91-92)
Organizator społeczności lokalnej powinien zatem posiadać, przede wszystkim wiedzę, na temat socjo-logicznych aspektów funkcjonowania społeczności lokalnej, więcej patrz rozdział 2, uzupełnioną wiedzą z zakresu nauk społecznych: geografii społecznej, ekonomii, antropologii kultury, polityki społecznej, prawa itp. Wiedza ta, zdobywana zazwyczaj w trakcie studiów akademickich musi być uzupełniania o doświadczenia wyniesione z praktyki, z pracy w konkretnej społeczności czy z określonymi grupami społecznymi. np. migrantami, mniejszościami etnicznymi (więcej patrz rozdział 3.3).
Organizowanie społeczności lokalnej polega na planowym wywołaniu zmian w społeczności lokalnej (Wódz 1998, s.153). Z tego wynika inny obszar wiedzy, którą powinien wykazywać się organizator spo-łeczności lokalnych, w szczególności wiedzy na temat podstawowych modeli i strategii wprowadzania zmian, co to jest proces zmian i w jaki sposób nim zarządzać oraz wiedza o tym jak budować kapitał społeczny w społeczności lokalnej, więcej patrz rozdział 4.
Organizator społeczności lokalnej powinien posiadać wiedzę dotyczącą socjologicznych aspektów funk-cjonowania społeczności lokalnej, uzupełnioną o wiedzę z zakresu nauk społecznych: geografii społecz-nej, ekonomii, antropologii kultury, polityki społeczspołecz-nej, prawa, zarządzania itp. oraz wiedzę na temat procesu zmiany i metodyki działania.
Odwoływanie się do wiedzy teoretycznej, stanowi istotny element profesjonalnego działania w zakresie badania, szacowania zasobów, planowania, wdrażania i ewaluowania działań w ramach pracy ze spo-łecznością lokalną. Znajomość teorii pozwala praktykom znajdować odpowiedzi na kluczowe pytania, pozwala także kształtować cele i budować wspólne rozumienie rzeczywistości społecznej pomiędzy praktykami i członkami społeczności, szczególnie co do istoty realizowanych projektów, powodów odwoływania się do szczególnych strategii działania oraz oczekiwanych rezultatów działań. Konieczna jest zatem znajomość m. in. problemów społecznych, technik badawczych oraz pozostałych etapów metodycznego działania w społeczności lokalnej, Organizator społeczności lokalnej powinien zatem mieć znajomość metodyki działania w społeczności lokalnej, więcej patrz rozdział 5.
Wartości
Jak zaznaczono wyżej, jednym z wymiarów składających się na kompetencje są wartości. Celem auto-rów nie jest szczegółowe przedstawianie tematyki aksjologii ze szczególnym uwzględnieniem obszaru pracy socjalnej, który powinien być Czytelnikowi znany, lecz jedynie przypomnienie najważniejszych zagadnień w kontekście pracy ze społecznościami.
Warto pamiętać, że samo pojęcie wartości, choć stosowane powszechnie i obecne w języku potocznym, nie jest definiowane jednoznacznie. Istnieje wiele definicji na gruncie psychologicznym, socjologicznym
czy też nauk o kulturze, niektóre z nich pokrywają się z pojęciem postaw. Wśród wielu typologii i klasy-fikacji wartości warto odwołać się do podziału Miltona Rokeacha, który wyróżnił wartości autoteliczne, „same w sobie”, definiowane jako stany docelowe jednostek i wartości instrumentalne, czyli te, które mogą prowadzić osiągania naszych celów. Inne z kolei klasyfikacje przywołują takie kategorie wartości, jak intelektualne, estetyczne, socjocentryczne, prestiżowe, materialne, hedonistyczne i inne. Wyróżnia się często kategorię taką, jak wartości uniwersalne, ujmowane jako wspólne dla całej ludzkości, zakorzenione
w humanistycznej tradycji. Wyliczone enumeratywnie – „prawda, sprawiedliwość, dobro i piękno” – zo-stają już w preambule obowiązującej Konstytucji RP.
Wartości autoteliczne, „same w sobie”, definiowane są jako stany docelowe jednostek i wartości Wartości instrumentalne, to te, które mogą prowadzić osiągania naszych celów.
Wartości wyznawane przez jednostki ludzkie tworzą układy, zwane systemami wartości, które kształto-wane są w toku socjalizacji (Rybczyńska, Olszak-Krzyżanowska, 1995; 48; 72)
Z perspektywy organizatora społeczności lokalnej szczególnie istotny jest nie jednostkowy, lecz społecz-ny wymiar wartości. Wartości wyznawane przez grupy są elementem ich wzoru kulturowego, wartości kulturowe istnieją poza jednostkami, lecz są przez nie rozpoznawane, przeżywane, uzewnętrzniane i realizowane. Oczywiście, wartości kulturowe podobnie, jak tworzone przez nie hierarchie, mają cha-rakter elastyczny i zmienny historycznie.
Z perspektywy pracy socjalnej jako profesji istotne są przede wszystkim wartości o charakterze moralnym i etycznym, wywodzące się z założeń i zasad tej dziedziny zarówno w jej aspekcie teoretycznym, jak i praktycznym, takie, jak wrażliwość na niedolę, ofiarność w niesieniu pomocy i poszanowanie godności ludzkiej. Potrzeba posiadania i realizowania w pracy zawodowej tych wartości wydaje się być oczywi-sta. Etyka zawodowa pracowników socjalnych zwerbalizowana zostaje w postaci w postaci zapisów w odpowiednich aktach prawnych i przede wszystkim- kodeksów etyki zawodowej. Warto podkre-ślić, że podstawową funkcją tego typów kodeksów jest stworzenie podstaw funkcjonowania profesji, a co za tym idzie- kształtowania etosu zawodowego (Rybczyńska, Olszak-Krzyżanowska, 1995; s. 129) Ponadto, należy pamiętać, że mimo istnienia dominujących i powszechnie w danym społeczeństwie uznawanych wartości, w grupach mniejszościowych, marginalizowanych możemy mieć do czynienia z odmiennymi hierarchiami czy wręcz całymi systemami wartości. Przykładem może być tu wykształ-cenie szkolne bądź akademickie – zdecydowanie traktowane jako istotna wartość przez społeczeństwa europejskie, w tym Polaków, lecz niekoniecznie już przez Romów, dla których dużo większe znaczenie ma tradycja oparta na autorytecie seniorów należących do własnej grupy etnicznej. Tematyce grup funkcjonujących poza głównym nurtem życia społecznego – marginalizowanych, odmiennych etnicznie i kulturowe- poświęcono został podrozdział 3.4
Posiadanie i realizowanie wartości związanych z wykonywanym zawodem, będzie cechą pożądaną u organizatora społeczności lokalnej, warunkującą poziom realizowania celów, jakie sobie on w pracy ze społecznością lokalną stawia. W tym miejscu pojawia się pytanie o spójność i zgodność wartości wcie-lanych w życiu zawodowym i prywatnym, a inaczej mówiąc czy „da się” skutecznie działać zawodowo (profesjonalnie) w oparciu o wartości, których się nie stosuje „prywatnie”. Nie da się inaczej odpowiedzieć na to pytanie, jak „tak”. (Rybczyńska, Olszak-Krzyżanowska, 1995; s. 110, 112)
Umiejętności
Organizator społeczności lokalnej musi posiadać nie tylko wiedzę teoretyczną i kierować się zasadami etycznymi lecz powinien posiadać także konkretne umiejętności, które umożliwią mu sprawne wypeł-nianie zadań w społeczności. Umiejętności organizatora społeczności lokalnej mogą mieć charakter uniwersalny, takie same jak w innych zawodach społecznych/pomocowych lub umiejętności specyficz-ne, które odróżniają organizatora społeczności lokalnych od innych zawodów (Gerrits, Vlaar, 2011 s.49)
Wśród umiejętności uniwersalnych można wyróżnić siedem głównych umiejętności, są to: umiejętność podjęcia kontaktu, pracy z klientem (z społecznością), trening empatyczny, podejmowanie konkretnych działań, precyzyjne określenie barier i przeszkód rozwiązania problemów, wyciągnięcie wniosków po za-kończonej sprawie.(Pospiszyl 1998, s.110-111)
Działania organizatora społeczności lokalnej, łączące się z posiadaniem konkretnych umiejętności, moż-na podzielić moż-na dwie główne kategorie: pośrednie i bezpośrednie (Marzec-Holka 2003) oraz umiejętności związane z działaniem bezpośrednim i pośrednim organizatora społeczności lokalnej, patrz diagram Diagram 13. Umiejętności uniwersalne związane z działaniem bezpośrednim i pośrednim
organizatora społeczności lokalnej
Źródło opracowanie własne na podstawie Marzec-Holka 2003
Z perspektywy organizowania społeczności lokalnej działania jakie podejmuje organizator powinny przekładać się na specyficzne umiejętności praktyczne które możemy podzielić na osiem kategorii i uszczegółowić na 32 konkretne zdolności: umiejętności metodyczne obserwowanie, analizowanie, wnioskowanie, diagnozowaniem, planowanie działań, umiejętności społeczne- nawiązanie kontaktu z społecznością oraz partnerami społecznymi, współpraca środowiskiem, wzbudzanie zaufania umiejęt-ności managerskie – pozyskiwanie funduszy na działania społeczumiejęt-ności lokalnej, zarządzanie zasobami, czasem o budżetem, umiejętności związane z znajomością prawa- związane z znajomością przepisów prawa, właściwą interpretacje oraz uświadomienie praw i obowiązków, umiejętności znajomości insty-tucji- znajomość kompetencji poszczególnych jednostek które mogą być wykorzystane w pobudzeniu potencjału społeczności lokalnej, oraz do których możemy skierować klientów, umiejętności szybkich interwencji, umiejętności wykorzystania wiedzy teoretycznej, umiejętności wykorzystania zdobyczy techniki w pracy.48
Praktyka pracy ze społecznością opiera się na konkretnych kluczowych ideach, które odgrywają zasad-niczą rolę w rozumieniu bieżących tendencji polityki społecznej i rozwoju społeczności, są to przede wszystkim: kapitał społeczny, społeczeństwo obywatelskie, budowanie potencjału oraz włączanie spo-łeczne (Henderson, Thomas, 2013, s.20). W tym kontekście stają się ważne umiejętności specyficzne organizatora społeczności lokalnej, które podają Gerrits i Vlaar, w szczególności:
Î umiejętność analizowania z szerokiej perspektywy społecznej
Î umiejętność wskazywania i uwspólniania potrzeb społeczności lokalnej
Î umiejętność inspirowania mieszkańców do wzięcia sprawy w swoje ręce
Î umiejętność stymulowania mieszkańców do aktywnego obywatelstwa
48 Więcej na temat umiejętności pracowników socjalnych znajdziemy w Nocuń, Szmagalski, 1998, s. 25-27
x wspieranie x informowanie x diagnozowanie x wywieranie wpáywu x perswadowanie x nadzorowanie x prowokowanie zmian x podtrzymywanie i stymulowanie kontaktów x prowadzenie dokumentacji x organizowanie pracy wáasnej x organizowanie konsultacji specjalnych Dziaáania bezpoĞrednie Dziaáania
Î umiejętność wzmacniania zdolności do samoorganizacji
Î umiejętność rozwiązywania konfliktów, negocjowania, doradzania
Î umiejętność łączenia stron w sposób strategiczny
Î umiejętność wzmacniania wpływu obywateli na jakość usług
Î umiejętność wzmacniania sieci kontaktów i współpracy
Î umiejętność projektowania działań z osobami zainteresowanymi i partnerami
Î umiejętność wprowadzania innowacji. (więcej patrz Gerrits, Vlaar, 2011, s.52-62)
Jednak warto podkreślić, że oprócz wiedzy, umiejętności i wartości bardzo ważne są predyspozycje osobiste, wśród których znajdują się:
Î kontaktowość i komunikatywność
Î ukierunkowanie na rozwiązania
Î wytrwałość w dążeniu do celów i wyników
Î przedsiębiorczość i innowacyjność
Î wyrozumiałość i odpowiedzialność
Î profesjonalność i ukierunkowanie na jakość (więcej patrz Gerrits, Vlaar, 2011 s.49-51)
Podsumowanie:
W pracy ze społecznością lokalną obok wiedzy i umiejętności w zakres kompetencji organizatora spo-łeczności lokalnej wchodzą też wartości, które powinny go obowiązywać w pracy ze spospo-łecznością lokalną. Wciąż podnoszone wymagania i profesjonalizacja organizowania społeczności lokalnych wy-maga rzetelnego przygotowania teoretycznego i praktycznego do tego zawodu. Ponadto organizator społeczności lokalnej powinien charakteryzować się określonymi cechami osobowościowymi.
Pytania kontrolne:
1. Określ, jakiego rodzaju wiedzą powinien wykazywać się organizator społeczności lokalnej. Jakie są źródła tej wiedzy? 2. W jaki sposób wartości są realizowane w pracy socjalnej, w tym szczególnie w pracy ze społecznością?
3. Jakie najważniejsze umiejętności uniwersalne i specyficzne powinien posiadać organizator społeczności lokalnej?
Literatura zalecana:
1. Gerrits F., Vlaar P., Profil kompetencji, Organizator społeczności lokalnej, Centrum Wspierania Aktywności Lokalnej, CAL, Warszawa 2011 2. Harris V., Umiejętności potrzebne w organizowaniu społeczności lokalnej, Centrum Wspierania Aktywności Lokalnej CAL, Warszawa
2014, publikacja dostępna online: http://www.cal.org.pl/wp-content/uploads/2012/10/MANUAL_CALOSC.pdf
3. Henderson P., Thomas D., Umiejętności potrzebne w pracy ze społecznością lokalną, Centrum Wspierania Aktywności Lokalnej CAL, Warszawa 2013
4. Nocuń W., Szmagalski J. Podstawowe umiejętności w pracy socjalnej i ich kształcenie, Wydawnictwo Naukowe,,Śląsk”, Katowice 1998 5. Rybczyńska D. A., Olszak-Krzyżanowska B., Aksjologia pracy socjalnej- wybrane zagadnienia, Wyd. Naukowe „Scholar”, Warszawa
1995
6. Wódz K., Praca socjalna w środowisku zamieszkania, Biblioteka Pracownika Socjalnego, Katowice 1998