No
w
a P
raca S
ocjalna
13
13
Organizowanie
społeczności.
Modele i strategie
działania
Redakcja naukowa
Kazimiera Wódz
Barbara Kowalczyk
O
rganiz
ow
anie społeczności.
M
odele i str
ateg
ie działania
Kazimiera W
ódz
Bar
bara K
owalcz
yk
a P
raca S
ocjalna
O
rganiz
ow
anie społeczności.
M
odele i str
ateg
ie działania
Kazimiera W
ódz
Bar
bara K
owalcz
yk
Warszawa 2014
Redakcja naukowa:
Kazimiera Wódz
Barbara Kowalczyk
Organizowanie
społeczności.
Modele i strategie
działania
Publikacja współfinansowana ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego.
Daniela Dzienniak-Pulina
Krystyna Faliszek
Jolanta Klimczak
Maciej Klimek
Barbara Kowalczyk
Witold Mandrysz
Dorota Nowalska-Kapuścik
Sabina Pawlas-Czyż
Barbara Słania
Monika Szpoczek-Sało
Wydawca:
Centrum Rozwoju Zasobów Ludzkich
Aleje Jerozolimskie 65/79, 00–697 Warszawa
Tel.: 22 237 00 00
Fax: 22 237 00 99
e-mail: sekretariat@crzl.gov.pl
www.crzl.gov.pl
Opracowanie merytoryczne, druk i dystrybucja serii publikacji na zlecenie CRZL:
WYG International Sp. z o.o.
ISBN 978–83–7951–301–7 (seria)
978–83–7951–314–7 (13)
Skład:
AgrafKa Sp. z o.o.
Publikacja bezpłatna
Nakład: 3000 egzemplarzy
Oddajemy do rąk Czytelników serię publikacji będących efektem pracy ekspertów i specjalistów z za-kresu polityki społecznej, w szczególności pomocy społecznej. Celem niniejszej serii było przybliżenie najważniejszego dorobku teoretycznego i praktycznego państw Europy Zachodniej i USA w zakresie nowatorskich koncepcji i metod prowadzenia pracy socjalnej. Chodziło o przybliżenie nie tylko rozwią-zań i teorii zupełnie nowych także w tamtych krajach, ale także i takich, które już zdążyły „okrzepnąć” i były poddawane wielostronnym ocenom, choć w naszym kraju wiele z nich wciąż pozostaje niezna-nymi lub niedocenianiezna-nymi. Część publikacji dotyczy nowych rozwiązań, co prawda już funkcjonujących w naszych realiach, jednak często realizowanych jedynie w ramach pojedynczych projektów, wartych jednak szerszego upowszechniania, adoptowania i testowania w polskich warunkach. Przykładem może tu być chociażby tworzenie sieci franszyzy społecznej czy asystentury dostępnej w różnych sferach życia osób z niepełnosprawnością.
Adresatami opracowań są przede wszystkim praktycy, działający w jednostkach pomocy społecznej i realizujący jej ustawowe cele. Szczególnie ważnymi odbiorcami są pracownicy socjalni, których chcemy wyposażyć w nowe informacje oraz dostarczyć im wiedzy, która może zaowocować nowymi przedsię-wzięciami, podejmowanymi przez nich w społecznościach lokalnych. Pracownicy socjalni w naszym kraju są bowiem grupą zawodową, której powierzono w ostatnich latach wiele zadań z zakresu pomocy społecznej, nie zawsze jednak wyposażając ich w odpowiednie i niezbędne do ich realizacji instrumenty. Najważniejszym zadaniem pracowników socjalnych jest wsparcie słabszych grup społecznych w po-konywaniu ich problemów: w wychodzeniu z ubóstwa, izolacji społecznej i nieporadności życiowej. Od sposobu zdefiniowania problemu, z którym boryka się człowiek – adresat przedsięwzięć podejmo-wanych w sferze pracy socjalnej, przyjętej wobec niego postawy (paternalistycznej bądź partnerskiej), dostrzegania całego kontekstu sytuacyjnego, często wiele zależy. Pracownik socjalny może w swojej pracy pełnić wiele ról – być coachem, doradcą, brokerem, pośrednikiem, mediatorem, negocjatorem bądź inicjatorem aktywności lokalnej. Aby unikać zrutynizowanego działania i jednocześnie zwiększać kompetencje zawodowe pracowników socjalnych potrzebna jest szeroka wiedza w zakresie różnorod-ności metod ich pracy, obowiązujących standardów, znaczenia tworzenia sieci wsparcia koleżeńskie-go, eksperckiekoleżeńskie-go, superwizyjnego – zarówno nieformalnekoleżeńskie-go, jak i ujętego w zasady współpracy, które można i należy wypracowywać lokalnie, także z reprezentantami innych instytucji.
W jaki sposób pracownicy instytucji pomocy społecznej mogą zatem towarzyszyć swoim klientom, be-neficjentom, podopiecznym? Jak mogą wspomagać proces ich powrotu do życia w rodzinie i społeczeń-stwie, nauczyć dbania o istotne relacje międzyludzkie, odpowiedzialności za własny los, pokonywania lęków związanych z podejmowaniem nowych zobowiązań, wskazywać drogi wyjścia z sytuacji kryzy-sowych? Która z ról, w danym czasie, będzie najodpowiedniejsza w tym konkretnym, indywidualnym
przypadku? Ufamy, że na te i wiele innych pytań, pracownicy znajdą odpowiedzi w przekazanych im publikacjach.
W polityce społecznej, w tym pomocy społecznej, coraz częściej zwraca się uwagę na efektywność i racjonalność podejmowanych działań. Zawsze zbyt mała ilość dostępnych środków finansowych w stosunku do zwiększającej się wciąż skali potrzeb, wymusza szukanie i podejmowanie prób imple-mentowania na grunt społeczny rozwiązań wcześniej kojarzonych głównie z biznesem, pochodzących z teorii zarządzania. Od pracownika socjalnego wymaga się umiejętności menadżerskich, jego zadaniem jest „zarządzanie przypadkiem”, „generowanie zmiany”. Wymaga się od niego znajomości instrumen-tów nowego zarządzania publicznego oraz rozumienia uwarunkowań decydujących o skuteczności ich stosowania, prowadzących do wpisywania się na trwałe w pejzaż lokalnych partnerstw publiczno – prywatnych.
Opublikowane opracowania mogą być wreszcie użytecznym narzędziem dla innych aktorów polityki społecznej: polityków wyznaczających jej instytucjonalne ramy, naukowców i badaczy spierających się o zasadność przyjmowania za obowiązujące takich, a nie innych paradygmatów, wyznaczających cele i sposoby ich realizacji, a także samych uczestników życia społecznego. Nie chodzi o to, aby działać „na rzecz” osób i grupy, czy „wobec” jakichś problemów, lecz „z” osobami i grupami, będącymi często niewykorzystanym potencjałem dla samych siebie i swoich środowisk.
Przedstawiana Państwu „Nowa Praca Socjalna” ma szansę stać się źródłem inspiracji dla przedstawicieli wielu środowisk zaangażowanych w realizację zadań z zakresu pomocy społecznej.
Zachęcam do lektury.
dr hab. Olga Kowalczyk prof. UE Uniwersytet Ekonomiczny we Wrocławiu
Od Rady Redakcyjnej
Przedstawiamy Państwu ważną serię wydawniczą, która została zatytułowana jako „Nowa Praca Socjalna” wskazując na jej innowacyjny, często nowatorski charakter. Seria składa się z trzydziestu publikacji – dwu-dziestu przygotowanych przez wybitnych polskich ekspertów i praktyków, zajmujących się zagad-nieniami pomocy społecznej i pracy socjalnej oraz dziesięciu, które zostały przetłumaczone z języka angielskiego i ukazują aktualny dyskurs międzynarodowy w omawianej problematyce.
Celem serii poświęconej nowym zagadnieniom lokalnej polityki społecznej, szczególnie w aspekcie systemu pomocy społecznej i pracy socjalnej, jest popularyzacja w Polsce nowych metod i instrumen-tów wsparcia społecznego oraz ukazanie aktualnych zagadnień instytucjonalno-organizacyjnych oraz prawnych, które kształtują ramy dla działań pracownika socjalnego i środowiskowego.
Treść publikacji niewątpliwie wzbogaca istniejący w Polsce dorobek intelektualny, zarówno naukowy jak i praktyczny, który musi być jednak stale uzupełniany przez nowości płynące z naszych doświadczeń 25 lat transformacji, ale także z rozwiązań, które sprawdziły się w krajach o rozwiniętych systemach za-bezpieczenia społecznego. Aby właściwie ocenić w jakim miejscu rozwoju pracy socjalnej, czy szerzej pomocy społecznej, jesteśmy w Polsce, musimy mieć punkty odniesienia w innych państwach, które funkcjonują w różnych modelach polityki społecznej.
Wybór publikacji do druku miał charakter otwartego konkursu, do którego przystępowali eksperci z róż-nych środowisk akademickich oraz instytucji praktyki społecznej. Dziesięcioosobowa Rada Redakcyjna, składająca się z przedstawicieli nauki oraz instytucji pomocy społecznej, podczas swych posiedzeń oceniała merytoryczne uzasadnienie i cel pracy, strukturę książki oraz jej metodologię z bibliografią. Ważnym aspektem wyboru opracowań do publikacji była ich innowacyjność i nowatorskie podejście, chociaż nie oznacza to, że wszystkie książki prezentują tylko i wyłącznie nowe podejście do zagadnień pracy socjalnej. Siłą wsparcia społecznego jest także istniejąca tradycja i dorobek, który także docenia-liśmy łącząc to co wartościowe z przeszłości z tym co konieczne w przyszłości. Daje się to szczególnie zauważyć w niektórych publikacjach, które wskazują na istniejący współcześnie renesans sprawdzonych idei, rozwiązań i metod.
Wszystkie publikacje wydane w ramach serii były recenzowane przez trzech niezależnych ekspertów – specjalistów z zakresu polityki społecznej, pomocy społecznej i/lub pracy socjalnej. Recenzenci byli wybrani przez Radę Redakcyjną w procedurze konkursowej – są to wybitni specjaliści z obszarów: nauki i praktyki, najczęściej dobrze znani w środowisku polityków społecznych. Nierzadko recenzje były bardzo wnikliwe i krytyczne, co skutkowało koniecznością dokonywania uzupełnień i poprawek. Kilka publikacji po recenzjach Rada Redakcyjna odrzuciła.
Wydaje się, że istotną wartością całej serii jest to, że z jednej strony ukazuje ona teoretyczne i praktyczne wątki pracy socjalnej z konkretnym typem klienta lub społecznością lokalną; a z drugiej, że prezentuje szersze powiązania pracy socjalnej z takimi zagadnieniami jak przedsiębiorczość społeczna, nowe za-rządzanie publiczne i governance czy wreszcie ukazuje swe silne związki z koncepcją empowerment. Ukazanie międzynarodowych doświadczeń w realizacji pracy socjalnej jest dodatkowym „ładunkiem” intelektualnym, który poszerza naszą wiedzę o rozwiązaniach w innych welfare states.
Jako Rada Redakcyjna zachęcamy wszystkich pracowników systemu pomocy społecznej, w tym pra-cowników socjalnych, działaczy społecznych oraz decydentów do zapoznania się z treścią rekomendo-wanych przez nas i opublikorekomendo-wanych publikacji. Mamy nadzieję, że znajdziecie Państwo w części z nich inspirujące wątki teoretyczne i praktyczne, które przydadzą się Państwu w życiu zawodowym. Życzymy miłej lektury!
dr hab. Mirosław Grewiński prof. WSP Przewodniczący Rady Redakcyjnej
Rada Redakcyjna:
dr hab. Mirosław Grewiński, prof. WSP – Przewodniczący Rady Redakcyjnej – Wyższa Szkoła
Pedagogiczna im. Janusza Korczaka w Warszawie
dr Ewa Flaszyńska – Dyrektor Ośrodka Pomocy Społecznej Dzielnicy Bielany m. st. Warszawy mgr Hanna Gumińska – Starszy Specjalista Pracy Socjalnej, Miejski Ośrodek Pomocy Rodzinie w Słupsku dr hab. Jolanta Grotowska-Leder, prof. UŁ – Wydział Ekonomiczno – Socjologiczny Uniwersytet Łódzki mgr Barbara Kamińska-Skowronek – Kierownik Miejskiego Ośrodka Pomocy Społecznej w Tyszowcach prof. zw. dr hab. Janusz Kirenko – Wydział Pedagogiki i Psychologii Uniwersytetu Marii
Curie-Skłodowskiej w Lublinie
mgr Danuta Koczkodaj – Starszy Specjalista Pracy Socjalnej, Miejski Ośrodek Pomocy Rodzinie
w Słupsku
mgr Krzysztof Kratofil – Starszy Specjalista Pracy Socjalnej, Miejski Ośrodek Pomocy Społecznej
w Tarnowskich Górach
dr hab. Jerzy Krzyszkowski, prof. UŁ – Wydział Ekonomiczno – Socjologiczny Uniwersytet Łódzki dr Anna Zasada-Chorab Anna – Wyższa Szkoła Pedagogiczna im. Janusza Korczaka Warszawa oddział
Katowice i Kolegium Pracowników Służb Społecznych Czeladź
Zespół Projektu Centrum Rozwoju Zasobów Ludzkich:
dr Adam Krzyżanowski – Kierownik Projektu mgr Andrzej Bogdański – Sekretarz Projektu Dominika Szeląg – Ekspert ds. e-learningu
Zespół realizacyjny WYG International Sp. z o.o.:
mgr inż. Ewa Płodzień-Pałasz – Kierownik Projektu dr Monika Miedzik – Ekspert merytoryczny dr Jarosław Pichla – Ekspert merytoryczny
Nota o Autorach:
Profesor zw. dr hab. Kazimiera Wódz – psycholog, socjolog, od 1993 kieruje Studium Pracy Socjalnej
w Instytucie Socjologii Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach. Inicjatorka i realizatorka programów kształcenia w zakresie pracy socjalnej na Wydziale Nauk Społecznych UŚ. Współtworzyła i realizowała studia podyplomowe oraz programy szkoleniowe z zakresu pomocy społecznej i pracy socjalnej w tym specjalizacji w zawodzie pracownika socjalnego. W latach 1993-1996 uczestniczyła w pracach Komisji Programowej dla zawodu pracownik socjalny, powołanej przez Ministra Pracy i Polityki Socjalnej. Była członkiem Rady Redakcyjnej serii wydawniczej „Biblioteka Pracownika Socjalnego”. W latach 1997- 2010 uczestniczyła w pracach Centralnej Komisji ds. Stopni Specjalizacji w zawodzie pracownika socjalnego. Przez wiele lat pełniła funkcje recenzentki w czasopiśmie European Journal of Social Work. Jest człon-kiem Rady Programowej Kolegium Pracowników Służb Społecznych w Czeladzi, Rady Programowej Serii Wydawniczej Problemy Pracy Socjalnej wydawnictwa Akapit, Rady Redakcyjnej Górnośląskich Studiów Socjologicznych – Seria Nowa, a także czasopisma online „Przestrzeń Społeczna – Social Space, przewodniczy Sekcji Pracy Socjalnej Polskiego Towarzystwa Socjologicznego.
W swojej pracy naukowej zajmuje się między innymi zagadnieniami teorii i metod pracy socjalnej, zwłaszcza wykorzystaniem metodyki organizowania środowiska lokalnego w programach rewitalizacji zaniedbanych dzielnic miejskich, aktywizacją społeczności zagrożonych marginalizacją społeczną, profesjonalizacją pracy socjalnej w Polsce, rozwojem dialogu obywatelskiego i partycypacji publicznej na poziomie lokalnym. Równorzędnym nurtem zainteresować badawczych autorki są społeczne i kul-turowe konsekwencje przekształceń strukturalnych w dawnych regionach przemysłowych – badania na ten temat realizuje od ponad dwudziestu lat Zakład Badań Kultury Współczesnej Instytutu Socjologii, którym Prof. K. Wódz kieruje od 1988 roku. Prof. K. Wódz jest również kierownikiem Katedry Socjologii w Wyższej Szkole Biznesu w Dąbrowie Górniczej.
Krystyna Faliszek – urodzona w Katowicach w 1957, doktor habilitowana nauk społecznych w zakresie
socjologii, habilitacja w Uniwersytecie Śląskim; specjalizacja naukowa: socjologia problemów społecznych, polityka społeczna, pomoc społeczna, socjologia społeczności lokalnych, marginalizacja i wykluczenie społeczne; autorka kilkudziesięciu publikacji (współautorstwo książek, artykuły, redakcja książek) w zakre-sie specjalizacji naukowej, kierownik projektu badawczego „Diagnoza problemów społecznych i monito-ring aktywizacji polityki rozwoju zasobów ludzkich w Katowicach”, realizowanego przez Miasto Katowice w Partnerstwie z Uniwersytetem Śląskim w Katowicach w ramach Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki 2007-2013. Czterokrotnie otrzymała nagrody JM Rektora UŚ za działalność naukowo-badawczą. W la-tach 1997-2012 kierownik Podyplomowych Studiów Organizacji Pomocy Społecznej na Wydziale Nauk Społecznych UŚ, Przewodnicząca Regionalnej Komisji Egzaminacyjnej ds. stopni specjalizacji zawodowej pracowników socjalnych przy Urzędzie Marszałkowskim Województwa Śląskiego, opiekun naukowo--dydaktyczny Kolegium Pracowników Służb Społecznych w Czeladzi z ramienia UŚ. Obecnie zatrudniona na stanowisku Adiunkta w Studium Pracy Socjalnej, Instytut Socjologii, Uniwersytet Śląski.
Maciej Klimek – urodzony w Sosnowcu w 1990; tytuł magistra socjologii uzyskał na Uniwersytecie
Śląskim w Katowicach. Specjalista pracy socjalnej i ekonomii społecznej.
Za najważniejsze osiągnięcie naukowe uważa przyznanie przez Austriacką Agencje Międzynarodowej Kooperacji w Edukacji i Badaniach Stypendium Austriackiego Federalnego Ministerstwa Nauki i Badań na odbycie stażu w listopadzie 2013 roku na FH Campus Wien University of Applied Sciences w Wiedniu. W 2013 roku otrzymał wyróżnienie Jego Magnificencji Rektora Uniwersytetu Śląskiego za działalność naukową i społeczną. Od 1.03.2012 – 30.06.2012 Członek zespołu zadaniowego ds. integracji i reinte-gracji społecznej w pracach nad przygotowaniem „Wieloletniego regionalnego planu działań na rzecz promocji i upowszechnienia ekonomii społecznej oraz rozwoju instytucji sektora ekonomii społecznej i jej otoczenia w województwie śląskim na lata 2012-2020” w Regionalnym Ośrodku Polityki Społecznej Województwa Śląskiego w Katowicach. Od 01.10.2010 – 28.02.2014 Przewodniczący Koła Naukowego Studium Pracy Socjalnej Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach. Jego obszarem zainteresowań ba-dawczych jest organizowanie społeczności lokalnej, innowacje społeczne, partycypacja obywatelska. Obecne miejsce pracy – Krajowa Sieć Konsultacyjna Liderów.
Monika Szpoczek-Sało – magister socjologii Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach, specjalność
za-rządzanie pracą socjalną, asystent w Studium Pracy Socjalnej Instytutu Socjologii UŚ. Opiekun Koła Naukowego i praktyk studenckich. Koordynator Programu Aktywności Lokalnej Razem możemy więcej dla dzielnicy Lipiny projekt realizowany w partnerstwie Ośrodka Pomocy Społecznej w Świętochłowicach i Studium Pracy Socjalnej IS UŚ. Zainteresowania badawcze dotyczą pracy socjalnej, ekonomi społecznej oraz organizowania społeczności lokalnej, kultury biedy.
Witold Mandrysz – urodzony w Wodzisławiu Śląskim w 1976, tytuł doktora nauk humanistycznych
uzyskał na Uniwersytecie Śląskim w 2007r. Specjalizuje się w tematyce pracy socjalnej i socjologii. Najważniejsze osiągnięcia naukowe to: udział w kilku międzynarodowych projektach badawczych, udział w przygotowaniu, wprowadzeniu i realizacji Joint Degree study program Master in Social Work and Social Economy SOWOSEC, itp, Obszar zainteresowań badawczych to przede wszystkim dialog obywatelski, governance na poziomie lokalnym, partycypacja, kapitał społeczny, organizowanie spo-łeczności lokalnej, ekonomia społeczna, praca socjalna, polityka rozwoju regionalnego, mniejszości etniczne i kulturowe. Obecne miejsce pracy: Studium Pracy Socjalnej, Instytut Socjologii, Wydział Nauk Społecznych, Uniwersytet Śląski.
Barbara Słania, urodzona w 1981 w Bytomiu, absolwentka Międzywydziałowych Indywidualnych
Studiów Humanistycznych UŚ: magisterium z socjologii (2005) i politologii (2006). Asystent w Studium Pracy Socjalnej Instytutu Socjologii WNS UŚ, członkini zespołów badawczych projektów SPHERE (2008-2011) i RESCuE (2014-2017). Zainteresowania badawcze: marginalizacja i wykluczenie społeczne, mniej-szości narodowe i etniczne, zagadnienia związane z prawami człowieka i antydyskryminacją.
Dorota Nowalska-Kapuścik – urodzona w Katowicach w 1979; tytuł doktora nauk humanistycznych
uzyskała w 2007 na Uniwersytecie Śląski w Katowicach w 2007 r. Specjalizuje się w socjologii konsump-cji. Dotychczas pełniła funkcję Sekretarza Zakładu Badań Kultury Współczesnej Instytutu Socjologii UŚ w Katowicach. Wśród zainteresowań badawczych można wyróżnić socjologię konsumpcji, konsumpcję biedy, czas wolny i konsumpcja wybranych grup społecznych. Obecnie zatrudniona na Uniwersytecie Śląskim w Katowicach.
Barbara Kowalczyk – dr fizyki (1980 rok), (1991-2006) dyrektor MOPS w Katowicach, (2006-2009) doradca
dla ops i pcpr w ROPS w Katowicach. Posiada długoletnie doświadczenie dydaktyczne: (1998-2001) dowca w Policealnej Szkole Pracowników Socjalnych w Katowicach oraz od 1999 do chwili obecnej wykła-dowca na Uniwersytecie Śląskim, w Studium Pracy Socjalnej. Szkoleniowiec z zakresu pomocy społecznej
i pracy socjalnej we współpracy z ROPS w Krakowie (2008-2010) i Kielcach (2012-2014), ekspert, szkolenio-wiec w projekcie „Tworzenie i rozwijanie standardów usług pomocy i integracji społecznej (2008-2014). Członek Rady Pomocy Społecznej przy Ministrze Pracy i Polityki Społecznej (2007-2010). W 1995 indy-widualna nagroda Ministra Pracy i Polityki Społecznej za opracowanie i wdrożenie „Modelu Ośrodka Pomocy Społecznej w Dużym Mieście”, w 2005 wyróżnienie za wybitne, nowatorskie rozwiązania w dziedzinie realizowanych form pracy socjalnej w MOPS Katowice. Stały współpracownik czasopisma Problemy Społeczne (od 2012 do chwili obecnej).
Obszar zainteresowań badawczych to: organizacja pomocy społecznej, systemy wsparcia dla różnych grup docelowych, praca socjalna, ekonomia społeczna, liczne publikacje o charakterze badawczo--praktycznym, w ostatnich latach najważniejsze z nich dotyczyły systemu przeciwdziałania przemocy w rodzinie, systemu wsparcia rodzin z dziećmi, związków ekonomii społecznej z pracą socjalną i aktywną pomocą społeczną oraz dylematów pojawiających się w praktykowaniu pracy socjalnej.
Sabina Pawlas-Czyż – adiunkt, wykładowca Instytutu Socjologii Uniwersytetu Śląskiego; doktor nauk
humanistycznych w zakresie socjologii; Kierownik Specjalizacji II stopnia w zawodzie pracownik socjalny w Studium Pracy Socjalnej Uniwersytetu Śląskiego; autorka i współautorka czterech pozycji książkowych, w tym: „Praca socjalna wobec współczesnych problemów społecznych” (redakcja i współautorstwo); „Aktorzy życia politycznego w świetle opinii dziennikarzy. Jacy są, a jacy powinni być. Dziennikarze o politykach”; „W kręgu zagadnień profesjonalizacji zawodu pracownika socjalnego. Materiały dydaktyczne dla słuchaczy specjalizacji II stopnia w zawodzie pracownik socjalny”, (współredakcja z K.Wódz, E. Leśniak-Berek, współau-torstwo). Dwukrotnie nagrodzona za działalność organizacyjną nagrodą J. M. Rektora Uniwersytetu Śląskiego – Nagroda Indywidualna II stopnia za działalność organizacyjną 2007 i 2009 rok. W publikacjach naukowych koncentruje się wokół problematyki z zakresu socjologii zdrowia i choroby oraz socjologii małżeństwa i rodzi-ny, szczególnie zagadnieniami wsparcia rodzin w sytuacjach kryzysowych – choroby onkologicznej, termi-nalnej, wsparcia w sytuacjach straty. Zajmuje się także zagadnieniami z obszaru edukacji i doskonalenia za-wodowego profesjonalnych służb pomocy społecznej oraz socjologii mediów i komunikowania masowego.
Daniela Dzienniak-Pulina – urodzona w Sosnowcu w 1970 roku. Doktor nauk społecznych w zakresie
socjologii. Zainteresowania badawcze koncentrują się wokół socjologii wizualnej, reklamy, semiolo-gii, gender, public relations. Obecnie zatrudniona w Zakładzie Badań Kultury współczesnej – Instytut Socjologii Uniwersytetu Śląskiego. Trzykrotnie nagradzana przez JM Rektora Uniwersytetu Śląskiego za działalność dydaktyczno organizacyjną nagrodami III (1997) i II stopnia (1999-2002). Stypendystka Rządu Francuskiego w 2011. Autorka ponad 40 publikacji naukowych z zakresu problematyki związa-nej z szeroko rozumianą komunikacją, reklamą. Współpracowała w projektach badawczych polskich i zagranicznych.
Jolanta Klimczak – urodzona w 1970 r. w Bielsku-Białej; w 1999 roku uzyskała tytuł doktora nauk
huma-nistycznych. Wielokrotnie brała udział w międzynarodowych i krajowych projektach badawczych. Jest autorką ponad 60 publikacji naukowych w renomowanych wydawnictwach polskich i zagranicznych, w tym w Palgrave Macmillan. W 2012 roku otrzymała nagrodę zbiorową Rektora Uniwersytetu Śląskiego. Pełniła funkcję prodziekana ds. socjologii w Wyższej Szkole Biznesu w Dąbrowie Górniczej oraz Opiekuna Naukowo-Dydaktycznego z ramienia UŚ Kolegium Pracowników Służb Społecznych w Bielsku–Białej. Zainteresowania badawcze to socjologia kultury, gender studies, komunikowanie społeczne, animacja społeczno-kulturalna. Jest pracownikiem Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach.
Recenzenci publikacji:
dr hab. Anna Michalska, prof. UAM – Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu
dr hab. Arkadiusz Karwacki, prof. UMK – Instytut Socjologii Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu dr Agnieszka Golczyńska-Grondas – Uniwersytet Łódzki, Instytut Socjologii
Spis treści
SŁOWO WSTĘPNE . . . 3
OD RADY REDAKCYJNEJ . . . 5
NOTA O AUTORACH: . . . 8
WSTĘP . . . 13
1. ORGANIZOWANIE SPOŁECZNOŚCI JAKO METODA POBUDZANIA AKTYWNOŚCI I WPIERANIA ROZWOJU ZANIEDBANYCH DZIELNIC MIEJSKICH I WIEJSKICH SPOŁECZNOŚCI PERYFERYJNYCH . . . 15
1.1. Wprowadzenie Podstawowe definicje (Kazimiera Wódz) . . . 15
1.2. Geneza, główne nurty i kierunki rozwoju metody organizowania środowiska lokalnego w krajach zachodnich (Kazimiera Wódz) . . . 18
Blok rozszerzający 1. Community social work (Kazimiera Wódz, Sabina Pawlas-Czyż) . . . 25
1.3. Praca ze społecznością lokalną w Polsce. Tradycje i współczesność (Kazimiera Wódz, Barbara Kowalczyk) . . . 30
Blok rozszerzający 2. Ramowy model środowiskowej pracy socjalnej/organizowania społeczności lokalnej – projekt zmian w pomocy społecznej (Barbara Kowalczyk, Kazimiera Wódz) . . . 34
1.4. Animacja społeczna (Jolanta Klimczak) . . . 36
2. NOWE TENDENCJE W POLITYCE SPOŁECZNEJ. DECENTRALIZACJA. AKTYWNA POLITYKA SPOŁECZNA, AKTYWIZUJĄCE METODY PRACY SOCJALNEJ . . . 43
2.1. Polityka spójności terytorialnej UE -nowe obszary środowiskowej pracy socjalnej (Kazimiera Wódz) . . . 43
Blok rozszerzający 3. Polityka miejska w krajach UE (Kazimiera Wódz) . . . 46
2.2. Aktywna polityka społeczna (Krystyna Faliszek) . . . 48
Blok rozszerzający 4. Wykluczenie społeczne (Krystyna Faliszek) . . . 55
2.3. Aktywizujące metody pracy socjalnej (Barbara Kowalczyk) . . . .59
2.4. Ekonomia społeczna a aktywizowanie społeczności lokalnej (Barbara Kowalczyk) . . . .64
3. WSPÓLNE PODSTAWY PRACY W SPOŁECZNOŚCIACH I ZE SPOŁECZNOŚCIAMI . . . 67
3.1. Wiedza, wartości i umiejętności niezbędne w praktyce (Kazimiera Wódz, Barbara Kowalczyk, Monika Szpoczek-Sało, Barbara Słania) . . . 67
3.2. Socjologiczne koncepcje społeczności lokalnych (Monika Szpoczek-Sało) . . . 72
3.3. Koncepcje kapitału społecznego i jego znaczenie w pracy ze społecznościami (Witold Mandrysz) . . . 77
3.4. Dylematy etyczne w pracy ze społecznościami zmarginalizowanymi, mniejszościami etnicznymi i kulturowymi, upośledzonymi, dyskryminowanymi (Barbara Słania) . . . 83
Blok rozszerzający 5. Romowie jako szczególne wyzwanie dla systemu pomocy społecznej (Barbara Słania) . . . 88
3.5. Role zawodowe i zadania organizatora społeczności lokalnej (Barbara Kowalczyk,
Jolanta Klimczak) . . . 94
4. ORGANIZOWANIE SPOŁECZNOŚCI LOKALNEJ JAKO PROCES ZMIANY. BUDOWANIE KAPITAŁU SPOŁECZNEGO I WSPIERANIE DEMOKRACJI LOKALNEJ . . . .101
4.1. Podstawowe modele i strategie wprowadzania zmian (Kazimiera Wódz,
Maciej Klimek – współpraca) . . . .101 4.2. Zarządzanie zmianą – wyzwania dla organizatora społeczności (Barbara Kowalczyk) . . . .108 4.3. Monitorowanie przebiegu procesu wprowadzania zmian (Barbara Kowalczyk) . . . .116 4.4. Dialog i partnerstwo w organizowaniu społeczności. Wspieranie rozwoju demokracji
lokalnej i dialogu obywatelskiego (W. Mandrysz) . . . .121 Blok rozszerzający 7. Biała Księga wsparcia partycypacji publicznej (Maciej Klimek) . . . .128 4.5. Budowanie kapitału społecznego w pracy ze społecznościami. Podejście sieciowe
(Witold Mandrysz) . . . .129 Blok rozszerzający 8. Wybrane inicjatywy wspierające rozwój kapitału społecznego
i demokracji lokalnej w Polsce (Maciej Klimek) . . . .132
5. ORGANIZOWANIE SPOŁECZNOŚCI JAKO DZIAŁANIE METODYCZNE . . . .141
5.1. Przygotowanie projektu socjalnego. Opracowanie planu działania (Kazimiera Wódz) . . . .141 5.2. Wykorzystanie dostępnych źródeł i prowadzenie badań terenowych w celu określenia
profilu społeczności (Witold Mandrysz) . . . .145 5.3. Czym są problemy społeczne? (Krystyna Faliszek) . . . .153 5.4. Budowanie potencjału społeczności w oparciu o zasoby – Model ABCD
(Monika Szpoczek- Sało, Maciej Klimek). . . .158 5.5. Wybór strategii działania (Kazimiera Wódz, współpraca – Maciej Klimek) . . . .164 5.6. Ewaluacja i superwizja w pracy ze społecznością (Dorota Nowalska – Kapuścik) . . . .169 Blok rozszerzający 9. Korzyści płynące z ewaluacji projektów – przykład „dobrych praktyk” – Wyry
(Dorota Nowalska – Kapuścik) . . . .177 5.7. Skąd wziąć pieniądze? Fundraising w pracy ze społecznością (Monika Szpoczek-Sało,
Maciej Klimek) . . . .179 Blok rozszerzający 10: Public relations i promocja a budowanie pozytywnego wizerunku
organizacji (Daniela Dzienniak-Pulina) . . . .186
6. STUDIA PRZYPADKÓW – DOBRE PRAKTYKI . . . .193
6.1. Organizowanie społeczności jako działanie metodyczne – na przykładzie osiedla Bagno w Katowicach-Szopienicach (Krystyna Faliszek) . . . .193 6.2. Lipiny jako laboratorium społeczne – budowanie potencjału społeczności lokalnej
(Monika Szpoczek-Sało) . . . .196
7. PERSPEKTYWY ROZWOJU METODY ORGANIZOWANIA SPOŁECZNEJ LOKALNEJ
W POLSCE – ANALIZA SWOT (KAZIMIERA WÓDZ) . . . .203
Wstęp
W ostatnich latach pojawiło się wiele pozycji literatury z zakresu organizowania społeczności lokalnej o charakterze podręcznikowym lub prezentujących dobre praktyki w tej dziedzinie. Są to przede wszyst-kim propozycje rozwiązań przeniesionych z zachodu, ale również, wypracowane w ramach standardów, publikacje polskie. Będę one na pewno pomocne wszystkim, którzy chcą zajmować pracą ze społecz-nością lokalną. Jednak dotykają one problematyki pracy środowiskowej w określonych wąskich obsza-rach, proponując szczegółowe rozwiązania, nie odnosząc się do różnych alternatywnych pomysłów i rozwiązań. W niewielkim stopniu nakreślają też szersze umiejscowienia metody organizowania spo-łeczności lokalnej w kontekście innych pokrewnych działań, pokazując jej interdyscyplinarny charakter. Prezentowany podręcznik stawia sobie zadanie wypełnienia w jakimś stopniu tej luki. Publikacja została przygotowana przez zespół pracowników Studium Pracy socjalnej i Zakładu Badań Kultury Współczesnej pod kierunkiem prof. Kazimiery Wódz. Podjęcie się takiego zadania było możliwe dzięki różnorodnym zainteresowaniom naukowym i doświadczeniom praktycznym członków zespołu Przedmiotem pracy jest prezentacja modeli, metod i strategii pobudzania i wspierania aktywności społecznej w działaniach na rzecz poprawy sytuacji społeczności terytorialnych a także środowisk i grup tworzonych w oparciu o inne kryteria (na przykład wspólnoty zainteresowań, wartości, idei, itp.), dotkniętych różnymi formami upośledzenia materialnego czy społecznego.
W rozdziale 1 ukazano organizowanie społeczności lokalnej w szerszym kontekście, jako metodę po-budzania aktywności i wpierania rozwoju zaniedbanych dzielnic miejskich i wiejskich społeczności peryferyjnych Odniesiono też tą metodę do jej uwarunkowań historycznych, nakreślono źródła i kierunki rozwoju metody organizowania środowiska lokalnego w krajach zachodnich (rozdział 1.2) oraz do tra-dycji polskich (rozdział 1.3). omówiono też bardziej szczegółowo metodę animacji lokalnej.
W rozdziale 2 ukazano nowe obszary pracy środowiskowej związana a decentralizacją i terytorializacją polityk publicznych (rozdział 2.1), Przedstawiono też główne założenia aktywnej polityki społecznej (rozdział 2.2), aktywizujące metody pracy socjalnej (rozdział 2.3). oraz ekonomię społeczną w kontekście aktywizowanie społeczności lokalnej (rozdział 2.4).
W rozdziale 3 przedstawiono wspólne podstawy pracy w społecznościach i ze społecznościami, omó-wiono wiedzę, wartości i umiejętności niezbędne w praktyce organizatora społeczności lokalnej (rozdział 3.1), scharakteryzowano krótko społeczność lokalną jako adresata działań aktywizujących, w perspek-tywie socjologicznej (rozdział 3.2), rolę kapitału społecznego w pracy ze społecznością lokalną (rozdział 3.3), dylematy etyczne, z których w swojej pracy ze społecznościami wykluczonymi społecznie może doświadczać organizator społeczności lokalnej (rozdział 3.4) oraz Role zawodowe i zadania organizatora społeczności lokalnej (rozdział 3.5).
W rozdziale 4 przedstawiono organizowanie społeczności lokalnej jako proces zmiany, jej modele i stra-tegie (rozdział 4.1), sposoby zarządzania (rozdział 4.2) oraz czuwania nad przebiegiem zmian w społecz-ności (rozdział 4.3). Podkreślono ważność i wspierania demokracji lokalnej, dialogu i partnerstwa (rozdział
4.4) oraz budowania sieci we wzmacnianiu kapitału społecznego kapitału społecznego (rozdział 4.5), jako podstawy działań w społeczności lokalnej.
W rozdziale 5 odniesiono się do organizowania społeczności lokalnej jako działania metodycznego. Przedstawiono praktyczne wskazówki dla organizatora społeczności lokalnej: jak tworzyć projekt so-cjalny w społeczności lokalnej (rozdział 5.1), w jaki sposób wykorzystywać dostępne źródła i prowadzić badania terenowe (rozdział 5.2), rozpoznawać problemy społeczne (rozdział 5.3), budować potencjał społeczności w oparciu o zasoby (rozdział 5.4), dokonywać wyboru odpowiedniej strategii działania (rozdział 5.5). W rozdziale zawarto też inne wskazówki: jak dokonywać ewaluacji działań (rozdział 5.6) oraz jak zdobyć środki finansowe na inicjatywy mieszkańców (rozdział 5.7).
Na koniec przedstawiono dwie dobre praktyki z terenu województwa śląskiego, program aktywności lokalnej w dzielnicy Bagno w Katowicach (rozdział 6.1) oraz pracę w społeczności w dzielnicy Lipiny w Świętochłowicach jako przykład współdziałania instytucji samorządowych i środowiska naukowców Uniwersytetu Śląskiego (rozdział 6.2)
Podsumowaniem jest rozdział 6, w którym podjęto próbę oceny perspektyw upowszechnienia metody organizowania społeczności lokalnej w Polsce.
Publikacja adresowana jest przede wszystkim do praktyków – pracowników socjalnych i przedstawicieli innych profesji pomocowych, zainteresowanych pogłębieniem wiedzy na temat możliwości wykorzy-stania różnych podejść i strategii w pracy ze społecznościami oraz doskonaleniem umiejętności meto-dycznych niezbędnych w inicjowaniu i prowadzeniu tego typu działań ale także do studentów kierun-ków przygotowujących do pełnienia roli organizatorów/animatorów środowisk lokalnego. Pragniemy podkreślić iż ze względu na podręcznikowy charakter publikacji ambicją zespołu autorskiego było dostarczenie czytelnikowi kompendium wiedzy na temat organizowania społeczności lokalnej, a nie promowanie wybranego podejścia czy modelu. Podstawą na której oparliśmy się przygotowując książkę były przede wszystkim nasze wieloletnie doświadczenia, związane z kształceniem i doskonaleniem zawodowym pracowników socjalnych w Studium Pracy Socjalnej Instytutu Socjologii Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach a także prowadzone w Studium i w Zakładu Badań Kultury Współczesnej IS UŚ badania nad społecznymi i kulturowymi konsekwencjami restrukturyzacji województwa śląskie-go. W publikacji korzystamy z tych doświadczeń w różny sposób, miedzy innymi sięgając po nasze wcześniejsze opracowania i ekspertyzy. Mamy nadzieję, że zawarte w książce treści będą inspiracją do poszukiwania własnej drogi dla szerokiej rzeszy organizatorów społeczności.
1. ORGANIZOWANIE SPOŁECZNOŚCI JAKO
METODA POBUDZANIA AKTYWNOŚCI
I WPIERANIA ROZWOJU ZANIEDBANYCH
DZIELNIC MIEJSKICH I WIEJSKICH
SPOŁECZNOŚCI PERYFERYJNYCH
1.1. Wprowadzenie Podstawowe definicje (Kazimiera Wódz)
Organizowanie społeczności lokalnej to – najkrócej rzecz ujmując – proces wspierania ludzi w podejmowa-nych wspólnie działaniach na rzecz ulepszania własnego środowiska (Twelvetrees,2002, s.1). W odróżnieniu od innych metod pracy socjalnej (z jednostkami, małymi grupami, rodzinami) organizowanie społecz-ności skupia się na mobilizowaniu grup i zbiorowości terytorialnych do samodzielnego rozpoznawania swoich potrzeb i aktywnego udziału w poszukiwaniu sposobów ich zaspokojenia.
Organizowanie społeczności skupia się na mobilizowaniu grup i zbiorowości terytorialnych do samodziel-nego rozpoznawania swoich potrzeb i aktywdo samodziel-nego udziału w poszukiwaniu sposobów ich zaspokojenia.
Dwa podstawowe sposoby definiowania pojęcia społeczności (lokalnej) w organizowaniu społeczności lokalnej, to:
Î Społeczność rozumiana – jako „wspólnota miejsca zamieszkania „(locality) – wspólne terytorium, takie jak sąsiedztwo, osiedle, miasteczko, wieś;
Î Społeczność kategorialna, rozumiana jako „wspólnota interesów „– wynikająca z przynależno-ści do grupy o określonych cechach kulturowych (np. etnicznych) lub szczególnych potrzebach (na przykład rodzice dzieci niepełnosprawnych, opiekunowie przewlekle chorych, byli pacjenci psychiatryczni itp.) (na podstawie Mayo, 1998, s. 162).
Dwa podstawowe sposoby definiowania pojęcia społeczności: społeczność rozumiana – jako „wspólnota miejsca zamieszkania oraz społeczność kategorialna, rozumiana jako „wspólnota interesów
Istota community organization tkwi w rozwijaniu w ludziach poczucia przynależności do określonej spo-łeczności i wzmacnianiu procesów identyfikacyjnych, które w perspektywie mogłyby sprzyjać urucha-mianiu motywacji prospołecznej i zachowań kooperacyjnych. Przypomnijmy, że te procesy uznawane są za istotne wskaźniki istnienia lokalnej więzi społecznej, której podłożem może być podobieństwo sytuacji czy wspólnota warunków życia. (Wódz, 1998)
Organizowanie społeczności jako metoda procy socjalnej bywa przeciwstawiane innym formom za-spokajania potrzeb społecznych, takim jak udzielanie świadczeń przez instytucje publiczne działające
w środowisku lokalnym. Zazwyczaj podkreśla się oddolny („bottom up”) i nieformalny charakter działań podejmowanych w ramach organizowania społeczności w opozycji do usług społecznych realizowa-nych przez zbiurokratyzowane struktury publicznej pomocy społecznej w ramach narzucorealizowa-nych „od-górnie” sformalizowanych procedur.
W ramach organizowania społeczności podkreśla się zazwyczaj oddolny („bottom up”) i nieformalny cha-rakter działań podejmowanych w opozycji do usług społecznych realizowanych przez zbiurokratyzowane struktury publicznej pomocy społecznej w ramach narzuconych „odgórnie” sformalizowanych procedur.
W rzeczywistości podziały te bywają mniej ostre, w wielu krajach (o czym będzie mowa nieco dalej) po-dejmowane są próby włączania nieformalnych, oddolnych działań samopomocowych do programów realizowanych przez podmioty publiczne (por. rozszerzenie community social work), a także wspierania przez profesjonalnych community social workers, zatrudnianych przez samorządy lub Lokalne Agendy Rządowe rożnych form partycypacji mieszańców w tworzeniu i wdrażaniu polityk publicznych. (przy-kład: Comprehensive Community Initiatives (CCI), czyli całościowe, międzysektorowe, realizowane przez podmioty sektora publicznego i niepublicznego z szerokim udziałem obywateli, całościowe, najczęś-ciej długofalowe programy skoncentrowane na rozwiązywaniu problemów konkretnych społeczności lokalnych (Connell, Kubisch, 1998,). W literaturze przedmiotu można się spotkać z próbami włączenia organizowania społeczności lokalnej do wspólnego obszaru tak zwanej makropraktyki, obok polityki społecznej i zarządzania usługami społecznymi (Cox, i in. 1987, Netting, i in. 1993). Makro praktyka rozumiana jest jako prowadzona w sposób zgodny z wartościami profesjonalnymi interwencja ukierun-kowana na wywoływanie planowej zmiany w organizacjach i społecznościach oparta na określonych założeniach teoretycznych i modelach praktycznych (Netting i inni 1993, s. 3)
Makro praktyka to prowadzona w sposób zgodny z wartościami profesjonalnymi interwencja ukierun-kowana na wywoływanie planowej zmiany w organizacjach i społecznościach oparta na określonych założeniach teoretycznych i modelach praktycznych.
Profesjonalna praca socjalna
Współczesna praca socjalna wyłoniła się jako zawód na przełomie XIX i XX wieku z działalności charytatywnej, ewoluując stopniowo ku profesjonalizmowi, którego wyznacznikiem stało się dzisiaj specjalistyczne wykształcenie (zarówno teoretyczne jak i praktyczne) potwierdzone formalnymi dyplomami. Tak się dzieje w większości krajów europejskich (a także w USA) gdzie na straży wysokiego poziomu przygotowania zawodowego, zgodnego z określonymi szczegółowo standardami stoją korporacje zawodowe, komisje akredytacyjne, rady ds. kształcenia i doskonalenia zawodowego w pracy socjalnej. Standardy te odnoszą się do kanonu wiedzy, umiejętności praktycznych oraz wartości stanowiących wspólną podstawę profesjonalnej praktyki.(H.Bartlett,1970). Rozwijany i wzbogacany o nowe elementy w ciągu kolejnych lat kanon stanowi podstawę oceny zgodności programów nauczania z wymaganiami zawodu pracownika socjalnego i elementarnego poziomu wymagań stawianych osobom podejmującym pracę w tym zawodzie. Na treść tego kanonu składają się specyficzne przekonania i wartości dotyczące innych ludzi, społeczeństwa jako całości, zasady etyczne odnoszące się do praktycznej działalności zawodowej. (por. dla przykładu Kodeks Etyczny NASW, (tłum polskie: Praca Socjalna- Pomoc Społeczna, 1993, s. 105-113) Drugi element podstawowego kanonu pracy socjalnej stanowi profesjonalna wiedza, niezbędna w rozpoznawaniu problemów i dokonywaniu pomiaru potrzeb klienta jak i dobieraniu właściwych środków interwencji. Przyjmuje się na ogół, że podstawą przygotowania zawodowego pracownika socjalnego powinno być ogólne wykształcenie humanistyczne na poziomie uniwersyteckim, uwzględniające wiedzę z zakresu socjologii, psychologii, antropologii kultury, nauk politycznych, ekonomii., polityki społecznej, historii pracy socjalnej, metodologii badań społecznych, teorii zarządzania a także teorii i metod pracy socjalnej. (DuBois, Miley, 1998,s 97-133). Ostatni element tej triady – umiejętności zawodowe- rozumiane są bardzo szeroko i obejmują sprawność w zakresie nawiązywania kontaktów interpersonalnych, komunikowania się, umiejętności wykorzystywania wiedzy teoretycznej do rozwiązywania praktycznych problemów klientów, opracowania i wdrażania planów interwencji oraz oceny ich skutków, umiejętność posługiwania się właściwymi dla pracy socjalnej metodami interwencji – pracy z indywidualnych przypadkiem, z grupą, ze społecznością lokalną, prowadzenia badań społecznych i analizy skuteczności programów społecznych. (DuBois, Miley,1998, s. 68-71). Powiązanie tych trzech elementów w spójną całość, stanowiącą podstawę działań praktycznych ma odróżniać pomoc świadczoną przez profesjonalnego pracownika socjalnego od nieprofesjonalnych form pomocy i samopomocy.(Wódz, 1998a).
Organizowanie społeczności lokalnej (community organizing) w wielu krajach traktowane jako samo-dzielna dziedzina aktywności zawodowej, mająca swoje cele, wartości i metody,a community workers uważani są za odrębną, w stosunku do pracowników socjalnych, grupę zawodową(Skidmore, Thackeray, 1996,s. 94). W Polsce, a także w innych krajach europejskich, gdzie silne są tradycje pedagogiki społecznej, należałoby dodać jako formę pracy ze społecznością lokalną animację kulturalną i edukację środowi-skową. (Pilch, Lepalczyk, 1993, Theiss, 2001, Jordan, Skrzypczak, 2002).
W literaturze przedmiotu spotykamy wiele modeli pracy ze społecznością; poczynając od klasycznej koncepcji J. Rothmana (1968) po bardziej rozbudowane współczesne typologie, opierające się na zróż-nicowanych kryteriach (teoretycznych, aksjologicznych, funkcjonalnych, pragmatycznych, itp. (szerzej patrz. rozdz.4). Niezależnie jednak od różnic pomiędzy poszczególnymi ujęciami organizowanie spo-łeczności opiera się na pewnych wspólnych założeniach dotyczących wartości, celów i zasad postępo-wania w pracy w i ze społecznościami. (patrz: profesjonalna praca socjalna a także rozdz.5.1) W pewnym uproszczeniu można by powiedzieć, że organizowanie społeczności wyrasta z tradycji demokratycz-nych i egalitarystyczdemokratycz-nych, opartych o poszanowanie ludzkiej podmiotowości i godności bez względu na różnice kulturowe, światopoglądowe, odmienności orientacji seksualnej, płci wieku, przynależności klasowej, etnicznej, sytuację rodzinną, zdrowie, miejsce zamieszkania. Organizowanie społeczności ko-jarzone jest z holistycznym, kolektywistycznym, prewencyjnym i anty-dyskryminacyjnym podejściem do zaspokajania potrzeb społecznych. Wartościami nadrzędnymi w pracy ze społecznościami są party-cypacja społeczna i wzmocnienie, upodmiotowienie (empowerment) i (Mayo, 1998, 160)
Empowerment to pojęcie mające wiele znaczeń, najczęściej definiowane jest jako proces, dzięki któremu jednostki, grupy i społeczności zagrożone wykluczeniem społecznym zyskują możliwości „mówienia własnym głosem” i kontroli nad własnym życiem (Rappaport, 1985, s.17). W praktyce pracy socjalnej empowerment oznacza tworzenie warunków, które umożliwiają jednostkom, grupom i społecznościom zagrożonym marginalizacją i wykluczeniem społecznym odzyskiwanie wiary we własne siły i uczestni-ctwo w decyzjach i działaniach, które ich bezpośrednio dotyczą. (Saleebey, 1992, s.8)
Empowerment (wzmocnienie, upodmiotowienie) to proces, dzięki któremu jednostki, grupy i społecz-ności zagrożone wykluczeniem społecznym zyskują możliwości „mówienia własnym głosem” i kontroli nad własnym życiem i odzyskiwanie wiary we własne siły i uczestnictwo w decyzjach i działaniach, które ich bezpośrednio dotyczą.
W podejściu nastawionym na wzmacnianie kompetencji i upodmiotowienie społeczności podobnie jak w pracy z jednostka czy grupą – podstawą do działania jest rozpoznanie i mobilizowanie zaso-bów, tkwiących w tych społecznościach (jednostkach, grupach, rodzinach) i zachęcanie ich do sa-modzielnego poszukiwania sposobów radzenia sobie z trudnościami (Maluccio, 1979, de Shazer, i. in 1986). Zaprzeczeniem takiego podejścia są wszelkie formy paternalizmu zarówno indywidualnego jak i kolektywnego.
Organizowanie społeczności jako metoda pobudzania aktywności społecznej obywateli wykracza poza obszar pracy socjalnej w środowiskach zagrożonych marginalizacją społeczną. Metoda ta może być wyko-rzystywana z powodzeniem w rozwijaniu demokracji lokalnej, wspieraniu dialogu obywatelskiego i partycy-pacji publicznej, pobudzaniu rozwoju ekonomicznego społeczności, organizowaniu kampanii społecznych dotyczących spraw ważnych dla całej społeczności czy szerzej promowaniu aktywnych postaw obywatel-skich. (szerzej patrz. rozdz.4). Niezależnie od tego w jakim obszarze i w jakim kontekście socjo-kulturowym podejmujemy działania aktywizujące społeczności (terytorialne lub kategorialne) musimy pamiętać, że jej celem jest wywołanie zmian korzystnych z punktu widzenia jej członków.
Zdaniem wielu autorów organizowanie społeczności wymaga specyficznego, krytycznego spojrzenia na ak-tualne rozwiązania instytucjonalne w dziedzinie szeroko rozumianej polityki społecznej, na lokalne konteksty socjo-polityczne oraz refleksyjnego korzystania z dorobku własnej profesji (Keefe, 1980, s.385) P. Freire, twór-ca tzw. „pedagogiki uciśnionych” uważa,że krytyczny stosunek do rzeczywistości społecznej i dziedzictwa
profesjonalnej pracy socjalnej wymaga od organizatora społeczności aktywnego zaangażowania po stronie tych, którym dzieje się krzywda, a nie chowania się za zasłoną profesjonalnej neutralności (Freire, 1985, 29).
Community organization opiera się na określonych podstawach teoretycznych przed wszystkim na socjo-logicznych koncepcjach społeczności lokalnej, teoriach organizacji oraz zarządzania i wymaga specyficz-nego, krytycznego spojrzenia na aktualne rozwiązania instytucjonalne w dziedzinie szeroko rozumianej polityki społecznej.
Pytania sprawdzające:
1. Jakie są podstawowe cele organizowania społeczności? 2. Jak można rozumieć pojęcie „społeczność „?
3. Na czym polega wzmacnianie kompetencji i empowerment w pracy ze społecznościami?
Literatura zalecana:
1. Kaźmierczak T., 2007b, (red.) W poszukiwaniu strategii pobudzania oddolnego rozwoju społeczności wiejskich, ISP, Warszawa 2. Skrzypczak B., 2011, (red.) Organizowanie społeczności lokalnej. Analizy, konteksty, uwarunkowania, Wydawnictwo Instytutu Spraw
Publicznych/Centrum Wspierania Aktywności Lokalnej CAL
3. K. Wódz 1998: Praca socjalna w środowisku zamieszkania, Wydawnictwo Śląsk
4. Wódz K., 1998a, O znaczeniu pojęcia „profesjonalizm” we współczesnej pracy socjalnej. W: Pracownik socjalny jako profesjonalista. Materiały konferencji: VII Ogólnopolska Konferencja Stowarzyszenia Samorządowych Ośrodków Pomocy Społecznej FORUM. Miejski Ośrodek pomocy Społecznej w Katowicach
5. Wódz K., 2013, Instytucjonalne bariery rozwoju środowiskowej metody pracy socjalnej/organizowania społeczności lokalnej w Polsce. Ekspertyza przygotowana dla Instytutu Spraw Publicznych w ramach projektu systemowego 1.18: „Tworzenie i rozwijanie
stan-dardów usług pomocy i integracji społecznej”, Instytut Spraw Publicznych
1.2. Geneza, główne nurty i kierunki rozwoju metody
organizowania środowiska lokalnego w krajach
zachodnich
1(Kazimiera Wódz)
Organizowanie społeczności lokalnej jest obok metody prowadzenia indywidualnego przypadku i me-tody pracy grupowej trzecią klasyczną metodą pracy socjalnej. (Wódz, 2013) Za ojczyznę meme-tody or-ganizowania społecznością uważa się powszechnie USA, jakkolwiek i w innych krajach można również znaleźć współczesne amerykańskim przykłady pionierskich działań w obszarze pracy środowiskowej, które wyrastały z odmiennych tradycji kulturowych i kontekstów socjo-politycznych (Lepalczyk 2001). Nie ulega jednak wątpliwości, że właśnie w USA pojawiły się pierwsze próby systematyzacji zasad pracy charytatywnej oraz zalążki profesjonalnego kształcenia pracowników socjalnych. W roku 1898 uruchomio-no w Nowym Jorku Letnią Szkołę Pracy Dobroczynnej, którą wkrótce przekształcouruchomio-no w pierwszą Szkołę Filantropii (1903), a później – Wydział Pracy Socjalnej Uniwersytetu Columbia (więcej: Frysztacki 2005).2
Jak wiadomo, początki amerykańskiej pracy socjalnej wiążą się z działalnością dwóch typów organi-zacji o proweniencji angielskiej: Charity Organizations Society3 (z ruchem tym związana była
propa-gatorka „naukowej filantropii” Mary Richmond) oraz ruchem settlementów, który współtworzyła Jane Addams (współzałożycielka słynnego Hull House w Chicago) (Jordan 1976, s.158, a także Szmagalski 1994, s.58-60). Nie wdając się w tym miejscu w rozważania historyczne warto przypomnieć, ze obie
1 W tej części opracowania wykorzystano m. in. (Wódz 1998), (Wódz 2005), (Wódz 2005a), a przede wszystkim (Wódz 2013).
2 Okres o którym mowa, był (nie tylko zresztą w USA) niezmiernie ważny dla ukonstytuowania się pracy socjalnej jako odrębnej profesji- w wielu krajach powstają wówczas szkoły pracy socjalnej (Holandia, Wielka Brytania – 1896, Niemcy – 1899, Francja – 1907, Hiszpania – 1910) (Social Work Education 1986, s. 10).
3 Utworzone w Anglii w 1869 roku, COS odegrało – między innymi za sprawą wybitnej działaczki filantropijnej Oktawii Hill – istotną rolę w przełamywaniu niechlubnej, opresyjnej tradycji angielskiego Prawa Ubogich (Poor Law).
te organizacje w istotny sposób różniły się w swoich założeniach ideowych. O ile naukowa filantropia, zgodnie z amerykańską filozofią indywidualizmu, skupiała się na doskonaleniu metod pracy z jednostką i rodziną, to ruch settlementów rozwijał metody pracy z grupą i działań skierowanych na środowisko lokalne (Haynes, Michelson 1991, s.5, Wilson 1976, s.3-4, 10). Pracownicy settlementów angażowali się w inicjatywy wspierające wprowadzenie legislacji w dziedzinie ochrony praw pracowniczych, pośred-nictwa pracy, budowpośred-nictwa socjalnego (Haynes, Michelson 1991, s.6). L. Wald, założycielka Henry Street Setllement w Nowym Jorku (1893), była inicjatorką utworzenia w 1912 roku Federal Childrens Bureau – jednej z ważniejszych publicznych (federalnych) instytucji pomocy społecznej w USA (Barker 1987, tu za Szmagalski 1994, s. 59).4
Settlementy
Pierwszy Settlement – otwarty został w 1884 w Wielkiej Brytanii, w Oxfordzie, rok późnej w robotniczej dzielnicy Est End powstał jeden z najsłynniejszych settlementów, Toynbee Hall. Założony przez Samuela i Henriettę Burnett’ów z inicjatywy profesorów Oxfordu, m. innymi. Johna Ruskina i Arnolda R Toynbee stanowił wzorzec na którym opierali się inicjatorzy podobnych rozwiązań w innych krajach. (Kamiński, 1980, s.182-186, por także Skockpol, Ritter,1995, s.119 i nast.).
W USA wybitną przedstawicielką i propagatorką tego ruchu była Jane Adams, współzałożycielka w 1889 roku, słynnego Hull House w Chicago.(Jordan 1976, s.158, a także Szmagalski 1994, s.58-60). W amerykańskim ruchu settlementów od samego początku obok pracy z grupami i społecznościami – obecny był silny nurt reformatorski, wpisujący się w klimat epoki określanego w literaturze amerykańskiej jako Era Progresywizmu (1895-1915), kiedy to rodziły się pierwsze – początkowo bardzo ograniczone – zręby amerykańskiego systemu zabezpieczenia socjalnego.(Szmagalski 1994, Frysztacki 2005). Pracownicy settlementów angażowali się w inicjatywy wspierające wprowadzenie legislacji w dziedzinie ochrony praw pracowniczych, pośrednictwa pracy, budownictwa socjalnego (Haynes, Michelson, 1991,s.6). L. Wald, założycielka Henry Street Setllement w Nowym Jorku (1893) była inicjatorką utworzenia w 1912 roku Federal Childrens Bureau – jednej z ważniejszych publicznych (federalnych) instytucji pomocy społecznej w USA (Barker, 1987, tu za Szmagalski, 1994, s.59). Okres o którym mowa był (nie tylko zresztą w USA) niezmiernie ważny dla ukonstytuowania się pracy socjalnej jako odrębnej profesji- w wielu krajach powstają wówczas szkoły pracy socjalnej (Holandia, Wielka Brytania- 1896, Niemcy- 1899, Francja- 1907, Hiszpania – 1910, Social Work Education,1986,10).
Dla rozwoju i upowszechnienia metodyki pracy socjalnej w środowisku (a także – pracy z grupą) w USA i szerzej, formatywne okazały się lata 20 -te i 30 – te ubiegłego stulecia. Dramatyczne skutki krachu giełdowego z 1929 roku – przede wszystkim masowe bezrobocie i wzrost liczby rodzin pozbawionych niemal z dnia na dzień podstaw egzystencji – zrodziły ogromne zapotrzebowanie na pomoc społecz-ną, której nie były w stanie udzielić, działające na tym polu organizacje dobroczynne, stowarzyszenia dobrowolne czy ruchy samopomocowe – często powiązane ze związkami zawodowymi. W klimacie wszechogarniającego kryzysu tamtego czasu, coraz większego znaczenia nabierają głosy płynące ze śro-dowisk liberalnych (demokratycznych), domagających się większego zaangażowania państwa w działa-nia na rzecz reform polityki społecznej (Trattner 1974, Janssson 1988; tu za Fischer, Karger 1997, s.118). Idea ta (tj. rozbudowanej pomocy publicznej, stanowiącej element polityki społecznej państwa) zyskuje szerokie poparcie w środowiskach pracowników socjalnych w USA (orędownikiem takiego rozwiązania był, miedzy innymi, Harry Hopkins, Dyrektor Federalnego Zarządu Doraźnej Pomocy Społecznej, zaufa-ny Prezydenta Roosvelta (Fisher, Karger 1997, s.93). W tym samym kierunku zmierzały także postulaty uczestników Międzynarodowych Konferencji Służb Społecznych, (1920 – Paryż, 1932 – Frankfurt nad Menem, 1936- Londyn), wśród których znalazła się grupa przedstawicieli polskiej liberalnej inteligencji – Helena Radlińska, Ludwik Krzywicki i Stanisław Rychliński (Krzeczkowski 1947, s.147-156).5
4 W roku 1946, na wniosek większości swych członków, Amerykańskie Stowarzyszenie do Studiów nad Metodą Grupową (AASGW) prze-kształciło się w profesjonalne stowarzyszenie pod nazwą American Association of Group Workers (AAGW). Przyjęty wówczas kierunek rozwoju doprowadził w 1955 r. do włączenia AAGW (wraz z innymi stowarzyszeniami pracy socjalnej) do Narodowego Stowarzyszenia Pracowników Socjalnych. Ostatecznie zatem, group work stała się drugą, po caseworku oficjalnie uznaną metodą pracy socjalnej. 5 Od lat dwudziestych ubiegłego stulecia rozpoczyna się, trwający do dziś, proces umiędzynarodowienia pracy socjalnej. Dzięki współpracy
szkół pracy socjalnej w ramach, utworzonego w 1928 Międzynarodowego Komitetu Szkół Pracy Socjalnej, w roku 1929 na liście członków tej organizacji znalazło się 30 szkół europejskich, w tym założone przez Helenę Radlińską w 1925 roku Studium Pracy Społeczno – Oświatowej (za Kołodziej-Durnaś 2010, s.73)
Ukoronowaniem dążeń reformistycznych amerykańskich środowisk liberalnych były, wprowadzone za prezydentury F. D Roosvelta w ramach polityki Nowego Ładu (New Deal), rozwiązania prawne z za-kresu zabezpieczenia społecznego (Social Security Act 1935) (Skockpol 1995, s.13-15). Jak wiadomo, inspirowany doktryną J. M. Keynes’a Nowy Ład, stworzył podstawy amerykańskiej wersji welfare state, która swoje apogeum osiągnęła w latach 60 – tych ubiegłego stulecia w okresie prezydentury L. B. Johnsona (miedzy innymi realizowane w ramach projektu Wielkiego Społeczeństwa (Great Society) programy: Wojny z Biedą (War on Poverty) i Wzorcowe Miasta (Model Cities), oraz – paradoksalnie – już za prezydentury R. Nixona – Community Development Block Grant (szerzej: Majer 1997, s.144-150, Fisher, Karger 1997, s.93-95). Reformy z lat trzydziestych, tworząc instytucjonalne ramy dla pracy socjalnej prowadzonej przez profesjonalnych pracowników socjalnych, miały istotny wpływ na rozwój metody organizowania społeczności, opartej na modelu planowania społecznego, nastawionego na admi-nistrowanie programami pomocy publicznej i dostarczanie usług społecznych (Lubove 1969, s.180).
Reformy z lat trzydziestych, miały istotny wpływ na rozwój metody organizowania społeczności, opartej na modelu planowania społecznego, nastawionego na administrowanie programami pomocy publicznej i dostarczanie usług społecznych.
Taki model organizowania społeczności zakładający, iż jej celem jest racjonalne, poprzedzone badaniami, dopasowanie (publicznych) zasobów do potrzeb społeczności, nie pozostawiał wiele miejsca na wprowa-dzanie radykalnych zmian (Lane 1939, s.27). Profesjonalni pracownicy socjalni, znajdujący coraz częściej zatrudnienie w agencjach pomocy społecznej, trafiali także do settlementów – wypierając stopniowo wo-lontariuszy. J. A. Trolander opisując sytuację settlementów w USA po II Wojnie Światowej zauważa, że za-stępowanie wolontariuszy -rezydentów profesjonalistami z dyplomami magistrów, zmieniło całkowicie pierwotny charakter tych placówek, przyczyniając się w efekcie do ich stopniowego upadku (Trolander 1987, s.31-32). Być może jest w tym sporo racji; z drugiej jednak strony, wejście w świat settlementów dla wielu amerykańskich pracowników socjalnych było impulsem do poszukiwania innych, niż zorientowa-ny klinicznie case work method pracy socjalnej. W roku 1946 grupa pracowników socjalzorientowa-nych utworzyła Amerykańskie Towarzystwo do Badań nad Organizowaniem Środowiska Lokalnego (American Association for the Study of Community Organization). Zainteresowania tej organizacji bliskie były problemom planowania społecznego i polityki społecznej (Wilson 1976, s.31). W 1962 roku comumunity organization uznana została oficjalnie przez Radę ds. Kształcenia w dziedzinie Pracy Socjalnej (Council on Social Work Education) za trzecią, obok case work i group work, metodę pracy socjalnej i stała się istotnym elementem realizacji federalnych programów socjalnych, realizowanych w latach 60 – tych i 70 – tych w USA (Haynes, Mickelson 1991,s.7-8). Odnowa miast
Pierwsze udane próby wykorzystania metody organizowania środowiska w realizacji polityki publicznej, wiążą się z podjętym z inicjatywy J. F. Kennedy’iego programem walki z przestępczością nieletnich w dużych miastach. W 1963 roku Fundacja Forda, rozpoczęła realizację federalnego projektu „Szarych Stref” (pełna nazwa: Grey Area Project and Mobilization for Youth). Powołane w ramach tego projektu w kilkunastu miastach USA lokalne agencje (Community Project Inc.) miały za zadanie zachęcanie mieszkańców do aktywnego uczestnictwa w adresowanych do nich projektach (Marris, Rein 1973, s.24). Wypracowany w ramach projektu „Szarych Stref” model organizowania społeczności stał się jednym z podstawowych instrumentów realizacji federalnych programów polityki społecznej w latach 60 – tych i 70 – tych – przede wszystkim walki z ubóstwem i przestępczością oraz działań na rzecz poprawy warunków życia w najbardziej zdegradowanych dzielnicach wielkich miast czy szerzej w latach w latach polityki miejskiej (szersze omówienie: Majer 1997, s. 144-152). Zainicjowana przez administrację L.B. Johnsona w 1964 roku „Wojna z Biedą (ustawą Economic Opportunity Act) przyczyniła się w istnej mierze do popularyzacji idei i praktyki organizowania społeczności. Pracownicy socjalni, zatrudnieni w settlementach, przekształcanych stopniowo w ośrodki społeczne (community centers), w lokalnych agencjach pomocy społecznych czy tworzonych na użytek konkretnych programów Agencji ds. Działań w Społeczności wykorzystywali swoje umiejętności nie tylko do diagnozowania problemów i potrzeb społeczności, opracowywania planów rozwiązywania lokalnych problemów oraz dostarczania dopasowanych do lokalnej specyfiki usług społecznych ale także – zgodnie z zasadą maksymalnej partycypacji obywateli, obowiązującej w polityce publicznej USA co najmniej od czasów Housing Act z 1949 roku inicjowali i wspierali różne formy uczestnictwa mieszkańców w programach edukacyjnych, pomocowych oraz działania na rzecz ożywienia sąsiedztw i rozwoju nieformalnych systemów wsparcia (Haynes, Mickelson 1991, s.9)
Analizując rozwój różnych nurtów w obrębie pracy ze społecznościami (community organizing) w latach 60 – tych i wczesnych 70 – tych w USA (i w innych krajach zachodnich) nie można zapominać o tej grupie pracowników socjalnych, którzy w większym lub mniejszym stopniu identyfikowali się z tradycją społecznego aktywizmu, działaniem na rzecz reform społecznych, walką o prawa obywatelskie dla grup mniejszościowych i obronę interesów najbardziej upośledzonych warstw społecznych (szerzej: Szmagalski 1994, s.109-117). Grupa ta, wewnętrznie bardzo zróżnicowana, obejmuje zarówno tych pracowników socjalnych, którzy angażują się w kampanie obywatelskie i akcje protestacyjne w stylu S. Alinskiego6, jak
i aktywistów organizacji pozarządowych, działaczy nowych ruchów społecznych, a także tych, którzy uznali, że skuteczną drogą wpływania na politykę publiczną jest zaangażowanie polityczne (Haynes, Mickelson 1991, s.8-10). Model organizowania społeczności zaproponowany przez Alinskiego, opierał się na konflik-towej wizji relacji społecznych – stąd założenie, że jedyną skuteczną strategią rozwiązywania problemów upośledzonych społeczności jest otwarta konfrontacja silnych grup obywateli z władzą (Alinsky 1969).
Model organizowania społeczności zaproponowany przez Alinskiego, opierał się na konfliktowej wizji relacji społecznych – stąd założenie, że jedyną skuteczną strategią rozwiązywania problemów upośle-dzonych społeczności jest otwarta konfrontacja silnych grup obywateli z władzą.
Spektakularne sukcesy kampanii prowadzonych przez Alinskiego, zyskały mu spore grono zwolenników wśród pracowników socjalnych, których nie satysfakcjonowały proponowane przez Jane Adams meto-dy pracy środowiskowej, opartej na szerokiej współpracy mieszkańców i pracowników settlementów w realizację przedsięwzięć służących całej społeczności i jej poszczególnym członkom, z akcentem na budowanie trwałych więzi i systemu wsparcia w środowisku (Sklar 1998, Weil 1986). Założone przez Alinskiego stowarzyszenie Industrial Area Fundation działa z sukcesem do dziś, popularyzując swoje metody (w złagodzonej w stosunku do prototypu wersji) poprzez szkolenia organizowane przez Midwest Academy (por. Bobo, Kendall, Max, 1996). Choć przesłanie Alinskiego nie było kierowane do pracowników socjalnych, niektóre elementy jego strategii weszły na stałe do metodyki organizowania społeczności (Rothman 1968, 2007). Niekwestionowanym dorobkiem różnych nurtów aktywizmu jest wprowadze-nie do teorii i do praktyki pracy socjalnej problematyki podmiotowości i władzy w relacjach pomiędzy instytucjami publicznymi; w tym pomocy społecznej, a korzystającymi z ich usług obywatelami (szerzej: Szmagalski 1994, s.152-174). W latach sześćdziesiątych zapoczątkowały swoją działalność początko-wo nieliczne, ale rozwijające się dynamiczne w latach 1976-1980 (w okresie prezydentury Cartera) Community Development Corporation (CDC), działające na zasadach organizacji non profit, inicjujące działania na rzecz rewitalizacji społecznej, materialnej i ekonomicznej, zaniedbanych dzielnic miast. (Pierce, Steinach 1987). Wreszcie dla pełnego obrazu sytuacji należałoby dodać, że metoda organi-zowania społeczności wykorzystywana jest szeroko przez organizacje charytatywne i dobroczynne, skupione miedzy innymi w stowarzyszeniu Community Chest (od 1992 – United Way) (Wenocur, Soifer 1997, s.198-207). Koniec lat siedemdziesiątych to początek radykalnej reorientacji w polityce społecznej USA, zmierzającej ku ograniczeniu interwencji władz federalnych w sferą socjalną. Zmiany podejścia do publicznej pomocy społecznej poprzedziła fala krytyki, płynącej ze środowisk konserwatywnych, wskazujących na wysokie koszty i nieefektywność programów federalnych (Anderson 1980, Gilders 1981, Murray 1984). Krytyka nie ominęła także pracy socjalnej – wyznaczając jej nowe role i konteksty instytucjonalne.
6 Saul Alinsky (1909-1972) wraz Josephem Meeghan’em w 1939 roku zainicjowali ruch obywatelski w jednym z najbardziej zdegradowanych kwartałów Chicago (na zapleczu chicagowskich magazynów opisanych przez Uptona Sinclaira w powieści The Jungle (1906). Powstała z jego inspiracji organizacja Back of the Yards Neighborhood Council (BYNC) skupiła wiele małych oddolnych stowarzyszeń i lokalnych grup w jedno gremium, skutecznie walczące o poprawę warunków życia w swojej społeczności (Horwitt 1992, s.75). Model kampanii społecznej, wykorzystującej różne formy protestu, wypracowany w tej organizacji stal się pierwowzorem dla realizowanych w kolejnych latach przez Alinskiego i jego zwolenników akcji społecznych prowadzonych przez założoną z jego inicjatywy Industrial Area Foundation w zaniedbanych dzielnicach wielu miast amerykańskich.
Tabela 1. Kierunki rozwoju metody organizowania środowiska lokalnego w Stanach Zjednoczonych
Okres Kierunki rozwoju
Lata 90-te XIX wieku Ruch settlementów, który współtworzyła Jane Addams (współzałożycielka, słynnego Hull House)
Lata 30-te XX wieku Tworzenie instytucjonalnych ram dla pracy socjalnej prowadzonej przez profesjonalnych pracowników socjalnych, rozwój metody organizowania społeczności, opartej na modelu planowania społecznego
Lata 40-te XX wieku Grupa pracowników socjalnych utworzyła Amerykańskie Towarzystwo do Badań nad Organizowaniem Środowiska Lokalnego
Lata 60-te XX wieku Organizowanie społeczności lokalnej uznana została oficjalnie przez Radę ds. Kształcenia w dziedzinie Pracy Socjalnej
Lata 60-te XX wieku Organizowanie społeczności lokalnej przez organizacje non profit, opierające się na inicjowaniu działań na rzecz rewitalizacji społecznej, materialnej i ekonomicznej, zaniedbanych dzielnic miast Lata 60-te, 70-te XX wieku Społeczny aktywizm nowych ruchów społecznych, zaangażowanie polityczne proponowane
jako skuteczna droga wpływania na politykę publiczną, model S. Alinskiego Źródło: Opracowanie własne
Ważne dla rozwoju organizowania społeczności lokalnej były doświadczenia europejskie. Jak wiadomo, po II Wojnie Światowej wiele państwach zachodnich wprowadziło rozbudowane programy polityki społecznej, obejmujące miedzy innymi, system publicznej pomocy społecznej. Co istotne – o czym dzisiaj rzadko się przypomina – zwolennikami interwencjonizmu państwowego w tej dziedzinie byli nie tylko (co oczywiste) socjaldemokraci, ale także – konserwatyści – tacy jak premier Wielkiej Brytanii Harold Macmillan (Midgdley 1997, s.137).
Wielka Brytania była jednym z pierwszych krajów zachodnioeuropejskich, który po 1945 roku wpro-wadził kompleksowy program polityki społecznej (opracowany w 1942 przez Komitet Ubezpieczeń Społecznych i Powiązanych Usług pod przewodnictwem Williama Beveridge’a, związanego z lon-dyńskim Toynbee Hall), nazwany w skrócie Planem Beverigde’a (szerzej: Pop, Pratt, Hoyle 1986, s. 7-9). Keynes’owsko – beverigde’ański model państwa opiekuńczego (ang. welfare state, fr. Etat providence) stał się wzorem do wprowadzanych w wielu krajach zachodnich reform w dziedzinie publicznej polityki społecznej – choć rzecz jasna – rozwiązania przyjmowane w poszczególnych krajach, różniły się w wielu istotnych szczegółach.7
W pewnym uproszczeniu można je podzielić na trzy wyróżnione przez G. Espinga – Andersena w pracy z 1990 roku:” Three Worlds of Welfare Capiltalism” modelowe warianty „reżimów polityki społecznej”: model skandynawski, socjaldemokratyczny, całościowy, powszechny, uniwersalistyczny (odwołujący się do poszerzonego o prawa socjalne rozumienia praw obywatelskich, por. Marshall 1963), z aktywną rolą państwa w dostarczaniu usług publicznych, model korporatystyczny/konserwatywny (Austria, Niemcy częściowo Francja), z ugruntowaną w tradycji (sięgającej czasów Kanclerza Bismarcka) dominantą roz-wiązań opartych na klasycznych trójstronnych ubezpieczeniach społecznych (pracodawcy/pracobiorcy/ władza publiczna), uzupełnionych o tradycyjne formy działalności opiekuńczej (z udziałem III sektora, w tym związków wyznaniowych) oraz model neoliberalny/rezydualny (do którego zalicza USA oraz 7 Nie pretendując do całościowego przedstawienia zagadnienia, warto wspomnieć o co najmniej dwóch typologiach, które odegrały istotną rolę w systematyzacji wiedzy na temat genezy i dróg rozwoju powojennych „państw opiekuńczych”. Wprowadzone przez H. L. Wilensky’ego i CH. N. Lebaux: rozróżnienie rezydualnego i instytucjonalnego modelu welfare state (w: Wilensky, Lebaux: Industrial Society and Social Welfare New York, 1965, oraz wyróżnione przez R. Titmussa trzy modele: rezydualny, z marginalną rolą publicznej pomocy społecznej, zorientowany na osiągnięcia i sukces ekonomiczny typowy dla epoki przemysłowej model instytucji opiekuńczych, ściśle powiązanych ze sferą zatrudnienia i aktywności zawodowej i trzeci – model redystrybucyjny, w którym działające poza rynkiem instytucje pomocy spo-łecznej świadczą uniwersalistyczne usługi społeczne sprzyjające integracji wszystkich obywateli (por. Titmuss 1974). Do tych klasycznych rozróżnień nawiązuje krytycznie bądź aprobatywnie wiele późniejszych opracowań poświęconych ewolucji polityki społecznej w krajach kapitalistycznych, por. dla przykładu: Skockopol 1995, Hantrais 1995, Fink, Lewis, Clark 2001 i inni).
